Vooys. Jaargang 1

[p. 10]

Hart en ziel
Een brief aan Wim Vermeer bij een gedeeltelijk afscheid

Beste Wim,

Door je jarenlange preoccupatie met de literatuur van de Renaissance heb je allicht minder het oog gehouden op de literaire actualiteit, als ik het zo mag noemen. Maar het is me opgevallen dat je belangstelling voor de letteren van ‘jouw’ tijdperk eerder ‘modern’ te noemen is dan ‘historisch’, althans in zeker opzicht: het grootste deel van je publikaties en activiteiten heeft betrekking gehad op ‘klein’ werk - niet op de primaire genres van de 17e eeuw: epos en drama. Die voorkeur voor het lyrische, of in elk geval: het meer persoonlijke, verbindt je toch als literair-historicus met je eigen tijd, waarin nu eenmaal de grote genres uit het verleden naar de achtergrond verhuisd zijn, en - naast de roman - het vrijwel uitsluitend de lyriek is die in de aandacht staat.

Daarom leek het mij aardig bij wijze van schriftelijk afscheid iets aan je voor te leggen dat die verbinding, of misschien zelfs spanning tussen jouw professionele bezigheden en het doorsijpelen van je betrokkenheid bij het literaire heden accentueert. Het gaat bovendien over twee dichters die je vertrouwd genoeg zijn: Boutens en Bloem - dus zó actueel is het ook weer niet.

Het uitgangspunt van mijn ideetje ligt in een didactisch probleem: ik moest in het Aspecten-college voor de eerstejaars spreken over de poëzie van Boutens. En al zou het door de toevallige omstandigheid dat er maar één bundel afzonderlijk verkrijgbaar is, in het bijzonder gaan over ‘Vergeten liedjes’ - relatief eenvoudige poëzie wanneer het Boutens betreft - ik zat met mijn handen in het haar. Ik kon er niet op vertrouwen dat de ingewikkelde taal van de dichter voor pas beginnende studenten toegankelijk was, en wat doe je dan om ze binnen de perken van een college-uur toch een entree te verschaffen? Het uitgangspunt moest, leek het mij, liggen in dat wat een nogal globale lectuur kan opleveren. Dat zijn eerder dominante noties dan specifieke en genuanceerde elementen.

Min of meer in arren moede ben ik me toen gaan afvragen hoe de wereld van Boutens in deze bundel er uitziet.

[p. 11]

Dat de vijftig gedichten uit ‘Vergeten liedjes’ vrijwel allemaal over een liefde gaan, moet zelfs de meest oppervlakkige lectuur wel duidelijk maken. De figuren waar het over gaat, zijn een ‘ik’ en een ‘gij’; en de ‘anderen’ waartegen ze worden afgezet, verschijnen maar een doodenkele maal ten tonele. Maar het is wel een bijzonder soort liefde waarin de ziel centraal staat (die wordt vijftig maal met name genoemd), en in de meeste gedichten is er sprake van God of van de God der Liefde (met hoofdletters!) - in totaal bijna veertig maal. Heel opmerkelijk is dan, dat de geliefde ook nauwelijks, of eigenlijk in het geheel géén, geïndividualiseerde en persoonlijke trekken krijgt. Vijftig maal is er sprake van de oogen, vijfentwintig maal van het (aan)gezicht, het gelaat of de trekken; handen, voeten, mond, lichaam(lijf) en hoofd brengen het gezamelijk ook zo ver. Maar of de geliefde nu blond of bruin, klein of groot, tenger of volslank is, blijkt nergens (eenmaal zijn de ogen blauw). De klare ogen, het stralend of helder aangezicht, zijn emanaties van de ziel, mag je wel zeggen, en komen er in een kus warme lippen aan te pas, dan is het nog maar als voorwaarde voor de intensiteit van de zielsliefde. Het is dan ook niet toevallig dat we in de hele bundel maar een paar keer (zeven maal) het hart tegenkomen.

De wereld waarin zich deze liefde voltrekt, is, zoals haast vanzelf spreekt, ook al ontdaan van al het particuliere en individuele. Hoe ziet ze eruit? Er is de hemel, de lucht (vijftig maal), de aarde, de wereld,velden of landen, een enkele maal de wei (tezamen ook vijftig maal); minder vaak wolken, het zwerk en de zee (elk ± 15 maal). En daarboven stralen de zon, de maan en de sterren (samen tachtig maal). Er zijn op aarde de jaargetijden - vooral het voorjaar, de lente, en de zomer (dertig maal) - herfst en winter ontbreken nagenoeg geheel. En er zijn de getijden van het etmaal: de nacht (dertig maal), de morgen of dageraad, en de avond (elk twintig maal), in mindere mate ook nog de dag en de middag.

Echte kleuren heeft deze wereld maar bij uitzondering. De overwegende zijn goud (30), blank, wit of sneeuw(en)(25) en verder rood in zeer uiteenlopende - negatieve zowel als positieve - verbindingen (25). Daartegenover vind je dan donker, duister en schaduw (30 maal). Voor het overige komen alleen blauw, zilver,blond en bleek elk een paar keer voor, en het gras of de wei is eenmaal groen.

De wereld van deze liefde wordt ervaren in termen van licht (45 x), van schoon, klaar, helder, glans, stralen, luister, pracht, zuiver (samen honderd maal). En wat dit teweegbrengt, is lach, blij(dschap), vreugde, geluk - noties

[p. 12]

die samen zo'n zestig maal voorkomen, een aantal keren antithetisch geplaatst tegenover smart, verdriet, droef(enis), schreien, weenen en tranen (samen dertig maal).

Herhaaldelijk, tenslotte, wordt die wereld, en wordt de ervaring daarvan gekarakteriseerd als stil en koel (dertig maal).

En daarmee hebben we ongeveer alle belangrijke elementen van de kosmos in, of vàn, ‘Vergeten liedjes’ onder het oog gezien. Natuurlijk ontbreken de specifica niet helemáál, maar de enkele leeuwerik, chrysant of kamer (als beeld!) brengt er weinig verandering in.

Zonder dat elke student nu met een potloodje in de hand lijsten maakt en gaat zitten turven, zoals ik -heel globaal - heb gedaan, moet een dergelijke algemene verkenning, naar het mij lijkt, toch een redelijk entree bieden tot het universum waarin deze zich afspeelt, en tot de geaardheid van het werk - al ben ik me bewust dat een enkel belangrijk motief als de ontoereikendheid van de taal (: ‘Spreekt [...] // Zonder smet van taal of teeken / God in elk van ons’; ‘Elk ding krijgt zijn gouden naam / Eens in schoonheids vol verzaam’; ‘[...] de spraaklooze gedichten / Der hemelsche gezichten’; ‘Hunnen [der goden] sprakeloozen zegen’) niet tot zijn recht komt.

In zijn beschouwing over Théodore de Banville zegt Baudelaire: ‘Je lis dans un critique: Pour deviner l'âme d'un poëte, ou du moins sa principale préoccupation, cherchons dans ses oeuvres quel est le mot ou quels sont les mots qui s'y représentent avec le plus de fréquence. Le mot traduira l'obsession’. Dit blijkt ongetwijfeld juist te zijn, maar het strekt nog iets verder dan Baudelaire hier suggereert.

Het ideetje dat deze bezigheden bij mij opriepen, was om deze wereld van Boutens te vergelijken met die van Bloem. Je zult je wel herinneren dat ik in het verleden ‘De werelds van “Media vita”’ op een vergelijkbare, zij het heel wat gedetailleerder, wijze heb verkend. Wat me nu opviel, is het verschil, maar evenzeer de frappante overeenkomst. Bij Bloem is er voortdurend sprake van de eenzaamheid, het teruggeworpen zijn op niets dan zichzelf, en bij hem staat, in tegenstelling - mag ik wel zeggen - tot Boutens' ziel, het hart centraal. (Het is niet voor niets dat Bloem over zijn oudere collega opmerkt: ‘Wat in zijn minder geslaagde gedichten wel eens als gebrek aan hart aandoet, is in zijn beste een overmaat van ziel [...]’) Het metafysische is een categorie die in Bloems werk geheel ontbreekt - al betekent dit volstrekt níet dat hij geen gevoel zou hebben voor het buiten- en bovenmenselijke, het numi-

[p. 13]

neuze. En natuurlijk vormt de verrukking van Boutens in ‘Vergeten liedjes’ een opperste tegenstelling tot de elegische ontgoocheling in ‘Media vita’.

Maar ligt er in hun beider wereld, in het elementaire en in het vermijden van alles wat accidenteel is, niet een fundamentele overeenkomst - zelfs nog daargelaten dat de liefde in ‘Vergeten liedjes’ bij nader inzien ook een hoogst individuele aangelegenheid is? Leg ‘Nieuwe gedichten’ van Nijhoff er maar eens naast, en kijk ook naar diens geheel andere opvatting van plastiek...

Is de invloed van Boutens op Bloem, die deze laatste overwonnen dacht te hebben nog vóór hij de verzen uit ‘Het verlangen’ schreef, soms heel wat diepgaander dan hij besefte? Dat zou ik te zijner tijd nog graag eens nader willen bekijken, om er een echt artikel over te schrijven. Voor het ogenblik moet ik het hierbij laten.

Ik wil hopen dat deze ‘moderne’ speculaties je enige belangstelling hebben ingeboezemd. Misschien zou je er iets voor kunnen voelen om in je otium, dat toch wel ten dele gevuld zal worden door de poëzie, waar we nu eenmaal met hart èn ziel aan verknocht zijn, eens te zien of een dergelijk soort van ‘wereld-verkenning’ niet ook tot ontdekkingen zou kunnen leiden in ‘jouw’ periode.

Het ga je wèl!

Guus

[p. 14]