Vooys. Jaargang 1

[p. 19]

Kees-Jan Backhuys
Waarom ik niet naar de poëzienacht ben geweest

Het poëzie-hardop gebeuren begint inmiddels een geaccepteerd en regelmatig verschijnsel te worden in de nederlandse schouwburgen en theaters. Boze tongen fluisteren zelfs, dat sommige schrijvers alleen nog verkopen door zichzelf te verkopen. Het boek op de plank in de boekwinkel, en dan met name de poëzie daaronder, heeft hier en daar zelfs min of meer afgedaan. Dat is jammer, want er blijft voor de toch al noodlijdende uitgeverijen in Nederland weinig tot geen ruimte over om dingen uit te geven die wat minder tot helemaal niet rendabel zijn.

Dus op naar Vredenburg met z'n allen. Chips en popcorn mee, en dan maar kijken of de dichter erin slaagt op het toneel wel klaar te spelen wat in de boekhandel niet lukt: de aandacht krijgen die hij of zij verdient. Voor de prijs van nauwelijks een dichtbundel kan je het allemaal zien gebeuren, - als je tenminste wakker blijft.

Ik wil niet negatief doen, of drammen en zaniken, maar van mij hoeft het allemaal niet zo nodig. Een gebeuren als een poëzienacht voegt naar mijn mening allerlei aspekten aan de literatuur toe, die er niet in thuishoren. Literatuur verdient beter dan dat.

Dat is natuurlijk mijn volstrekt eigen mening. Ik wil niemand anders iets verbieden. Het gaat er hier nu even om, waarom ik niet naar zoiets ga kijken en luisteren, en waarom ik het ook strikt verwerpelijk vind om dat te doen.

Ik vind het best als de dichter een ‘performance’ geeft, als ik het maar niet hoef mee te maken. Ik zal trachten dat uit te leqgen.

[p. 20]

Het verschil tussen proza en poëzie is slechts en uitsluitend gelegen in de uiterlijke vorm. Alleen daaraan kan je zien, of iets al dan niet poëzie is. Dus niet het rijm is belangrijk, want er is poëzie die niet rijmt, en proza dat dat wel doet. Ook het metrum werkt niet onderscheidend: we kennen metrisch proza, en poëzie zonder metrum. Er is niets anders dan de vorm waaraan de lezer in een oogopslag ontdekt dat een bepaald literair werk tot de poëzie gerekend moet worden. Dat idee is niet van mezelf en ook zeker niet nieuw. Het is tamelijk algemeen aanvaard.

Vorm dus, als criterium waarin het onderscheid tussen proza en poëzie is vervat. Vorm is heel belangrijk, het is het wezen van alle kunst. In literatuur wordt vorm slechts zichtbaar in de geschreven taal, tenminste: de literaire vorm. De letters zijn belangrijker dan de klank. (Let op: klank is niet onbelangrijk.) Proza en poëzie zou je bij wijze van spreken aan de muur moeten kunnen hangen om te laten zien hoe mooi het is. Hoewel ik niet meer van het russisch weet, dan wat sommige karakters voor klankwaarde hebben, kan ik toch in een oogopslag een russisch vers van russisch proza onderscheiden, ook al hou ik misschien per abuis de tekst op z'n kop. Tot zover het eerste algemene belang van elke kunst: het vormbelang.

En dan het andere: In mijn ogen is literatuur, en daarmee alle kunst, een weergave van, of een visie op, de werkelijkheid. De wijze waarop die werkelijkheid is opgebouwd, heeft dus een redelijk doorslaggevende invloed op het kunstwerk. En in die werkelijkheid hangt alles met al het andere samen. Er gebeurt nooit zo maar iets. Alles is oorzakelijk met al het voorgaande verbonden. Er zijn dus geen feiten die volledig los van andere feiten staan. Dat is het tweede belang: het functiebelang.

Er zijn schrijvers die dat functiebelang expliciet in hun poetica hebben verankerd. Zij vinden dat je nooit zo maar iets mag schrijven (Brouwers) of dat je nooit gedichten of verhalen uit hun onderlinge samenhang mag vandaan halen. (‘Gij zult niet bloemlezen’ - L.Th. Lehmann.) In de kunst moet alles een bedoeling hebben; iedere letter, iedere komma, mag niet zomaar staan waar hij staat. Het raffinement dient hoogtij te vieren. Dat dat heel moeilijk is, is jammer, maar wel eerlijk. Het idee dat iedereen kan dichten of schrijven, berust op een misverstand. Integendeel, bijna niemand kan het.

[p. 21]

Gecombineerd leveren die twee belangen het universele uitgangspunt voor alle kunst: Het Belang van Functie en Vorm. De functie moet een vorm krijgen, en de vorm een functie hebben, anders deugt het kunstwerk in mijn ogen niet, dan is het rammelwerk. Vreemd genoeg zullen beeldhouwers en schilders dat Belang eerder onderschrijven dan dichters, omdat hun materiaal veel plastischer lijkt, maar ook dat is een misverstand: letters zijn natuurlijk net zo plastisch als verf en klei. (Terzijde: elke bioloog, aardwetenschapper, fysicus, antropoloog etcetera, kan u vertellen dat Functie en Vorm in de gehele natuur een overwegend belang hebben. Het is dus een soort oer-principe.)

Literatuur is letterkunst. Poëzie en proza komen tot ons in letters. Dat is nu eenmaal de beperking van de literator, zoals verf en doek dat zijn voor de schilder. Het getuigt van enige moed als je dat als schrijver durft in te zien. De beperking van de literator ligt in de zesentwintig letters waarmee hij werkt.

Voor mij is de vorm de norm. Ik hecht natuurlijk wel degelijk belang aan ‘de vent’, zeer veel zelfs, maar als ik zijn of haar werk lees, staat de schrijver ook niet naast me om er ‘een volstrekt eigen interpretatie’ aan te geven. De lezer heeft slechts de letters, meer niet. De ‘vent’ is van belang als de maker, als de persoon achter de idee, en als zodanig interesseert hij me. Als ik me in de poetica van een schrijver wil verdiepen, moet ik iets over hem en zijn opvattingen weten.

Zo kom ik tot de bovengenoemde ‘oneigenlijke aspekten’. Kennis van de beweegredenen van de schrijver vind ik belangrijk. Al het andere, zijn uiterlijk, zijn stem, zijn drankgebruik, interesseert mij niet. Net zo min als het mij iets interesseert wat een volksschrijver in een interview met een bibliofiele egotripper allemaal voor laakbaars zegt. Zoiets is wat mij betreft niet van invloed op de waarde van zijn prachtboeken. Het interesseert mij niet, op het literaire vlak, daar zit 'm de kneep. Dat alles over wat een poëzienacht aan de literatuur toevoegt wat er niet in thuishoort.

Maar het is nog veel erger. Een poëzie-hardop vertoning laat ook nog van alles weg wat zeer wel van belang is. Bij het voorlezen gaat de vorm voor een groot deel verloren. Er is nog meer armoede: bij het voorlezen zal de dichter door zijn intonatie altijd een keuze maken uit de mogelijke syntactische strukturen die er in het werk schuilgaan; ook

[p. 22]

al doen ze allemaal mee, hij kan er hooguit eentje kiezen. Zo degradeert de dichter zijn eigen werk. Met name de Vijftigers, met hun aangeboren wantrouwen voor de gesproken taal, (lees: taal als communicatiemiddel) zouden beter moeten weten. Maar nee, zij staan bij dergelijke manifestaties vooraan.

Er zijn betere ideeën te verzinnen. Projecteer voor mijn part een dia met de tekst van het gedicht terwijl de dichter voorleest. Veel beter is het niet, maar het is tenminste iets.

Ook kun je aan een anderssoortige poëziemanifestatie denken. De schrijvers elk aan aparte tafeltjes in de zaal, die de geïnteresseerde toehoorders rond de tafels toelichtingen geven, en vragen beantwoorden. Ook dat is reclame voor het boek, en voor de schrijver. Zo ook trek je het literaire werk niet uit z'n verband. En zo'n manifestatie zal ik wèl bezoeken.

Begrijp me goed: natuurlijk mag poëzie verklankt worden, (Het is vaak de dichter zelf die dat het slechtst blijkt te kunnen, enkele uitzonderingen daargelaten, maar dat terzijde.) maar dan wel met éen oog op de tekst. Dan blijft de lezer oog houden voor de stand van de woorden, en de kracht van het verborgene in de tekst. Dan blijft de lezer een lezer. Voor het geld van dat kaartje heb ik een dichtbundel gekocht,- een hele mooie. En ik heb die poëzienacht heerlijk geslapen. Volgens mij is dat veel leuker en belangrijker dan een nacht wakend doorbrengen, luisterend naar poëzie tot je oren klinken.