Vooys. Jaargang 1

[p. 30]

Algemene schriftwetenschap

Lezing door Gerrit Noordzij 28 oktober 1982

(typograaf, bijbelexpert, tuinarchitect, kalligraaf, schilder, musicus, graficus en publicist over landbouwwerktuigen en leesblindheid bij jonge kinderen)

‘Wie de letter en zijn wording kent, kan hem het leed niet aandoen van mishandeling, want daarvoor acht men hem dan te hoog.’ Deze uitspraak van Dhr. A. Blankenstein in de inleiding van het boek ‘Drukletters’ (van M.H. Groenendaal jr. z.j.) staat dichter bij mijn verwachting aangaande de lezing/ inleiding door Gerrit Noordzij dan bij de inhoud van het door hem gesprokene. Toch geloof ik wel dat Noordzij met zijn vele komische uitlatingen en zijn anecdotes het met deze uitspraak eens zou kunnen zijn. Al sprak hij dan hoofdzakelijk over dyslexie (leesblindheid), uit zijweggetjes en uit antwoor- den op vragen uit het publiek bleek duidelijk de liefde voor zijn vak en dat is toch voor een belangrijk deel gegrond op letters. Helaas sprak hij niet veel over zijn typografische werk als opvolger van Helmut Salden bij uitgeveri van Oorschot. Waarschijnlijk stonden Noordzij en het publiek met dezelfde verwachtingen tegenover elkaar namelijk de verkeerde. Noordzij zelf liet aan het begin van zijn betoog weten dat hij eigenlijk een ander publiek had verwacht. Het zij zo. Wat hij vertelde was zeer de moeite van het horen en overdenken waard.

Blijft de vraag wat ervan door te geven en hoe. Ik voel mij niet capabel, als leek op het gebied van dyslexie, de exentrieke opvattingen van Noordzij over letters, de opbouw van woorden en het lezen ervan te voorzien van een zinnig commentaar. En uiteindelijk ben ik gaan zitten luisteren om ‘mijn kennis door de zijne te vermeerderen want...etc.’ (Max Havelaar). Het is daarom een soort verslag/samenvatting geworden. Maar ik hoop dat het zal voldoen zodat de toehoorders nog eens het vertelde kunnen overzien en waar- schijnlijk met eigen ideeën kunnen aanvullen en zodat de afwezigen iets goed kunnen maken van een gemiste kans.

Toen Van den Akker met Noordzij binnenkwam en een inleiding gaf met een kapitaaltje Van Oorschot boeken in de hand kon ik nog niet vermoeden wat een bedrevenheid in het spreken in Noordzij schuilging, want in eerste instantie leek het dat hij beter met gedrukte en geschreven woorden uit de voeten kon dan met gesproken. Wat schuchter lachen en knikken, wat gemurmelde anecdotes en grappen, ‘Het krijtje is mijn houvast.’ en ‘Als u wat hebt te zeggen of

[p. 31]

te vragen steek dan alstublieft een stokje voor mijn betoog.’ waren zijn inleiding op een geïmproviseerde uiteenzetting die bestond uit fragmenten over vormen, bouw van woorden en vooral dyslexie bij kinderen en zijn ervaringen in een lagere schoolklas. Hierbij stond een ‘andere kijk’ op het schrift centraal. Aan het eind van zijn verhaal vat hij dit alles samen achter een accolade, waar hij zelf de term ‘algemene schriftwetenschap’ voor zet. Een term die wanneer men hem van te voren weet, de onderlinge verbanden van de hieronder volgende tekststukken duidelijker zal maken.

Over het algemeen blijft van de kinderen die leren lezen 1/3 onder de maat en heeft 1/3 een achterstand die later wel weer wordt ingelopen. In de oude vakliteratuur is er sprake van dat 15% van de mensen lijdt aan dyslexie. In de nieuwe literatuur is sprake van 30%. Na het experiment op de school waar Noordzij de kinderen les gaf, was er sprake van 5%:‘Een wereldrecord’.

Voor Noordzij geldt dat een letter niet wordt bepaald door de ‘lijntjes’ waaruit hij is opgebouwd, maar door de ‘vormen’ er omheen. Uit de experimenten van Noordzij op de school en uit de resultaten van een proef gedaan door een volwassene die woordblind was, bleek dat wanneer men deze vormen (omgevingen) om de letter heen ging invullen, kleuren op een manier die men zelf mocht bepalen, dit bevorderend werkte op het leesvermogen. Het aantal kinderen met leesmoeilijkheden neemt dan aanzienlijk af. De ervaringen sloten aan bij het proefschrift van Christine Kuipers, die gevonden had dat het inkleuren van vierkantjes, driehoekjes en rondjes een positieve invloed had op de leesvaardigheid. Zij zag echter niet het verband tussen het inkleuren van de vormen en de verbetering van het lezen.

Voor Noordzij is het schrift, het alfabet, een zaak van vormen. De ‘g’ bijvoorbeeld staat voor zichzelf. Het is niet een teken voor een ‘g’ of voor de g-klank. Wanneer kinderen wordt geleerd ‘vormen’ te beschouwen als ‘wisselwerkingen van vlakken’ dan is vormgeving gesneden koek voor ze, nog dicht genoeg staand bij de blokkendoos. ‘X’ wordt dan het verdelen van een cirkel in vieren, ‘V’ het verdelen van een halve cirkel in drieën. ‘We leren niet kijken en zijn zodoende allemaal analfabeet’. Hier lijkt het me wenselijk te laten zien wat Noordzij dan onder het kijken verstaat en wat onder de vormen: bij de ‘K’ is sprake van primaire vormen (1) en een secundaire vorm (2)

Voor de secundaire vorm geldt dat die afhankelijk is van de letter die volgt. Voor de primaire vormen geldt dat die bepalend zijn voor de letter. Het gaat om de constanten binnen de ‘K’: de primaire vormen. Men kan deze vormen echter niet voorschrijven want het idee van Noordzij over de ‘K’ hoeft niet congruent te zijn aan dat van een ander.

[p. 32]

Men zou wel het beschaafde schrift als richtlijn kunnen nemen ‘en’ zo zegt Noordzij "dan hoef ik me alleen maar aan mezelf te storen want de enige die beschaafd met schrift bezig is, dat ben ik.’

Schrift is een hulpmiddel om te lezen. Maar in tegenstelling tot vroeger, waar bijvoorbeeld de leesrichting viel uit te maken op grond van de richting van de tekens heeft het schrift veel aan duidelijkheid verloren. Dyslexie is ook een teveel aan desoriëntatie, de Grieken wisten met de richting van de letters geen raad. Schreef men in het oude Romeinse schrift nog afwisselend van links naar rechts en van rechts naar links. De Grieken maakten de letters zoveel mogelijk symmetrisch. Een symmetrie die geniaal genoemd werd en indrukwekkend, maar die Noordzij noemt: ‘Het cultiveren van een gebrek.’ Karel de Grote voert een schrift in, waarin in principe geen één letter symmetrisch is ‘en dan krijg je de ellende met de b, d, p, q.’ In bord bijvoorbeeld geeft de oriëntatie van de letters niet meer de leesrichting aan.

Wanneer men kinderen leert dat bij de woorden ‘kom’ en ‘mok’ alleen maar sprake is van een omgekeerde volgorde van de letters dan legt men de grondslag voor ontwikkelingsstoornissen. Het onderscheid links-rechts is bij kinderen van rond de vijf veel te weinig ontwikkeld (het boven-onder en het voor-achter is een beetje ontwikkeld) en men moet er dan ook geen onderwijs op baseren. Het gaat niet om de volgorde, het gaat om een complex van vormen. De primaire vormen van de ‘K’ zijn in beide woorden het zelfde, maar de secundaire vorm, die nu een rol gaat spelen, verschilt per woord en daarom is het dat men van verschillende woorden spreekt.

Verder moet er om goed te kunnen lezen, balans zijn tussen de letters. Ritme is het ideaal. Dit is echter een moeilijk woord omdat het direct gerelateerd wordt aan regelmaat. Noordzij bedoelt ermee: de letters van dezelfde grootte en niet te ver van elkaar. Noordzij staat voor ogen: de kwaliteit van de letter is vorm, de kwaliteit van het woord is ritme. Dit laatste wordt dan gedefineerd als: intervallen van vorm met noodzakelijke kwalitatieve verschillen want kwantitatief zijn ze hetzelfde. In de deskundige literatuur komt ‘Het Woordbeeld’ niet voor. Het ritmische verband door Noordzij opgesteld is een eerste poging in de geschiedenis het woord als zichtbaar ding ter discussie te stellen.

Dan breekt de tijd aan voor vragen. Ik moet zeggen dat het me spijt dat die hoofdzakelijk door Fokkema in beslag werd genomen door te discussiëren over de verzorging van de nieuwe Roland-Holst uitgave. Het was een niet erg zinvolle discussie al kwam toen wel meer de typoraaf Noordzij aan het woord.

Maar laat ieder het zijne denken van die discussie. Mij speet het dat ik niet een zo simpele vraag kon stellen als: "Hoe kan het dat iemand die zo op

[p. 33]

elke letter let, die geen cursief naast recht op een bladzijde wil zien staan, toch in één tekst (namelijk die ter gelegenheid van de boekenweek 1982: een gedicht op posterformaat uitgeschreven) met de hand geschreven twee verschillende g's door elkaar gebruikt.’

Misschien kan ik dat eens stiekum vragen in een pauze van een lezing over landbouwwerktuigen. Ik twijfel er niet aan dat hij ook daar interessant over kan vertellen.

Lidewijde Paris

Met dank aan Paul van der Lecq en Lisan van Beurden voor hun opbouwende kritiek.