Vooys. Jaargang 3

[p. 8]

Marten Roorda
De lezer bestaat niet

‘Weet u wat lineair lezen is? U neemt een papier in de hand, leest (...) en legt bliksemsnel het papier over de volgende woorden. U pauseert en, uw nederlands kennende, denkt u mogelijke vervolgen van deze woordgroep. (...) Na deze syntactische fantasie rust u even uit, om dan tot de volgende manoevre over te gaan.’¹

Dit was de kritiek op een artikel van J.J. Oversteegen², die probeerde iets afwijkends te vinden in een sonnet van Hooft. Geen lezer die zijn verwachtingen op deze manier cultiveert.

In VOOYS nummer 4 van juni 1984 heeft Arthur Kooyman het in zijn artikel over Rutger Kopland over de verwachting die in de geest van de lezer wordt gewekt door het afbreken van de zin. Met behulp van een verfijnd systeem van enjambementen wordt de onschuldige lezer van de ene naar de andere verrassing gestuurd. Velen zullen de betreffende bundel voortijdig terzijde werpen, omdat zij zich telkens gemanipuleerd voelen.

Laten we eerst eens proberen mee te gaan met de veronderstelde theorie. Bij een prozatekst is de lezer erop ingesteld, dat het regeleinde betekenisloos is. Ontbreekt er enig leesteken, dan moet de lezing zonder onderbreking voortgezet worden op de volgende regel. Poëzie daarentegen berust op andere afspraken. De regel wordt niet volgemaakt en de lezer kan nu zijn verwachtingen omkeren: aan het regeleinde houdt elke zin op, tenzij anders bedoeld. De opmaak van de woorden op omslag en titelpagina maken van een lezer een bedachtzaam persoon. Poëzie is volgens velen een bedachtzamere uiting dan proza. Bij het laatste mag men maar wat aanrommelen, maar nee: aan poëzie is pas echt zorg besteed.

In eerste instantie moet de lezer ieder verband tussen de versregels eerst maar eens aantonen. Men ziet in gedachten onwillekeurig het beeld van de

1 F.L. Zwaan in: Merlijn (1966), p. 489-493

2 Merlijn (1966), p. 259 - 275.

[p. 9]

dichter, de handen in de zij, die op dit alles toeziet. Maar de lezer, die heeft school gegaan. De moderne lezer van moderne poëzie is redelijk opgevoed in de enjambement-theorie. Het eerste wat geleerd is over poëzie, is dat men er attent op moet zijn, dat een regel weliswaar opeens stopt, maar (hier wordt men weer gerustgesteld) men kan de regel gewoon doorlezen alsof er geen punt zou staan. Kortom, de lezer verwacht juist, dat hij misleid zal worden, en leest door waar dat maar kan. De in het artikel beschreven persoon is een persoon op papier. Het is nog niet bewezen, dat deze persoon ook bestaat.

Natuurlijk, enjambementen zijn altijd betekenisvol. Bij elke beslissing immers moet de dichter zich afvragen wat ervan de reden is. Hij zal niet denken: kom, nu ga ik de volgende regel beginnen, want de papierruimte houdt op te bestaan. Het is net een sport. De dichter gaat er juist van uit dat de lezer wel in staat is door te lezen. Sterker: door dat te doen is de lezer pas in staat de reden te ontsluieren die aan het enjambement ten grondslag ligt. Een enjambement is dus eerder een gericht teken, dat informatie bevat, zodat de lezer er betekenis aan kan hechten, dan dat de lezer misleid wordt, of op het verkeerde been gezet. Zo werkt dat.