Vooys. Jaargang 3

[p. 5]

Edwin Lucas
Manipulatie van de semantiek

Arthur Kooymans artikel ‘Perceptuele manipulatie bij Rutger Kopland’ (VOOYS nummer 4, juni 1984) is zo interessant dat het enkele kanttekeningen verdient.

Voor wie het niet gelezen heeft een korte samenvatting. Kooyman demonstreert aan een gedicht uit Koplands Een lege plek om te blijven (1975) - het gedicht dat in die bundel genummerd is als II - hoe de lezersverwachting (de ‘lezersperceptie’, in Kooymans terminologie) gemanipuleerd kan worden (en wordt) door zinsafbreking aan het regeleinde. Door de afbreking van de zin wordt een verwachting gewekt, die niet blijkt uit te komen. Kooyman onderscheidt ‘syntactisch-perceptuele manipulatie’, ‘semantisch-perceptuele manipulatie’ en een combinatie van beide. Een voorbeeld van de laatste zouden Koplands regels

‘haar gezicht begint te slapen als een vreemde
door een koud vuur beschenen steen’

bieden, waarin, aldus nog steeds Kooyman, de lezer ‘haar gezicht begint te slapen als een vreemde’ eerst interpreteert als een eenheid, om dan in de volgende regel te ontdekken dat ‘vreemde’ een adjectivische functie heeft, en dat ‘als een vreemde’ niet moet worden gelezen als ‘zoals het gezicht van een vreemde’. Kooyman acht deze vorm van manipulatie exemplarisch voor Kopland en voor de moderne poëzie in het algemeen.

De eerste kanttekening nu betreft ‘de lezer’, een figuur die nadrukkelijk in Kooymans artikel aanwezig is. Wie is dat, ‘de lezer’? Het is met hem als met het getal 3: zoals dat alleen maar in drie druiven, drie bloemen, drie gedichten et cetera et cetera te vinden is en zelf niet bestaat, zo bestaat

[p. 6]

‘de lezer’ alleen in lezer X, Y, Z et cetera, en niet as such. Wie het over ‘de lezer’ heeft generaliseert, al dan niet onbedoeld, over leeservaringen van anderen.

En dat is in dit geval jammer. Want ‘de lezer’ die Kooyman opvoert laat zich wel wat gemakkelijk manipuleren. Ik vrees voor de uitwerking van Luceberts poëzie - waarin afwezigheid van interpunctie kansen te over schept voor werkelijke verrassingen - op ‘de(ze) lezer’, die zich dwars door de regelmatige zins- en strofebouw van Kopland heen nog laat manipuleren, en zijn leestempo keurig afmeet aan dat van een slak.

Een tweede en belangrijker kanttekening: zoiets als leeservaring is ‘de lezer’ van Kooyman vreemd. Er is 'n lezer denkbaar die, op den duur, de ‘perceptuele manipulatie’ heeft onderkend als een essentiële conventie in moderne poëzie, en deze in de leesverwachting zelf heeft opgenomen. Deze lezer zal niet meer paf staan bij ieder enjambement, maar daarop bedacht zijn, en pas verrast worden wanneer zijn verwachting verrast te worden zelf wordt verrast. Het eerste gedicht uit Hans Faverey's Chrysanten, roeiers (1977) is daar een mooi voorbeeld van.

Staande op een rots,
die het begin is
van een berg,

en die zich niettemin
voor mijn ogen
in zee stort,

heb ik soms
zo kunnen verlangen
naar de binnenzee in mij,
dat ik mij haast een zich
verstotende was geworden.

De eerste negen regels bieden nauwelijks ‘semantisch-syntactisch perceptuele manipulatie’ in de zin van Kooyman. De laatste twee des te meer, en niet alleen op het regeleinde. De leeservaring (wanneer ik voor een ogenblik mag

[p. 7]

generaliseren) wordt daar op zoveel manieren gebruskeerd dat er andere termen voor moeten worden bedacht. De lezer van het gedicht mag die vinden.

Faverey toont een fenomeen dat mijns inziens boeiender is dan manipulatie van ‘de’ lezer.

Staande op de voorplecht werp ik
het anker tussen de bramen,
draai mij nog eenmaal om
en verlaat het terras.

In deze regels uit de bundel Zijden kettingen (1983) wordt niet zozeer de semantische perceptie van de lezer gemanipuleerd, maar - en de bundeltitel doet hetzelfde - de semantiek zelf. In de taal wordt letterlijk waargemaakt wat in werkelijkheid niet kan.