Vooys. Jaargang 2

[p. 35]

Ben Peperkamp
Een Nijhoff-studie in de stilte

In 1982 verscheen in de reeks Brabantse drukken onder auspiciën van de Sectie Literatuur van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant, het boek Schaduwlopen van G.W.M. van de Zande: een studie over Het uur U en Een idylle van Martinus Nijhoff. Met de ogen dicht, wat wil zeggen zonder beschouwingen over (de theorie van) de close-reading als zodanig, volgt Van de Zande dit lyrisch tweeluik regel na regel zoals de groep kinderen stap na stap de schaduw van de man die door de straat van Het uur U gaat. Voortdurend vraagt hij zich af wat er staat, of niet, en hoe, om uiteindelijk de motivische lijnstukken tot lijnen door te trekken in zijn interpretaties. ‘Wij hebben getracht zo veel mogelijk zelfstandig, opnieuw te lezen’, schrijft de auteur in de Ter inleiding, en wat hij als resultaat van die nieuwe lezing heeft neergeschreven is goed beargumenteerd en verhelderend. Hoe groot de merites van deze studie zijn is in het bestek van dit signalement nauwelijks of niet aan te geven, doch zeker is dat het werk uitdagende visies tegenover en naast aloude Nijhoff-publicaties stelt zoals F. Lulofs'Verkenning door varianten en dus een stimulerende bijdrage kan leveren aan de onderzoekingen¹.

Na de Ter inleiding en de minutieuze lezing-interpretatie² van Het uur U die zo geconcipieerd is dat de lezer als het ware tegelijk met Van de Zande meekijkt naar de moeilijke plekken van het vers, volgt een (gedeeltelijk herbeschouwend) hoofdstuk over aspecten als tijd, ruimte en perspectief. Daarin ook spreekt de auteur over de motieven: over het ène

1 Het uitgangspunt van Van de Zande is de lyriek, niet de onderzoekstraditie; slechts zeer summier geeft hij aan hoe zijn studie zich verhoudt tot het aloude.

2 Van de Zande spreekt consequent van exegese.

[p. 36]

verhaalmotief - de wandeling van de man door de straat, de reacties en de kinderen -, over de twee abstracte - leegte en stilte -, en over een drietal relatiemotieven die Van de Zande beschouwt als ‘niet eerder in de literatuurwetenschap aangeduide structuurprincipes’. Hij schrijft hierover: ‘Wij verstaan (onder een relatiemotief, BP) een dubbelmotief waarvan de componenten steeds samen optreden (hemel - aarde, man - straat- bewoners), elkaars tegengestelde zijn, positief en negatief geladen, maar die onderling vooral een relatie hebben die naar synthese, naar harmonie, streeft of naar opheffing van gespletenheid, c.q. naar overwicht van het hogere (zo in casu enerzijds de mens die men in feite veelal is, het doodse gewoontedier, anderzijds die welke men zou willen zijn: de waarlijk levende, die zich spontaan door de geest laat leiden)’.³ Deze noties vergelijkt hij met verklaringen van Nijhoff zelf. En tenslotte buigt de onderzoeker zich over ‘Bronnen, invloeden, achtergronden’ van Het uur U zoals K. Meeuwese deed naar aanleiding van een (mogelijk) unanimistische correspondentie met Ina Boudier Bakkers De straat, door de klassieken (conform Hermes in: (...) de god Hermes van zijn bergtop), de bijbel (conform bijvoorbeeld de Matheus-allusie in: (...) dit vlees, zo zwak het was)⁴ en mijns inziens even uitdagend als wat minder overtuigend Dante, Hooft, Coster, en zelfs het Gnosticisme èn Jung, plus Diepenbrock⁵ ter bepeinzing aan te bieden. Dit patroon, van woord naar momotief of thema, en als het ware òver de lyriek heen naar de literaire traditie⁶ volgt Van de Zande ook in zijn studie over Een idylle. En als intrigerende climax van zijn werk zet hij beide naast elkaar - Nijhoff heeft beide ook tezamen uitgegeven in 1942 -, beide naar verband én spiegeling beschouwend, beide ook verbindend als een tweeluik op thematisch niveau.

Het is uiterst betreurenswaardig dat deze studie in de populaire bladen als Vrij Nederland boekenbijlage, noch in de tijdschriften der Neerlandistiek is gesignaleerd of besproken. Een recensie ‘in eigen huis’ daargelaten⁷, is dit knappe werk door stilzwijgen omgeven: door een stilte, die muziek worden moet.

3 G.W.M. van de Zande, Schaduwlopen, 's-Hertogenbosch 1982, p.XI. Het tussen haakjes genoemde betreft het drietal relatiemotieven; cursiveringen van de auteur.

4 conform Matheus 26:41

5 conform Nijhoff's vers Diepenbrock, VW 1: 507.

6 ‘Ten aanzien van een uiterst erudiet dichter als Nijhoff (...), mag men zich bij een interpretatie niet tot het gedicht of het oeuvre zelf beperken. Men dient er de gehele literaire traditie bij te betrekken, dus niet alléén de periode van begin twintigste/tweede helft negen- tiende eeuw, want uit het totale oeuvre blijkt dat Nijhoffs literaire belangstelling zich tot de tijd van Homerus uitstrekte.’ Deze zèer recente uitspraak van P.H. Schrijvers (in De Revisor, 1983 (10) nr.5, p. 52-58: Het sneeuwt tussen de korven), komt wel zeer overeen met de visie van Van de Zande!

7 In Brabantia 1982, nr.4, p. 159-163 met de teksten van de officiële aanbieding in het Nederlands Letterkundig Museum en Brabantia 1983, nr. 1, p. 37 met een bespreking van Jan Elemans.
De studie is jammergenoeg ook alleen maar ‘in eigen huis’ te verkrijgen: bij het Noordbrabants Genootschap, Parade 17, 's-Hertogenbosch.

[p. 37]

Martinus Nijhoff
foto: uit De Gids, 116_e jrg. no. 4+5