Vooys. Jaargang 1

[p. 11]

W.P. Gerritsen
Dochters van Mnemosyne

Het is een genoegen met professor van der Blij te discussiëren over de relatie tussen wiskunde en dichtkunst. Ik had hem aangevallen op een uitspraak in een interview in het Utrechts Universiteitsblad van 19 november 1982, waar hij beweerde dat de dichtkunst zou zijn ontstaan uit de behoefte om door middel van rijm het leren van teksten te bevorderen. Die formulering. zo schreef ik in Vooys Extra van 17 december, rammelde aan alle kanten, al was er toch een kern van waarheid in te bespeuren. Een essentieel kenmerk van poëzie ligt inderdaad in de ‘onthoudbaarheid’ ervan, die op haar beurt weer samenhangt met een tot simpele principes te herleiden structuur die in elk gedicht waarneembaar is. Daarin ligt een overeenkomst met de wiskunde, die immers regelmaat probeert te ontdekken in de eigenschappen van getal en ruimte, en die deze regelmaat in formules tracht vast te leggen.

Van der Blij aanvaardt mijn kritiek en gaat in zijn weerwoord na hoe hij, onder druk van de situatie tijdens het vraaggesprek, tot zijn formulering is gekomen. Dit brengt hem aan het eind van zijn weerwoord tot het aanduiden van een mogelijk nog veel fundamentelere relatie tussen wiskunde en poëzie. Er zou overeenkomst zijn in de wijze waarop beide fenomenen zich verhouden tot de waargenomen werkelijkheid. Die overeenkomst zou kunnen liggen in de innerlijke wetten die ‘hun oorsprong vinden in de regels van het menselijk denken zelf’. Met het uitspreken van dit vermoeden wordt de discussie op een veel hoger plan gebracht. Hoewel ik mij pijnlijk bewust ben van mijn onkunde in dezen, wil ik

[p. 12]

toch proberen op Van der Blij's suggestie te reageren.

Als ik hem goed begrijp, onderscheidt hij twee soorten wetten: ‘ “natuurwetten”, die hun regels ontlenen aan de zich aan ons opdringende zintuigelijk waargenomen “werkelijkheid”’, en ‘innerlijke wetten, die hun oorsprong vinden in de regels van het menselijk denken zelf’. Over deze onderscheiding valt natuurlijk te twisten. Ontlenen de ‘natuurwetten’ hun regels aan de ‘werkelijkheid’, of is de wetmatigheid een produkt van interpretatie door de menselijke geest...? Een oud filosofisch probleem, dat ik hier beter buiten beschouwing kan laten. Met Van der Blij's andere categorie wetten heb ik geen moeite. Interessanter echter wordt het, als hij bedoelt dat wiskunde en poëzie op dezelfde ‘regels van het menselijk denken’ berusten. Zou dat waar zijn, en, zo ja, om wat voor regels zou het dan gaan?

Ik neem aan dat Van der Blij hier abstraheert van de taal waarvan beide disciplines zich bedienen, wiskunde van een kunstmatige, poëzie van een natuurlijke taal. Vooral bij een zo bij uitstek talig verschijnsel als poëzie lijkt dit een riskante abstractie - maar vooruit: zowel Van der Blij als ik spelen een uitwedstrijd; logici, linguïsten en literatuurtheoretici op de tribune wordt verzocht niet met bierflesjes te werpen, maar zich op ordelijke wijze bij de scheidsrechter te vervoegen. Veronderstellenderwijs noem ik drie ‘regels van het menselijk denken’, of beter: drie denkprocessen, waarvan ik vermoed dat ze in de wiskunde een rol spelen, terwijl ik met iets meer zekerheid durf vol te houden, dat ze, op een zeer hoog niveau van abstractie, ook in de dichtkunst opereren.

Het eerste denkproces duid ik aan als reductie. Zoals een wiskundige de waargenomen verschijnselen reduceert tot meetbare of telbare grootheden, zo creëert een dichter een wereld die gekenmerkt wordt door een drastische reductie van de waargenomen werkelijkheid. Een fraai voorbeeld hiervan is te vinden in Boutens' Vergeten liedjes, waarover prof. Sötemann in Vooys Extra van 17 december heeft geschreven; even drastisch gereduceerd is de wereld van Hadewijchs Strofische gedichten, zoals Frank Willaert in zijn recente Leuvense dissertatie heeft laten zien. Het reduceren van chaotische gecompliceerdheid tot heldere eenvoud is wellicht een menselijk vermogen dat aan de basis van elke intellectuele activiteit ligt - n'en déplaise de wiskundehaters die de mathematica bloedeloosheid verwijten, en de Droogstoppels die de poëzie aanrekenen

[p. 13]

dat zij geen één-op-één relatie met de werkelijkheid vertoont.

Deze selectie uit de waargenomen werkelijkheid is het object van een tweede denkproces, dat ik, bij gebrek aan een betere term, analogie zou willen noemen: het opmerken van overeenkomst-bij-verschil. Een wiskundige zal vaststellen dat een reeks getallen een bepaalde eigenschap (bijvoorbeeld ondeelbaarheid) gemeen heeft, terwijl zij in andere opzichten verschillen. Een dichter die met metoniemen, metaforen, symbolen of allegorieën werkt, doet in wezen hetzelfde: hij observeert, of suggereert relaties tussen elementen van zijn poëtisch universum - overeenkomsten en structuren die in de waargenomen werkelijkheid misschien wèl, misschien ook in het geheel niet bestaan.

Zingeving zou een derde denkproces kunnen zijn dat wiskunde en dichtkunst gemeen hebben. Ik ga uit van de veronderstelling dat het verlangen, de wereld of het bestaan te begrijpen, een algemeen-menselijke behoefte is. Het woord ‘begrijpen’ is in zijn etymologie veelzeggend, evenals de aan de mystiek ontleende term ‘doorgronden’. Beide verba suggereren dat de werkelijkheid met de menselijke kenvermogens te bevatten of te peilen zou zijn. Wat ik met ‘zingeving’ bedoel, is de poging om, met behulp van denkprocessen als reductie en analogie, te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit. De wiskundige zoekt naar formules die de samenhang tussen de eigenschappen van getal en ruimte op perfecte wijze kunnen uitdrukken; de dichter tracht zijn visie op de werkelijkheid te concentreren in de microcosmos van een volmaakt gedicht.

Wiskunde en poëzie vinden elkaar in het streven, ware uitspraken over wezenlijke zaken op ideale wijze vast te leggen. In dit opzicht zijn zij inderdaad beiden dochters van Mnemosyne, die zelf een kind was van Uranos en Gaea, van Hemel en Aarde.

Utrecht, 6 maart 1983