Voortgang. Jaargang 30

[p. 55]

Vreedzame Venus
Over ontluikende liefde in Die Riddere metter Mouwen
Simon Smith

poets may fashion anew the diverse and contradictory discourses that converge on Venus (Tinkle 1996: 104)

Abstract - In many Arthurian romances, heroes fall in love after seeing an attractive woman and being shot by Love's, Cupid's or Venus's arrow, symbolizing the damsel's overwhelming beauty. However, in ‘Die Riddere metter Mouwen’ (‘The Knight with the Sleeve’), written in Flanders towards the end of the 13^th century, the heroine's beauty is barely mentioned, and it is only after the hero has fallen in love that Venus makes her entrance in the story. In addition, this new Venus bears not the slightest resemblance to the familiar goddess with her arrows, acting in a remarkably peaceful way now. By enriching the protagonist's heart with an allegorical ‘tree of love’, emblem of the peculiarities and trials of true love, the exceptional Venus of the Flemish romance clearly supports ‘fin'amor’ or courtly love, avoiding associations with ‘cupiditas’ or lecherous love, thus contributing to the Flemish poet's aspiration to unveil sincere love's subtleties.

De Roman van den Riddere metter Mouwen (in het vervolg: RRmM), een Vlaamse Arturroman uit de late 13e eeuw, mag ook in de overgeleverde, waarschijnlijk flink bewerkte vorm worden getypeerd als een liefdesverhaal pur sang.¹ De protagonist, een vondeling die later Miraudijs blijkt te heten,² bezoekt het koninklijk hof te Kardoel, promoveert daar tot ridder en ontmoet bij die gelegenheid een nicht van de beroemde Walewein, de hofdame Clarette. Deze jonkvrouw onderwijst de jeugdige held in waarachtig ridderschap, en schenkt hem bovendien een mouw als blijk van amoureuze welwillendheid.³ Hierna onderneemt de held, nu ‘ridder met de mouw’ (voortaan: RmM), een queeste die in het teken staat van zijn streven de liefde van Clarette met wapinen te verdinen (vs. 348).⁴ Dat zijn inspan-

1 De roman is bewaard gebleven in de Brabantse Lancelotcompilatie (1320 à 1330), zie Besamusca 2003, en vgl. over de datering ook Besamusca e.a. 2009: 25. Zie over de bewerking die de RRmM lijkt te hebben ondergaan Smith 1989: 124 vlg., 2008, en 2010: 65 vlg.; over de liefdesthematiek Smith 1991: 159 vlg., 1992, 2004: 54-56, 2005a: 61 vlg., en 2005b; Wuttke 2006: 130-142; Smith 2007: 20-31, 36-44, 2009 en 2011 (abusievelijk afgedrukt in een voorlaatste versie en dientengevolge ontsierd door een aantal inhoudelijke onvolkomenheden en bibliografische manco's).

2 In dit artikel benoem ik de held om stilistische redenen ook met zijn naam, al wordt deze in het verhaal pas onthuld in vs. 2208.

3 Zie over Clarettes mouw als object, liefdessymbool en wapenteken Smith 2004 en 2007: 21-23, en vgl. ook Wuttke 2006: 134-137 en 144-145.

4 Ik citeer naar de editie De Haan e.a. 1983, met weglating van cursiveringen en incidentele aanpassing van de interpunctie. Deze editie bevat ook de tekst van de 320 deels beschadigde verzen die resteren van een 14^e-eeuws afschrift van de roman in een oorspronkelijker versie (RRmM-frm).

[p. 56]

ningen om zich te bewijzen als miles amoris uiteindelijk resulteren in een huwelijk,⁵ zal niemand verbazen. Opmerkelijk is echter wel de manier waarop dit gebeurt. In een toernooi om Clarettes hand weet Miraudijs een overmacht aan mededingers uit te schakelen - een krachtdaad die hij, eerder volkomen onverwacht ingetreden in een klooster, niet verricht als ridder maar als monnik.⁶ Meer dan eens toont de dichter zich aanhanger van een ‘poetics of surprise’, want net zo verrassend was voordien al de wijze gebleken waarop de liefde tussen held en heldin haar beslag had gekregen. Over de causa amoris in de RRmM, en over de instrumentele rol van Venus, godin van de liefde, gaat deze bijdrage.

5 Met deze bruiloft eindigt het eerste deel van het verhaal zoals overgeleverd in de Lancelotcompilatie. In het tweede part, dat sporen vertoont van ingrijpende bewerking, is de rol van de liefde veel kleiner. Ter illustratie: het eerste deel van de RRmM telt niet minder dan 37 vermeldingen van minne(n) in de betekenis van profane liefde, het tweede deel geen enkele.

6 Zie over deze episode Smith 2005a: 53 vlg. en 2007: 36-44, alsmede Wuttke 2005: 7 vlg.

Sobere schoonheid

Schering en inslag in Arturromans is dat een beauty, wier uiterlijk in hyperbolische termen wordt beschreven, het hart van de held eensklaps doet ontvlammen in liefde. Reeds het oeuvre van de grondlegger en grootmeester van het genre, Chrétien de Troyes, getuigt hiervan op meerdere plaatsen. Zo is de Griekse kroonprins Alexander in Cligés (ca. 1176) op slag verliefd wanneer hij Soredamor ontmoet, een mooie hofdame van koningin Guenièvre en zuster van Gauvain. De hand hierin heeft amors, die de jonge prins in Ovidiaanse stijl bestookt met een liefdespijl die - een lichtstraal gelijk - Soredamors schoonheid overbrengt via zijn ogen, afdaalt in zijn hart en daar een als dodelijk bestempelde wond veroorzaakt. Ook de liefde die Cligés en Fenice verenigt in het tweede part van de roman wordt aangericht door amors, en ook nu munt de jonkvrouw uit in schoonheid: ‘nooit zou Vrouwe Natura er meer in slagen haar gelijke te maken’.⁷ Hier en elders steekt Chrétiens verteller de loftrompet over bekoorlijke dames in portretten van niveau.⁸ Descripties in romans uit later tijd zijn evenwel toenemend stereotiep van opzet,⁹ al gaat een auteur als Guillaume le Clerc, die zich begin 13^e eeuw een begaafd leerling toont van Chrétien, er nog op een originele manier mee om in zijn Arturroman Fergus.¹⁰ Deze roman zal, net als Ferguut, de Middelnederlandse vertaling/bewerking ervan uit het midden van de 13e eeuw, verderop nog ter sprake komen. In Ferguut

7 Stuip 2003: 52.

8 Zie Colby 1965: 122-169.

9 Vgl. de Poetria nova van Geoffroi de Vinsauf, begin 13^e eeuw: ‘the description of beauty is an old and even trite theme’ (Nims 1967: 38). Ook in zijn Documentum de modo et arte dictandi et versificandi (na 1213) laat Geoffroi zich uit in deze zin (zie Parr 1968: 46).

10 Zie Zemel 1991: 291-295, en 2006: 185-186.

[p. 57]

laat de verteller aan een lovend oordeel over de heldin Galiene, Scoenre wijf noit man bekande, een conventionele beschrijving voorafgaan Vander joncfrouwen scoenheit.¹¹

Wie met kennis van romans als deze het begin leest van de RRmM, zal verwachten dat ook hier de heldin uitmunt in schoonheid, bejubeld in een min of meer gestandaardiseerd portret, en vanzelfsprekend oorzaak van acute liefde bij de protagonist. Maar niets van dit alles. Clarette maakt haar entree in het verhaal met een karige naamsvermelding,¹² en ook bij haar optreden na de ‘Schwertleite’ van de held ontbreekt elke vorm van introductie. Niet het uiterlijk van de jonkvrouw telt, maar wat zij Miraudijs te zeggen heeft: Doe quam Clarette gegaen / Ute ere cameren ende gaf hem saen / Ene witte mouwe ende seide... (vs. 175-177). Haar naam valt kort hierna nog tweemaal, in de verzen 200 en 210, maar van nadere informatie blijven we vooralsnog verstoken. Pas geleidelijk worden enkele tipjes opgelicht van de sluier, en komen we aan de weet dat de jongedame voluit Claretten van Spangen heet,¹³ de titel voert van gravin, en erfgename is van Spaengen lant.¹⁴ Verder blijkt Clarettes staat van edele joncfrouwe (vs. 1023) te worden gelegitimeerd door nobel bloed, want zij ontpopt zich als Walewains nichte.¹⁵ Deze familierelatie met haar oem (vs. 2922) verbindt Clarette denkelijk niet toevallig met Soredamor in Cligés, zuster van Gauvain, eveneens hofdame van de koningin, en net als Clarette uitverkoren als geliefde van een held. Maar waar de jonkvrouw in Chrétiens roman wordt gekenmerkt door letterlijk hartveroverende schoonheid, komt Clarette er bekaaid van af en moet zij, naast een aanduiding als maget rene (vs. 1832), genoegen nemen met het geijkte predicaat scone,¹⁶ dat in de RRmM ook andere dames siert, onder wie de moeder van de protagonist.¹⁷

11 Waar geen andere bron wordt vermeld, citeer ik in het vervolg naar de CD-rom Middelnederlands, soms met stilzwijgende correcties naar andere edities, en steeds zonder versvermelding; geciteerde verzen zijn snel terug te vinden met de zoekfunctie van de CD-rom.

12 Zie vs. 38. Dit neemt niet weg ‘dass sie die erste Frau ist, die explizit namentlich genannt wird. Dadurch wird Clarette von allen weiblichen Figuren am Artushof unterschieden und ihre erzähltechnische Funktion vorbereitet.’ (Wuttke 2006: 133).

13 Aldus de RmM in vs. 341. Dat de herkomst van Miraudijs' kennis deels in het ongewisse blijft in de compilatie-RRmM (waar de held alleen Clarettes voornaam heeft kunnen opvangen, zie vs. 200-201, 210, 218-219), wijst op bekorting.

14 Zie resp. vs. 1547 en vs. 2235. Vgl. ook de verzen 2848 en 2908, alsmede RRmM-frm vs. 307.

15 Zie de verzen 1548 en 1558, alsook RRmM-frm vs. 195 en vs. 308.

16 Afgezien van de typering sconen joncfrouwen in vs. 31 overigens voor het eerst pas in vs. 1042, waar de RmM refereert aan der scoenre raet. Daarna nogmaals door de held in vs. 1052 en vs. 1861, door een naamloze jonkvrouw in vs. 1357, en door de verteller in de verzen 1838 en 2938. Zie ook RRmM-frm vs. 154 en vs. 262. ‘Es gibt von Clarette, ausser allgemeinen Bemerkungen über ihre besondere Schönheit, keine Beschreibung ihres Aussehens’, constateert Wuttke 2006: 147, die tevens wijst op het summiere profiel van de jonkvrouw: ‘Ihre hohe soziale Stellung ist im Kompilationstext Clarettes wichtigste Eigenschaft [...]. Andere individuelle Eigenschaften werden ihr nicht verliehen.’ (p. 141). Dat dit laatste niet helemaal juist is, zullen we verderop zien.

17 Zie de verzen 31, 281, 403, 564, 641, 1352, 1364, 1813, 2169, 3644, 3758, 3828, 3831 en 4014.

[p. 58]

Als keurmerk voor mooie mensen in Middelnederlandse Arturromans lijkt het woord scone even onmisbaar als ontoereikend.¹⁸ Nu valt hier tegen in te brengen, dat ‘le qualitatif bel est l'un des supports privilégiés de l'idéologie de la classe dominante: il traduit toutes les qualités de la dame’.¹⁹ Neem de Tristan van Béroul, een roman uit de tweede helft van de 12e eeuw waarin een descriptio personae van ‘la bele Yseut’ ontbreekt, en we enkel terloopse kwalificaties aantreffen van haar voorkomen.²⁰ In het afzien van schoonheidsportretten door 13^e-eeuwse dichters kan bovendien meespelen, ‘that the depiction of a woman's beauty is both a stereotyped and a worn-out theme’.²¹ De plichtmatige pracht van een jonkvrouw wordt om die reden nogal eens afgedaan met een ‘Unsagbarkeitstopos’ of een brevitas-formule, en geeft verder aanleiding tot (ook humoristische) variaties.²² Juist in het geval van Clarette evenwel, wier sprekende naam - net als die van Soredamor - lumineuze schoonheid verraadt,²³ ligt een literair portret in de lijn der verwachting, als opmaat tot een op handen lijkende ‘coup de foudre’ bij de held.

Het is daarom voorstelbaar, dat de Vlaamse RRmM een lofzang op Clarette heeft bevat, die ten prooi is gevallen aan bekortingsdrift van de compilator. Van der Stempel verbaasde zich al over het ontbreken van schoonheidsportretten in de Lancelotcompilatie op plaatsen waar deze te verwachten zijn,²⁴ en Ulrike Wuttke trekt die denklijn door in haar artikel over het aandeel van Clarette in de RRmM, waar zij het vermoeden uitspreekt dat de jonkvrouw ‘ursprünglich einen recht grossen Anteil am Verlauf der Geschichte hatte’.²⁵ Clarettes rol in de compilatie-RRmM maakt de indruk flink te zijn gereduceerd, en dit is volgens Wuttke ‘auf die allgemeine Bearbeitungsstrategie des Kompilators zurückzuführen, der die Erzählung vor allem auf die Handlung konzentriert hat und dabei viele Beschreibungen, Kommentare und psychologische Details weggelassen hat’.²⁶ Plausibel lijkt daarom, dat de bewerker ook het mes heeft gezet in een descriptie van Clarette: ‘Es hat den Anschein, als ob eine detaillierte Darstellung ihrer Person dem Kompilator nicht dienlich war’.²⁷

18 Vgl. Van der Stempel 1910: 2.

19 Moroldo 1983: 156.

20 Zie Burns 1993: 220-227.

21 Colby 1965: 92. Zie ook Gerritsen 1963 (dl. 1): 124-127, en cf. supra, noot 9.

22 Vgl. Chênerie 1986: 483-486. In de Roman van Walewein neemt koning Amoraen, van verre verliefd op Ysabele, alle tijd om deze scone joncfrouwe te roemen als superlatief van een hele rij dames van naam en faam. In het literaire portret van zijn droomvrouw beschrijft hij echter slechts twee van haar schoonheidskenmerken: Wit alse die snee heift soe die huut, en Venus, Se godinne, / Gaf hare dat scone goudine haer.

23 Vgl. Lat. claritas, Ofr. clarté, Mhd. klârheit, Mnl. claerheit, Me. cleres. Noacco 1998: 193 stelt, dat ‘la perfection de la beauté féminine est liée à une “esthétique de la lumière”.’ In Cligés kent Soredamor zelf betekenis toe aan haar naam, zie Stuip 2003: 27-28.

24 Van der Stempel 1910: 10-11.

25 Wuttke 2006: 142 (noot 44).

26 Ibid., p. 147.

27 Ibid., p. 149.

[p. 59]

Toch zijn er aanwijzingen, dat Clarette het al in de oorspronkelijke RRmM heeft moeten stellen zonder schoonheidsportret. Wuttke vestigt zelf onbedoeld de aandacht op deze mogelijkheid, wanneer zij signaleert dat in de roman geen sprake is van ogenblikkelijke liefde. ‘Keiner der beiden Protagonisten verliebt sich in den anderen auf den ersten Blick, wie in vielen anderen Texten beschrieben’,²⁸ hetgeen de RRmM onderscheidt van een roman als Cligés. Liefde ontstaat in hoofse verhalen veelal op het eerste gezicht, direct na het aanschouwen van overweldigend schoon, waarbij een prijzend portret het doel dient de in sommiger ogen bedenkelijke ‘Blickminne’ te legitimeren.²⁹ Deze narratieve functie maakt schoonheidsdescripties tot ‘more than a mere decorative device’,³⁰ en leidt tot de vraag of een eventuele beschrijving van die scone creature Clarette (RRmM-frm vs. 154) wel valt te rijmen met het liefdesconcept dat in de RRmM ontvouwen wordt. Dit is niet het geval, zo zal ik in het navolgende betogen. Hiertoe besteed ik eerst aandacht aan de typering van Clarette als gids van ridderdeugd. Daarna komt aan de orde, hoe de liefde tussen held en heldin niet ogenblikkelijk ontstaat, maar stapsgewijs.

28 Ibid, p. 136.

29 ‘“Blickminne” [...]: körperliche Anziehung durch unmittelbare Nähe des Geliebten mit sofort aufflammendem Verlangen nach sexueller Besitzergreifung des Objektes’; ‘versucht wurde, der crotischen “Blickminne” den Anschein von sündhaft sexueller Begierlichkeit zu nemen.’ (Schnell 1985: 278, 252).

30 Colby 1965: 99.

Dominante deugd

Hoewel Clarette wat betreft uiterlijke kwalificaties schaars is bedeeld, weet de dichter van de RRmM haar neer te zetten als een markant personage,³¹ dat zich laat typeren met twee kernwoorden: initiatief en deugd.

Bijzonder is het initiatief dat Clarette aan de dag legt wanneer zij de onbekende protagonist, amper tot ridder gewijd door de koningin,³² een geenszins neutraal geschenk overhandigt, onderdeel van haar persoonlijke garderobe. Deze mouw, teken van amoureuze welwillendheid, is niet mis te verstaan als symbool van potentiële minne.³³ Hoe moeten we dit voortvarend optreden van Clarette nu opvatten: als gepast gebaar van jonkvrouwelijke faveur, keurig binnen de perken van de hoofse ethiek, of als grensoverschrijdend gedrag van een meisje dat, gelijk Galiene in Ferguut, Ysabele in de Roman van Walewein (ca. 1260) en de jonkvrouw Egletine

31 Opmerkelijk is ook de invulling van Clarettes narratieve functie. Als aankomend geliefde van de held vertoevend aan het Arturhof, waar zij al meteen haar opwachting maakt in het verhaal, onderscheidt de heldin zich (andermaal in het voetspoor van Soredamor) van vele voorgangsters in het genre, met wie de protagonist pas kennismaakt wanneer hij is begonnen aan een queeste.

32 Omdat Artur met zijn mannen het hof verlaten heeft, is daar nog slechts één ridder aanwezig: de ziek achtergebleven drossaard Keye. Deze adviseert de vorstin, wanneer buiten Kardoel een jonkvrouw wordt belaagd, de held tot ridder te promoveren en als redder op pad te sturen.

33 Zie Smith 2004: 33-41, 49 vlg., en 2007: 21-23.

[p. 60]

verderop in de RRmM, geen weerstand kan bieden aan de charmes van een knappe bezoeker, een knape van sconen leden (vs. 90)?

Het aantrekkelijke uiterlijk van de held wordt al even summier benoemd als de schoonheid van Clarette. Hij is een die scoenste man (vs. 471), en net als de jonkvrouw een scone creature (RRmM-frm vs. 142). Meer komen we niet aan de weet over Miraudijs' verschijning, wat onwaarschijnlijk maakt dat Clarette tijdens hun kennismaking wordt getroffen door ‘Blickminne’.³⁴ Wuttke noemt ‘die Geste, dass Clarette dem Ridder einen Teil ihres Gewandes gibt, keinesfalls unschuldig’,³⁵ maar dit doneren van een minneteken komt stellig niet voort uit liefde op slag. Alleen het zuivere wit van Clarettes mouw al, in combinatie met haar lumineuze naam, staat elke gedachte aan cupiditas in de weg.³⁶ De werkelijke drijfveer van Clarette wordt door Wuttke treffend verwoord: ‘Die Ärmelübergabe im RmM muss [...] im Zusammenhang mit dem [...] Turnierbrauch betrachtet werden: um die durch diese Handlung implizierte Belohnung zu bekommen, muss sich der unbekannte Jüngling ritterlich beweisen. [...] Clarette schenkt dem Ridder den Ärmel, weil es ihr Part des höfischen Liebesspiels ist, sich einen Ritter auszusuchen, dem sie ihre Gunst schenkt. Durch ihr Minnegeschenk motiviert, kann dieser Grosses erreichen’.³⁷ Middels de formulering ‘ihr Part des höfischen Liebesspiels’ plaatst Wuttke de actie van Clarette in een positief licht, en dat doet ook de literaire explicatie die zij laat volgen. ‘An sich ist es nicht ungewöhnlich, dass Clarette die Initiative ergreift. In Liebesdingen ergreifen Frauen in der mittelalterlichen Epik diese relativ oft. [...] Die weiblichen Figuren “müssen” in der Epik den aktiven Part am Anfang der Minnebeziehung übernehmen, damit die männlichen Romanfiguren dem passiven Rollenbild aus der Minnelyrik näher bleiben können. Die Frauen “dürfen” deshalb die Romanhandlung initiieren, ohne dafür moralisch verurteilt zu werden’.³⁸

34 Natuurlijk kan men ook hier bekorting veronderstellen, al zijn descripties van mannelijke schoonheid in de 13^e-eeuwse literatuur minder courant dan damesportretten (vgl. Colby 1965: 17, 92, 103; Bumke 1989: 93; Öhlinger 2001: 122-124; Schultz 2006: 31). Maar ook deze aanname ketst af op het liefdesconcept dat de auteur van de RRmM propageert: van beide kanten blijkt liefde niet plotseling te ontstaan, maar in fasen (cf. infra).

35 Wuttke 2006: 134. Soms, zoals in de 12^e-eeuwse lai Eliduc van Marie de France, vloeit de schenking van een minnesymbool voort uit reeds opgebloeide liefde. ‘Ce geste contribue à cristalliser et à révéler les sentiments de la pucelle’, aldus Ménard 1969: 215. Recentelijk is het gebaar als volgt geduid: ‘this sort of gift is, in fact, a figurative giving of oneself. The love token is not only an emblem of love, but [...] it becomes a physical substitute for the body of the sender.’ (Wright 2011: 557). Vgl. ook Burns 2002: 3-11.

36 ‘Wit’ en ‘helder’ zijn beide manifestaties van het goddelijke licht, zie Hedwig 1980: 291 onder het lemma ‘Klarheit (claritas)’, en Biernoff 2002: 245 onder het lemma ‘light’.

37 Wuttke 2006: 136.

38 Ibid., p. 135. ‘In romance, things happen to men, including being the recipients of love tokens given them by women’, schrijft Monica Wright (2011: 561); ‘The men receive tokens of love from women desiring to be their objects of affection, but the initiation lies with the women. The ladies act first, leaving the men to react.’ Het literaire doel van liefdesgeschenken is veelal, zoals ook in de RRmM, het wederzijdse karakter van de liefde te benadrukken; vgl. Bums 2002: 8.

[p. 61]

Toch is er iemand die het doelgericht optreden van Clarette laakt, en wel de hofmaarschalk Keye, die sarcastische woorden richt tot de koningin:

Clarette heeft wel bespiet^*
Haer scoenheide^* te gevene enen man
Die vele bat derschen^* can,
Ofte met ere ploech eren^*,
Dan vor enen riddere hem^* verweren!          (vs. 210-214)

Het is duidelijk dat de drossaard geen kritiek uit op Clarettes hoofse geste als zodanig, die de jonkvrouw nog verplicht tot niets,³⁹ maar het oog heeft op haar uitverkiezing van een volstrekt onbekende, wiens afkomst en status wellicht niet stroken met die van haar. De spotrede van Keye is in lijn met zijn rol als criticaster in andere Arturromans, en past in een brede literaire traditie, aangezien ‘in “höfischen” Texten den Frauen immer wieder nahegelegt wird, ihre Liebhaber sorgfältig zu prüfen, sich über deren Herkunft und Verhalten genauestens zu erkundigen’.⁴⁰ Raadzaam is voor dames van stand, zich niet te laten meeslepen door influisteringen van hun hart. ‘A woman must exercise great prudence in bestowing her favor on any man lest she lose her reputation’,⁴¹ een regel die Mabilie van Montesclare, na kennismaking met de held van de Middelnederlandse Arturroman Torec (ca. 1262) belust op een bruiloft, veronachtzaamt. Raadslieden moeten de impulsieve jonkvrouw wijzen op het ontbreken van de noodzakelijke antecedenten:

Joncfrouwe, bi mire wet^*,
Gi sprect dompelike^* hier an;
Gine wet wie hi es di man
Anders dan hi seget^* hier nu!          (Torec vs. 24.085-088)

In de RRmM maakt Keye de koningin er dus niet zonder reden op attent, dat de door Clarette begunstigde maar naamloze nieuwkomer aan het hof geen akte van adel heeft getoond. Met hetzelfde formele recht van spreken als Mabilies adviseurs, zij het in onhoofs-sarcastische bewoordingen, vertegenwoordigt Keye hier de ‘Aussennormen’ van het hof,⁴² en zijn kritiek kan de vraag doen rijzen of de anonieme held wel behoort tot de maatschappelijke elite die gerechter minnen cultiveert (vs. 683).

* heeft het goed bekeken

* kostbare geschenk

* dorsen

* ploegen

* als ridder zich

39 Dat donatie van een mouw als pars pro toto voor de eigenares nog geen belofte impliceert, toont de 12^e-eeuwse lai Chaitivel van Marie de France. Hier doet een jonkvrouw geschenken toekomen aan een kwartet van vrijers, die in onderlinge competitie dingen naar haar hand. ‘Alle vier hielden ze haar voor hun vriendin, en droegen een liefdespand van haar bij zich, een mouw, een ring of een vlaggetje’ (Verhuyck en Kisling 2009: 88). Vergelijkbaar is de situatie in de vroeg 14^e-eeuwse Roman van Heinric en Margiete van Limborch, waar een jonkvrouw desgevraagd aan drie verliefde ridders enen siden mouwe schenkt als toernooimascotte (net zoals in de RRmM aangeduid als scoenhede).

40 Schnell 1985: 156-157.

41 Schultz 2006: 162.

* op mijn woord

* dwaas

* zegt

42 Vgl. Schnell 1985: 124-126, 1990: 293 vlg.

[p. 62]

Over de sneer die de drossaard uitdeelt aan Clarette, zegt Wuttke het volgende: ‘Keye könnte mit seinem Kommentar, dass sie sich einen tumben Bauerntölpel ausgesucht hat, durchaus Recht behalten. Dagegen spricht jedoch das von Anfang an vorbildliche höfische Benehmen des Ridders’.⁴³ Opnieuw slaat Wuttke de spijker op de kop, want Clarette - die anders dan minzieke dames als Galiene, Ysabele en Mabilie geen moment wordt meegesleept door amoureuze aandrift - schenkt haar gunst aan een jongeling die hiervoor ook zonder legitimatiebewijs in aanmerking komt. Van meet af aan voorbeeldig inderdaad is Miraudijs' gedrag, want hij spreidt steeds groete hovesscheide ten toon, en men beoordeelt hem als wel geraect / In alre doeght ende vulmaect (RRmM-frm vs. 126, vs. 129-130).⁴⁴ Ook het knappe uiterlijk van de RmM, ofschoon slechts en passant genoemd, zal voor zowel de jonkvrouw als het beoogde publiek boekdelen hebben gesproken. ‘Since one cannot be beautiful unless one is of noble birth, great beauty necessarily indicates noble birth’, aldus James A. Schultz over de zienswijze van de middeleeuwse aristocratie, samen te vatten als ‘beauty is nobility’.⁴⁵ ‘Niemand kan zo mooi zijn als hij niet een edelman is van hoge geboorte’, zegt een personage over de titelheld van Hendrik van Veldekes Eneasroman (voltooid ca. 1185),⁴⁶ en positief luidt eveneens het oordeel over de protagonist van Fergus, want koning Artur ‘was able to tell clearly from his appearance that he came from a good family’.⁴⁷

Dat het met de sociale status van de ‘Fair Unknown’ in de RRmM wel goed zit, zullen recipiënten ook hebben opgemaakt uit zijn rol als held van wat een hoofs liefdesverhaal belooft te worden.⁴⁸ Niet alleen blijkt ‘auf der Basis einer umfassenden Typologie der literarischen chevalier errant-Figuren des französischen Artusromans im 12. und 13. Jh., dass mit wenigen Ausnahmen die Protagonisten der Romane königliche bzw. hochadelige Einzelsöhne seien’,⁴⁹ maar ook voorspelt de nobele stand van Clarette een vergelijkbare positie voor de RmM. ‘Courtly lovers are aristophiliacs: they fall in love with nobility and courtliness’,⁵⁰ een gegeven dat vraagt om gelijkwaardigheid van hoofse minnaars, althans wat betreft hun ordo. Marie de France zegt dit in de tweede helft van de 12^e eeuw expliciet in haar lai Equitan:

43 Wuttke 2006: 137.

44 Zie hierover Smith 1991: 157-159, en 2009: 13-14.

45 Schultz 2006: 81, 169. Vgl. ook Bender 1976: 39, 40 (‘la beauté [...] fait parti des valeurs courtoises les plus importantes’ en geldt als ‘une qualité intrinsèque de la noblesse’), alsmede Bumke 1989: 389-395 en Wuttke 2005: 8 (noot 44).

46 Vgl. Schultz 2006: 81, 169.

47 Owen 1991: 15. De conclusie dat uiterlijk schoon getuigt van blauw bloed, is niet altijd dwingend. Zo houdt Gauvain in de Lancelot en prose (1215 à 1220) een slag om de arm als hij de jonge Lancelot typeert, die net zijn opwachting heeft gemaakt aan het Arturhof: ‘He is very goodlooking and seems to be of noble birth.’ (Rosenberg 1993: 64).

48 Op hoofse literatuur is de regel van toepassing, ‘that almost any child whose story is worth telling will be of noble or otherwise exalted lineage.’ (Schultz 1995: 58). Vgl. ook noot 125.

49 Peters 1999: 60 (met verwijzing naar Chênerie 1986).

50 Schultz 2006: xx (en vgl. ook p. 171).

[p. 63]

‘liefde heeft slechts waarde tussen gelijke partners’.⁵¹ Het publiek van de RRmM ziet de opgeroepen verwachtingen aangaande de held ingelost, zodra deze ‘Tugendadel’ begint te etaleren. Miraudijs' door velen geprezen demonstraties van de kwaliteiten die zijn uiterlijk en omgangsvormen reeds voorspelden,⁵² worden ten slotte geratificeerd wanneer ook zijn ‘Geburtsadel’ eindelijk aan het licht komt.

Ook Clarette wordt geprezen, en wel meteen nadat zij de held het attribuut heeft geschonken waaraan hij zijn toenaam zal ontlenen. ‘Clarette, dit was wel gedaen!’ (vs. 200), complimenteert de koningin het meisje, mogelijk minder doelend op de overhandiging van een mouw dan op het verrassende, want zelden uit vrouwenmond klinkende hoorcollege waarmee Clarette de jonge ridder had klaargestoomd voor zijn professie.⁵³ In haar referaat zet de jonkvrouw uiteen dat eer, godvrucht, hoofsheid, rechtschapenheid en andere deugden essentieel zijn voor waarachtig ridderschap:

[...] Here,
God gesterke u in die ere!
Pijnt om^* die ere vroech ende spade^**,
Ende dient Gode in al uwe dade,
Ende sire moder, onser Vrouwe;
Ende sijt hovesch^* ende getrouwe.
Hord messe^* gerne in elker stede.
Dien gi hort prisen van goder sede^*,
Daema werct, dat radic u wel!
Van nane^*, van roden^**, van die sijn fel,
Wacht u daer af^* in allen tide.
In u herberge soe sijt blide,
Ende gelt oec gerne uwe scout^*.
Weduwen ende wesen sijt altoes hout^*
Daer mense^* wil veronrechten iet.          (vs. 177-191)

Hier komt de belangrijkste eigenschap van Clarette naar voren: door op te treden als spreekbuis van ridderethiek, betoont de jonkvrouw zich een eerzaam object van hoofse minne. Waar veel van haar voorgangsters op clericaal bezien suspecte wijze protagonisten aan zich plachten te binden met hun ‘aphrodisiac body’,⁵⁴ doet Clarette dit middels onverdachte ‘aphrodisiac courtliness’,⁵⁵ om precies te zijn ‘als

51 Verhuyck en Kisling 2009: 28 (en vgl. Ménard 1970: 37-38).

52 Een die beste riddere die leeft (vs. 419), zo wordt Miraudijs op een voetstuk gezet door de eerste opponent die hij overwint. En een metterdaad verloste jonkvrouw laat zich tegenover de koningin niet minder lovend uit over de held als huwelijkskandidaat: ‘Leeft hi iet lange, hi comt te boven / Allen den genen die ic kinne. / Bi Gode, vrouwe, waric coninginne, / Ic soudene minnen voer alle man!’ (vs. 397-400).

53 Ter vergelijking: in Chrétiens Le Conte du Graal (ca. 1190) is de rol van docent weggelegd voor Gornemant, in Ferguut voor een camerlinc, en in de laat 13^e-eeuwse Moriaen voor Walewein; vgl. Smith 1991: 162. Zie over taakstelling en ‘adoubement’ van ridders bijv. Keen 1984: 1-82.

* streef naar

** altijd

* hoofs

* woon de mis bij

* om zijn goede levenswijze

* dwergen

** roodharigen

* hoed u voor hen

* wat u verschuldigd bent

* gungstig gezind

* iemand hun

54 Vgl. Schnell 1985: 241 vlg.

55 Schultz 2006: 18 vlg., 83-91.

[p. 64]

Erzieher des Mannes und als Inbegriff aller Tugenden’.⁵⁶ Met haar initiatief profileert de hofdame zich als tegelijk wegwijzer voor en doel van de ridderlijke queeste die de held zal ondernemen,⁵⁷ een tocht van aventure (vs. 1093) in het teken van zijn dienstbaarheid aan haar, zoals de RmM Clarette verzekert: ‘Joncfrouwe, God lone u, ende tuwen wille,’ / Sprac hi, ‘benic lude ende stille!’ (vs. 197-198). Van een liefdesverklaring door Miraudijs is nog geen sprake, maar lang zal deze niet op zich laten wachten. Lezers dan wel toehoorders zullen hebben begrepen dat er liefde in de lucht hangt, met Clarettes mouw als te verwachten bron van inspiratie voor de jonge ridder en weldra aanbidder.

Nu gebleken is dat noch Clarette, die op gepaste wijze ‘ihr Part des höfischen Liebesspiels’ ten uitvoer brengt, noch de RmM, die zich richt tot de jonkvrouw als spreekbuis van ridderdeugd, ogenblikkelijk valt voor de ander,⁵⁸ rijst een volgende vraag. Wanneer in onze roman niet, zoals gebruikelijk, uiterlijke schoonheid fungeert als dwingende causa amoris, wat wél is het dan dat, met enig uitstel, de liefde laat ontluiken tussen held en heldin? Op de volgende bladzijden onderwerp ik een ongewoon kenmerk van Miraudijs' en Clarettes minne aan een nader onderzoek, te weten het geleidelijk groeien ervan. De factor tijd, zo zal blijken, is van vitale betekenis voor ware liefde, van voorzichtig begin tot feestelijke bekroning.

56 Schnell 1985: 151-152.

57 Dat Clarette de held met haar gift geen bindende relatie voorhoudt, blijkt ten overvloede uit haar woordkeuze wanneer zij hem min ridder [...] Ende min vrient noemt (vs. 194-195): het laatste woord kent een ruimere betekenis dan amijs (vgl. daarvoor de verzen 1192, 2140 en 2858). Wuttke 2006: 134 acht ‘die Bedeutung “Geliebter” oder “Beminnter” sehr wahrscheinlich’, maar hiertegen pleit dat de jonge protagonist in de Lancelot en prose, na zijn entree aan het Arturhof, door Guenièvre zonder amoureuze intentie wordt aangesproken als ‘haar ridder en haar vriend’ (zie Rosenberg 1993: 68; Carroll 1993: 145), terwijl hij later in Lanceloet zelf, doodziek maar onvoorwaardelijk trouw aan de koningin, een op hem verliefde jonkvrouw zal vragen hem te genezen Op vorwaerde dat ic na desen / Vort an u ridder wesen sal / Ende u vrient mijn leven al.

58 Natuurlijk is met hun ontmoeting wel de kiem van de liefde gezaaid, maar het punt is dat de dichter niet daar de aandacht op vestigt, doch op het ontspruiten hierna van minne over en weer.

Ontluikende liefde

‘Courtly love’, stelt Schultz, ‘begins when the lover sees the beloved, the image of the beloved enters through the eyes, lodges in the heart, and takes the lover captive’.⁵⁹ Hoe herkenbaar deze woorden ook mogen zijn voor wie vertrouwd is met hoofse literatuur over liefde (en met literatuur over hoofse liefde), op het koppel in de RRmM zijn ze, naar we zojuist hebben gezien, niet van toepassing. Ook een andere recente uitspraak over fin'amor, namelijk dat ‘the love episodes in the romances [...] treat amor as a sort of pathology - at least initially - that strikes the subject, unsought’,⁶⁰ biedt de lezer van de Vlaamse roman maar weinig punten van her-

59 Schultz 2006: 71.

60 Adams 2005: 20.

[p. 65]

kenning. Zo veel is duidelijk: de auteur van de RRmM wilde met zijn voorstelling van nobele liefde ver verwijderd blijven van ‘die in moraltheologischen Schriften weitverbreitete Vorstellung von der gefährlichen Betörung des Mannes durch die verderbenbringende Schönheit einer Frau’.⁶¹ Juist ‘die Schönheit einer Frau weckt im Mann sinnliches Begehren und bringt ihn um Verstand, Tugend und Existenz’,⁶² reden genoeg voor de dichter om zijn held niet al bij het aanschouwen van Clarette te laten ontvlammen in liefde, maar hem pas tot minnaar te maken wanneer de jonkvrouw zich buiten zijn blikveld bevindt. Op haar beurt raakt ook Clarette niet à la minute in de ban van de knappe knaap, want al roept haar mouw als minneteken mooie perspectieven op (voor het publiek van de roman niet minder dan voor de begunstigde), een liefdesverklaring betekent haar geschenk zeker niet. Zo wordt in de RRmM ‘die durch moraltheologische Vorstellungen belastete Verkettung von Sehen und sexuellem Begehren’ uitdrukkelijk vermeden.⁶³

Meer van toepassing op onze roman, maar met een lichte vertraging, is een andere oneliner uit de vakliteratuur: ‘Courtly lovers respond to courtliness by falling in love’.⁶⁴ Het begrip ‘hoofsheid’ omspant zoals bekend een breed spectrum aan voortreffelijke kwaliteiten:⁶⁵ inzicht in hoe het hoort aan het hof natuurlijk, maar ook bijvoorbeeld riddermoed in dienst van een goede zaak. En hiervoor is het dat Clarette mettertijd valt, terwijl omgekeerd de held eerder al blijk geeft van liefde voor de jonkvrouw als spreekbuis van ridderdeugd.

Op instigatie van de koningin en in directe navolging van een oproep hiertoe door Clarette, verlaat de RmM na zijn ridderwijding spoorslags het hof om een belaagde jonkvrouw te bevrijden uit de greep van een geduchte rode ridder, die als antifeministisch maltraiteur zijn volstrekte tegenpool is. Met opvallend gemak weet debutant Miraudijs de klus te klaren, en hij stuurt het verloste meisje naar Kardoel met een boodschap bestemd voor uitsluitend Clarette. Via een onverbloemde, hoewel dus indirecte ‘déclaration amoureuse’,⁶⁶ toont de held Clarettes affectieve hint te hebben begrepen, daarbij kordaat het initiatief naar zich toe trekkend: ‘segt van minenthalven hare, / Dat icse minne ende sal na desen / Haer lief ende haer riddere wesen’ (vs. 345-347). Met zijn liefdesverklaring per postillon d'amour, hoe zakelijk-imperatief geformuleerd ook, geeft de RmM voor het eerst en als eerste blijk van minne; geen onbeteugelde en extatische liefde naar we mogen vaststellen, maar integendeel juist ingetogen ‘Love under control’.⁶⁷ Het vervolg van Miraudijs' boodschap bevestigt nog eens, dat Clarette met haar vriendelijke woorden en suggestieve geste geen aanzoek in de zin had, want op zijn amoureuze aanzegging laat de held, in reactie

61 Schnell 1985: 264.

62 Ibid.

63 Ibid., p. 220.

64 Schultz 2006: 172 (mijn cursivering).

65 Zie onder vele anderen Bumke 1989 en Gerritsen 2001.

66 Vgl. Ménard 1969: 201-220; Ménard 1970; Petit 1997.

67 Schultz 2006: 120-128.

[p. 66]

op Clarettes riddercollege, een programma van dienst volgen waarin hij (niet meer dan) hoop op wederliefde afhankelijk verklaart van nog te beproeven ridderschap:

Ende canic met wapinen verdinen^* dan,
Datmen mi priest^* ende werde goet man,
Soe doe mi doch in haren sen^*;
Ende vernemtsi dat ic blode^* ben,
Soe sijs quite^* ende alle wijf
Te pensene iet om min lijf^*          (vs. 348-353).⁶⁸

Getuigen de gedecideerde toon en doelgerichte aanpak van de protagonist misschien nog niet van een werkelijk gloedvolle en allesbeheersende liefde, Miraudijs laat hieromtrent al snel geen misverstand bestaan. Tijdens zijn tocht van ridderlijke aventure roept hij Claretten minnen (vs. 669, 716, 1732) uit tot hoogste doel: ‘Woudesi mi minnen, sekerlike, / In coerre niet vore Arturs rike!’(vs. 1182-83). En als de jonkvrouw van zijn hart in nood komt te verkeren, heeft de held, die om Claretten / Niet wille dagen noch oec letten (vs. 1412-13), er alles voor over om haar te kunnen bijstaan: ‘Mi langet so sere te wige ward: / Haddic wapine ende een pard, / In gaeft niet om een conincrike!’ (vs. 1426-28). Wat volgt is een geslaagde reddingsoperatie, na afloop waarvan de RmM zich door een genereus aanbod van gichten in twevout (vs. 1543 vlg.) niet laat overhalen tot terugkeer naar het Arturhof. Daarvoor is, meer dan een jaar na zijn verrassende ‘moniage’, een toernooi nodig om Claretten wille (vs. 1802), uitgeroepen op advies van de koningin, die blijkt te weten dat de held voor nog geen conincrike zou afzien van deelname (RRmM-frm vs. 280). Hebben sommige participanten aan het steekspel om Clarettes hand mogelijk mede het oog op haer goet al gemene, al tgoet datter toe behort (vs. 1833, RRmM-frm vs. 265), Miraudijs - die ook een gebed wijdt aan zijn minnewens (vs. 2062-67) - wordt enkel gedreven door ware liefde: Ander bejach noch ander gewin / Ne geerde die riddere metter mouwe / Dan te winne die joncfrouwe (vs. 2027-29)!⁶⁹

Hoewel Clarette meteen de kwaliteiten herkent van de nieuwkomer aan het hof, maakt zij Miraudijs duidelijk dat hij als kersvers ridder een proeve van bekwaamheid heeft af te leggen overeenkomstig de richtlijnen die zij hem voorhoudt. Vol goede moed laat de RmM haar na het eerste wapenfeit zijn liefdesdienst toezeggen, en zelfverzekerd begint hij aan zijn queeste. Maar het duurt niet lang, of de held heft een hyperbolische ‘Minneklage’ aan, acterend als hoofse amant die zich te min acht voor zijn geliefde:

* gewapenderhand bereiken

* prijst

* dan moge zij aan mij denken

* lafhartig

* dan is zij ervan vrijgesteld

* ook maar in het minst aan mij te denken

68 Dat de RmM noch Clarettes woorden min vrient, noch haar mouw als minneteken heeft opgevat als meer dan een signaal van potentiële liefde, blijkt ten overvloede uit zijn inzicht dat met wapinen verdinen moet geschieden in een veld vol concurrenten: So menech spreiter om sijn net... (vs. 1181). 69 Vgl. ook vs. 1974-75: Hine sach een twint niet achterward, / Noch om man noch om part.

69

[p. 67]

 

Al waric here van al kerstenhede^*

 

Ende van heidenesse^* oec mede,

 

Ende daer toe een die scoenste man

 

Die ridders name ie gewan^*,

 

Ende alle herten waren ene^*

 

Die van dorperheiden^* waren rene^**,

 

Ende die herte dan ware mijn,

 

Nochtan waendic^* te dulde^** sijn

 

Te pensene^* om selke minne          (vs. 742-750)

Dat er alle reden is voor optimisme, zal echter zonneklaar zijn geweest voor het publiek, dat zich door de literaire pose van de held natuurlijk niet om de tuin liet leiden. Miraudijs is immers een die scoenste man, en bovendien vormt zijn naderhand onthulde edele afkomst,⁷⁰ verbonden met macht en vermogen, een obligaat en dus voorspelbaar gegeven in de roman, omdat nobele komaf nu eenmaal voorwaarde is voor een evenwichtig huwelijk op niveau.

Maar het zwaarst weegt wel dat de held en de heldin van meet af aan zijn verbonden door het sleutelbegrip deugd.⁷¹ ‘Ay Clarette, gi [...] hiet mi pensen om die doget’, verzucht de RmM zodra hij de beschaafde wereld achter zich laat en in een woud als locus amoris zich concentreert op zijn gemoed (vs. 671-672). Het object van zijn minne neemt die raad intussen ook zelf ter harte, want het is de deugd waarvan Miraudijs' ridderdaden getuigen die haar ontvankelijk maakt voor de liefde. Als het voormalig slachtoffer van de rode ridder, na de koningin te hebben geïnformeerd over de bevrijdingsactie door de held, diens liefdesverklaring discreet aan Clarette heeft overgebracht, geraakt deze in selken sinne, / Dat sine minde, sonder waen! (vs. 441-442). ‘Erst an diesem Punkt setzt Clarettes Verliebtheit ein: der Ridder hat sich durch seine Taten würdig bewiesen und der Bericht der Jungfrau erweckt die eigentlichen Minnegefühle in Clarette’, observeert Wuttke.⁷² Het is een begin van hetgeen heviger liefde worden moet, iets wat vraagt om een tweede staal van onverschrokkenheid. Maar als Clarette eenmaal ter ore komt hoe manhaftig de RmM zich weinig later wederom heeft geweerd in het gevaarlijke Woud zonder Genade, is het echt raak en vat de jonkvrouw volop vlam:

* heel de christenheid

* heidense gebeiden

* die ooit de riddertitel verwief

* (samen) één

* laagheid

** onbezoedeld

* meen ik

** onaanzienlijk

* denken aan

70 Vlak voor zijn bruiloft ontmoet Miraudijs per toeval zijn moeder, een koningin, die behalve zijn naam en zijn buitenechtelijke geboorte ook de achtergrond onthult van zijn verwekker: ‘U vader was die scoenste ridder met / Diemen wiste, ende diende bet / Minen vader dan noit man dede’ (vs. 2182-84). De RmM stroomt dus nobel bloed door de aderen; zijn schoonheid en ‘Tugendadel’ blijken inderdaad manifestaties te zijn van ‘Geburtsadel’ als garantie voor huwelijk en heerschappij: Een man en ware nember daer, / Dat wetic wel al over waer, / Hine toget wanen hi es comen, / Alse die rose doet boven ander blomen (vs. 2212-15). De scribent van de compilatie-RRmM achtte deze sententie een glosse waard: Nota (zie De Haan e.a. 1983: 24 (noot 58), en cf. infra inzake een eerdere glos).

71 De voorrangspositie van deugdzaamheid in fin'amor is een constante: ‘liebende Zuneigung soll aufbauen auf triuwe, staetekeit, tugenden, güete, nicht (nur) auf Schönheit, Reichtum oder adliger Herkunft.’ (Schnell 1990: 295).

72 Wuttke 2006: 137.

[p. 68]

Si ward van sire minnen ontsteken / Soe sere, haer dochte therte breken! (vs. 1360-61). Waar Clarette als spreekbuis van ridderdeugd de held het juiste pad wijst, en de RmM zich op deze weg laat inspireren door liefde voor zijn leidsvrouwe, wekt omgekeerd de deugd die spreekt uit Miraudijs' ridderdaden de wederliefde op van de gravin.

In haar rol van voorbeeldig geliefde krijgt Clarette extra diepgang, doordat de dichter als contrastfiguur een wél ogenblikkelijk verliefde jonkvrouw naar voren schuift, Egletine genaamd. Deze gastvrije domina, die de held logies verschaft in haar kasteel, wordt overweldigd door ‘Blickminne’ voor de knappe bezoeker, aan wie ze Een gordel [...] van fijnre side schenkt als pendant van Clarettes witte mouw (vs. 467-468). Doch jammerlijk mislukt het streven van de ‘hôtesse amoureuse’,⁷³ Clarettes hoofdrol als geliefde en heldin te usurperen.⁷⁴

Wederzijdse minne zoals deze Miraudijs en Clarette exemplarisch verbindt,⁷⁵ ontstaat volgens de auteur van de RRmM niet in een ogenblik, maar vergt tijd om tot wasdom te komen. Ideale liefde vraagt om een in ware zin deugdelijk fundament, waarvan de draagkracht zich eerst bewijzen moet. Voor Clarette betekent dit: afwachten totdat de held het eindpunt bereikt van zijn ridderweg, die uiteindelijk weer leidt naar Kardoel. Miraudijs krijgt eveneens te maken met een periode van stasis, en wel door zijn verblijf van Lettel meer dan I jaer in een klooster (RRmM-frm vs. 188).⁷⁶ Doch voor deze pauze is nog een ondernemende rol weggelegd voor de RmM. In het Woud zonder Genade, locus terribilis met ‘autre monde’-kenmerken, mag de held zich meten met tegenstanders die voor de beste ridders van de Ronde Tafel een maatje te groot waren gebleken, maar wier terreur hij weet te beëindigen dankzij der minnen cracht (vs. 686), met Clarettes mouw als bron van inspiratie.

73 Vgl. Ménard 1969: 286-292; Chênerie 1986: 571-576.

74 Zie Smith 2005b, 2007: 29-31, en 2011: 10-11.

75 Vgl. over dit liefdesconcept McCash 1990, alsook Schnell 1985: 136 (‘Das Ideal “höfische Liebe” besteht in der Aufrichtigkeit gegenseitiger Liebe’), en 1990: 253-258.

76 Zie Smith 1992: 44-46, 55, en 2007: 36-37. Nog meer geduld moeten de ouders van de held betrachten, die als gevolg van een jeugdzonde het vele jaren moeten stellen zonder elkaar; zie Smith 2009: 13-17, en 2011: 9-10. Vgl. over ‘das Ideal des langen Wartens auf Liebeslohn’ Schnell 1985: 141, 147 vlg. en 272; 1990: 273-275 en 282-285 (citaat p. 283).

Wonderlijk woud

Wanneer en hoe precies groeit de liefde van Miraudijs voor Clarette uit tot een inspirerende kracht? Dat moet zijn gebeurd tussen de simpele zege van de protagonist op de rode ridder, waarop zijn eerder nuchtere dan bevlogen liefdesverklaring volgt, en daags erna zijn aanmerkelijk zwaarder bevochten overwinningen in het Woud zonder Genade, die voor een belangrijk deel te danken zijn aan diep doorvoelde liefde als ridderlijke stimulans. In het navolgende zullen we zien

[p. 69]

dat het foreest, voordat dit zijn naam waarmaakt, zich verrassend als locus amoris leent voor amoureuze introspectie. Voorbeeldige liefde komt in de RRmM tot bloei in een schijnbaar idyllisch overgangsgebied tussen de collectieve, zojuist door de held verlaten omgeving van het hof, en de antiwereld van anarchie waar hem individuele ridderlijke ‘Bewährung’ wacht.

Al aan het begin van zijn roman heeft de dichter een voorjaarsstemming geëvoceerd. Het is op enen tsinxen dach, genretypisch moment voor een hoffeest, dat ridderen ende joncfrouwen vreugdevol samenzijn in Kardoel (vs. 5, 16), en 's middags klinkt kort ‘Frühlingslob’ wanneer Artur met zijn ridders het hof verlaat: Die dach was scone ende claer, / Die vogle songen oppenbaer (vs. 87-88). De lente laat zich ten tweede male horen, als Miraudijs de achtervolging inzet van de rode ridder: Die riddere es na hen gesmeten / Ende quam gereden in een wout, / Daer vogle in songen menechfout. / Die sanc bequam hem harde wel (vs. 238-241). Na deze anticipaties komt het minder onverwacht, dat de RmM ook in het Woud zonder Genade wordt onthaald op het geluid van voorjaar: Hi reet int wout, eer iet lanc, / Daer hi hoerde der vogeline sanc (vs. 666-667). ‘Ein hartes Herz, das im Mai nicht liebt, wenn es in den Zweigen die zarten Verse der Vögel hört’, verzekert de 13^e-eeuwse Roman de la Rose,⁷⁷ en het ‘emblème d'amour’ laat ook het hart van de held niet onberoerd.⁷⁸ Als ‘an important distancing device through which individual sentiments may be revealed and where transformations are effected’,⁷⁹ manifesteert het felle foreest zich vooreerst van een vriendelijke kant: geen toneel van ridderlijk avontuur nog, maar decor voor minnereflectie, met trekken van een locus amoenus.⁸⁰ Hier kan Miraudijs zich een ware miles amoris tonen, want:

[...] hem quam doe in sinen sinne^*
Starkelike Claretten minne.
Hi sach doe optie mouwe wit;
‘Ay Clarette, gi gaeft mi dit
Ende hiet mi pensen om^* die doget^**.
U gichte^* heeft mi soe verhoget^**,
Dat mi soe fier es nu die sin^*,
Dat ic en weet waer ic bin!’          (vs. 668-675)

Vogelzang als amoureuze stemmingmaker, gevolgd door een blik op Clarettes mouw als olie op het liefdesvuur, bewerkstelligt in het woud dat Miraudijs komt tot contemplatie van liefde, een reflectie die zal uitmonden in zijn eerder geciteerde minneklacht. ‘Love under control’, door de held nog beleden in kringen van het hof, maakt in de afzondering van het foreest tijdelijk plaats voor ‘Love in con-

77 Vertaling geciteerd in Schnell 1985: 389 (noot 191).

78 De typering is van Jung 1971: 220.

79 Saunders 1993: 48.

80 Vgl. Gerritsen 1963 (dl. 1): 131-133 over een woudepisode in Die Wrake van Ragisel, waar Walewein geen sublieme liefde ervaart maar een zeer lijfelijke aantrekkingskracht ex visione.

* gemoed, gedachten

* denken aan

** (ridder)eer

* geschenk

** verblijd

* dat mijn hart nu zo trots is

[p. 70]

trol’,⁸¹ een kortstondige fase die de RmM laat bekinnen / Die treken van gerechter minnen (vs. 682-683).⁸² De manier waarop dit gebeurt, verdient alle aandacht.

81 Schultz 2006: 128-135. Zo zal de RmM - naar het voorbeeld van de beroemde minnaar Lancelot in Chrétiens Le Chevalier de la Charrette (ca. 1180) verzonken in gepens, en hierdoor doof voor een hem driemaal toegeroepen waarschuwing - zich door een ridder uit het zadel laten steken (vs. 740 vlg.). Zie over deze intertekstuele parallel Smith 1989: 122-123; Besamusca 1993: 144-146, en 2003: 110-111.

82 Zie Smith 2007: 24-27, en 2011: 21-22. Vgl. ook Dybel 2006: 287 over de Oudfranse Arturroman in verzen, waar vaak ‘le mals d'amors n'était qu'un épisode, un symptôme de l'amour naissant, qui se laissait rapidement guérir et menait à une vie heureuse des amants qui souvent devenaient époux.’

Vreedzame Venus

In de RRmM gaat met de omslag van als gevaarlijk geprofeteerd naar lieflijk lijkend woud een gewaagde wending gepaard, want waar Miraudijs bij het binnenrijden bescherming van hogerhand over zich afroept (hi selve riep met trouwen / Genaden op onser soeter Vrouwen, vs. 664-665), is het na zijn verzuchting in vs. 669 over Claretten minne niet de patrones van goddelijke liefde die hem bijstand verleent, doch zij die tegelijk geacht en gevreesd wordt als kampioene van aardse passie: Nu quam min vrouwe ver Venus vord, / Doen si verhord heeft dese word (vs. 676-677).⁸³ En alsof haar verschijning nog niet opmerkelijk genoeg is in deze context, laat de godin van de liefde, die in theologische en didactische kringen een bedenkelijke reputatie geniet als aanstichtster van cupiditas, zich gelden op een manier die bij mijn weten uniek is in de middeleeuwse literatuur.⁸⁴ Zij bedient zich dit keer niet zoals gewoonlijk van wapentuig, maar kiest als ambassadrice van gerechter minnen voor een onorthodox, want vreedzaam en vruchtbaar instrument. Om deze transformatie in de Vlaamse roman thematisch te kunnen plaatsen, is het gewenst wat dieper in te gaan op de hartveroverende tactiek die Venus elders doorgaans volgt.

Uit het arsenaal van wapens die de liefdesgodin veelal hanteert, is de combinatie van pijl en boog het meest geducht. Hiermee geeft Venus - dan wel amors of Amor, Cupido, minne of (Frau) Minne - in menig middeleeuws verhaal het start-

83 Weinig later zal Miraudijs, uitgeput en half ontwapend na een eerste confrontatie, tijdens een volgend gevecht in het Woud zonder Genade overeind blijven dankzij ‘chevalerie’ en hemelse hulp, maar vooral ook dankzij moedgevende ‘amour’: Ane sijn swerd, dat hi in di hant hilt, / Stont sijn toverlaet algader, / Naest Gode, onsen hemelscen Vader. / En hadde gedaen nochtan di minne, / Hi hadde geweest al tende sinne: / Si maectene so coene, wet vor waer, / Dat hi ne hadde genen vaer! (vs. 855-861). Zulke verzen onderstrepen, hoe hoog (ware) wereldse liefde in de RRmM scoort als hoofse waarde.

84 Zie over de vele gezichten van Venus in een complex discours over aardse liefde met name Economou 1975, Schnell 1985 (Register B: Sachen und Wörter, ‘Venus’), Tinkle 1996, en Kern 1998: 398-489 en 2003. De wereldlijke literatuur alleen al kent een ‘vielschichtige Bedeutung der Venusfigur’, vgl. ook de volgende uitspraak van Schnell: ‘Das Wesen der “höfischen” Venus zu bestimmen, bereitet [...] Schwierigkeiten, weil diese Venusgestalt unterschiedlichste Liebesbeziehungen initiieren und lenken kann.’ (Schnell 1985: 197, 29). Ook Peter Kern wijst op de ‘widersprüchliche Vielgestaltigkeit der höfischen Venus’ (Kern 1998: 488), en benadrukt ‘wie wenig von einer konsistenten Konzeption der Gestalt auszugehen ist.’ (Kern 2003: 656).

[p. 71]

schot voor de liefde, waarbij haar (soms gouden) pijl vaak via het oog van haar slachtoffer penetreert in het hart, zetel van minne.⁸⁵ Als beeld voor de ‘coup de foudre’, de overweldigende kracht van liefde op het eerste gezicht, dient de minnepijl het literaire doel ‘einen Vorgang noch unvermeidbarer und fataler erscheinen zu lassen’.⁸⁶ De metafoor wordt vanaf de 12^e eeuw frequent toegepast, en ‘hardens into a cliché of courtly literature’,⁸⁷ andere genres niet uitgesloten. Een vroeg voorbeeld biedt de Oudfranse Roman d'Eneas (ca. 1160), waar volgens Lavines zelfdiagnose Amor met een gouden pijl haar hart treft via het oog.⁸⁸ Eenzelfde lezing geeft Veldekes Eneasroman, waar eerder, in het drama rond Dido, evenwel Venus mag optreden als boogschutter. Beide romans passen een fraaie literaire kunstgreep toe: de overgang van metaforische naar reële pijl, als Lavine/Lavinia zelf de boog ter hand neemt om een liefdesbrief naar Eneas te schieten.

De meest befaamde minnepijl in een middeleeuwse roman is ongetwijfeld het eerder genoemde exemplaar van amors in Cligés, door Alexander als oorzaak van de gevoelens die hem overrompelen gelijkgesteld aan de schoonheid van zijn geliefde, Soredamor.⁸⁹ In een monoloog van bijna 250 verzen,⁹⁰ voor een deel gepresenteerd als ‘dialogue intérieur’,⁹¹ mag Alexander tijdelijk de rol vervullen van verteller, dit in een poging tot analyse en verklaring van de liefde waaraan hij lijdt. De ridder bedient zich hiertoe van beeldspraak, instrument van ‘clergie’, en hij doet dit op een even amusante als abundante wijze. Zo noemt hij, metafoor op metafoor stapelend, liefde een kwaal en amors een strenge meester, terwijl hij zijn ogen en zijn hart gispt als ongehoorzame dienaren, nalatig hem te beschermen tegen Soredamors schoonheid. Het beeld daarvan had immers, als lichtstraal, ongehinderd het glasvenster kunnen passeren van zijn ogen, om als pijl zich vast te zetten in zijn onoplettende hart! Komisch is voorts, hoe Alexander zich in zijn beeldspraak verliest door deze letterlijk te nemen. Als ridder onvoldoende vertrouwd met metaforisch taalgebruik, maakt hij de minnepijl van amors in alle ernst tot startpunt van een schoonheidsportret. In de veertjes van de pijl, die wel van goud lijken, herkent de verliefde held Soredamors blonde vlechten, terwijl hij in de keep het onbedekte deel ziet van haar blanke boezem. Hoe graag had hij ook de

85 Zie bijv. Lauffer 1947: 49-61; Kern 2003: 658; Stewart 2003: 21-22.

86 Ritter-Santini 1972: 685, ook geciteerd in Schnell 1985: 417.

87 Spearing 1993: 10.

88 Zie Cline 1971-1972: 293; Spearing 1993: 9.

89 ‘Chrétien combine donc deux motifs, traités par Ovide séparément: la flèche d'amour et le regard.’ (Dybel 2006: 283). Zie over de geraffineerde episode in Cligés, die ik hier vereenvoudigd weergeef, Haidu 1968: 30-31, 60-61, 70-73; Cline 1971-1972; Polak 1982: 42-45, 76-77; Spearing 1993: 8-10, 93-94; Öhlinger 2001: 15-17; Biernoff 2002: 48-59; Stewart 2003: 33-48 en 143-146 (noten); Grimbert 2005: 126-129.

90 Vs. 618-864, vertaald in Stuip 2003: 23-26. Na afloop van Alexanders liefdesklacht bestempelt de verteller deze met een knipoog als ‘groot’, in de dubbele betekenis van ‘hevig’ en ‘lang’ (vgl. Haidu 1968: 48; Polak 1982: 44).

91 Ook wel ‘monologue dialogué’ genoemd, zie Jung 1971: 170 vlg.

[p. 72]

schacht van de pijl kunnen beschrijven, maar helaas gaat deze schuil in de koker, dat wil zeggen de kleding die de jonkvrouw draagt...

Na Cligés voert Chrétien amors ook op als boogschutter van de liefde in Le Chevalier au Lion (ca. 1180), in welke roman de held, Yvain, eveneens in zijn hart wordt geraakt via het oog. Een variatie op het motief van de minnepijl biedt enkele decennia later Fergus, waar amors eerst Galiene en daarna de protagonist aan zich onderwerpt met een krachtige kruisboog.

Als abstractum agens, de onpersoonlijke macht van aardse liefde,⁹² is amors prominent aanwezig in de Oudfranse hoofse epiek en lyriek. Vooral in allegorische teksten echter, dient zich eind 12^e eeuw ook een persoonlijk pendant aan in de figuur van Amor, ‘de god van de Liefde’.⁹³ En bij deze gestalte blijft het niet, want in de 13^e eeuw komt ook Venus, toch al geen onbekende in de volkstalige literatuur,⁹⁴ langszij in ‘dits d'amour’, ‘chansons d'amour’, ‘arts d'aimer’ en minneallegorieën.⁹⁵ ‘Um die Wende vom 12. zum 13. Jahrhundert’, aldus Hans-Robert Jauss, ‘werden im besonderen die antiken Mythen von Amor und Venus zum Kristallationskern, um den sich die höfische Liebe ritualhaft verfestigt und ihre neue Mythologie ausbildet’.⁹⁶ In Venus la Déesse d'Amor bijvoorbeeld, een allegorisch gedicht uit de tweede helft van de 13^e eeuw, zien we de boog niet in handen van amors maar in die van de liefdesgodin, die hier figureert naast li deu d'Amor.⁹⁷ Illustratief is ook de Roman de la Rose, waarin Guillaume de Lorris rond 1230 de minnaar tot doelwit maakt voor li deus d'Amors (wiens pijl wederom vrouwelijke schoonheid representeert),⁹⁸ maar waarin de tweede auteur, omstreeks 1275, een minder verheven visie op hoofse liefde ventileert, en hiertoe uiteindelijk de godin van de liefde naar voren schuift. ‘Jean de Meun has Venus shoot the masculine, phallic “arrow” that enters the feminine's tower's “narrow aperture”, located between the two “pillars”. [...] In the end, then, Venus literally signifies intercourse, the union of male and female in one flesh’, aldus Teresa Tinkle in haar studie over de middeleeuwse liefdesgodin.⁹⁹

Keer op keer is door literatuurhistorici benadrukt dat minne, in welke gedaante dan ook, haar slachtoffers met geweld overmeestert.¹⁰⁰ De voorstelling van Venus'

92 Vgl. Ruhe 1974: 59 vlg.; Schnell 1985: 373 vlg.

93 Sporadisch en terloops wordt Amor ook li deus d'Amor genoemd door troubadours als Gace Brulé en Albert de Sestaro (vgl. Schnell 1985: 228; meer voorbeelden op p. 375 in noot 124), en in romans als Le Chevalier au Lion (vs. 5371) en Athis et Praphilias (vs. 681).

94 Vgl. de Roman d'Eneas, de lai Guigemar van Marie de France (en zie ook de interpolatie na vs. 574 in redactie S van haar lai Lanval), Pyramus et Thisbe en Narcisus.

95 Deze literatuur functioneert in een ‘discours amoureux médiéval où s'abolit la question des genres’ (Gally 2005: 50). Zie ook Léonard 1996: 252 vlg.

96 Jauss 1971: 188. Ook in Andreas Capellanus' De amore (ca. 1185) wordt Venus herhaaldelijk genoemd.

97 Vgl. Jung 1971: 211-214; Ruhe 1974: 115-118.

98 Zie Stewart 2003: 19-20. Venus speelt bij Guillaume een bescheiden rol als moeder van Amor, met een fakkel als instrument van liefdesvuur.

99 Tinkle 1996: 111.

100 Zie bijv. Kohler 1935: 1; Lauffer 1947: 49 en 70; Keller 1998: 27-28; Kern 1998: 420.

[p. 73]

actie door Jean de Meun spreekt wat dit betreft boekdelen, maar ook ‘Guillaume extrapolates to include the archer and the action of drawing the bow. In doing so, he accentuates the aggression, danger, and pain involved in love at first sight’.¹⁰¹ En wat te denken van Gottfried von Strassburgs Tristan (ca. 1210), in welke roman, nadat Tristan en Isolt de fatale liefdesdrank tot zich hebben genomen, de dichter kiest voor het ‘Motiv von der Minne als Feldherrin, die ihre Siegesfahne in die Herzen der Liebenden stösst’?¹⁰² Een heel ander voorbeeld biedt Ulrich von Liechtenstein, die in zijn stellig fictieve ‘Venusfahrt’, beschreven in Frauendienst (1255), als martiale liefdesgodin de steekspelende ‘ik’ in Venusgewaad opvoert. ‘Other knight-lovers are invited to engage Lady Love in battle: the terms of the challenge establish that it is no shame to be vanquished by the goddess, while it is profoundly shameful to refuse the fight’.¹⁰³

Hoog tijd om na te gaan hoe Venus voor de dag komt in de Middelnederlandse letteren. Betrekken we bij deze vraag ook schoonheid als causa amoris, dan zien we in Ferguut iets buitengewoons. Hoewel de heldin, Galiene, hier wordt geprezen met een portret van perfectie,¹⁰⁴ is het niet de protagonist die als eerste zwicht voor de liefde, maar zijzelf. Over de Oudfranse brontekst Fergus zegt Roel Zemel in dit verband het volgende: ‘Because of the emphasis on Galiene's beauty one would expect the hero to fall in love with her straight away and for her to become the heroine of the story at once. [...] But Guillaume goes against these expectations with a comical reversal. For it is not the hero who falls in love with Galiene: Galiene falls in love with him. For the time being all of Galiene's beauty has no effect on Fergus. But it is seeing his great beauty which arouses the flame of love in Galiene’.¹⁰⁵ Zo ook dus in Ferguut, waar evenwel amors als oorzaak van Galienes liefde is vervangen door een coöperatie van Venus die geeft die minne (aldus de verteller) en Minne zélf, die voor deze gelegenheid persoonlijk de (kruis)boog hanteert:¹⁰⁶

Die Minne versiet wel ende verstaet^*,
Dat tijt ware datsi in haer quame
Ende si te minnen vername^*.
Si sette .i. scicht^* in haren boge
Ende scoet der ioncfrouwen dore doge
In therte, so diep, hen conste verdriuen

101 Klassen 1995: 89.

102 Kern 2003: 658.

103 Newman 2003: 171.

104 Cf. supra; Scoenre wijf noit man bekande.

105 Zemel 2006: 186. Hierna zal Fergus, die ridderschap liet prevaleren boven de avances van Galiene, alsnog aan de liefde worden onderworpen door een wrekende amors (ibid., p. 34-38).

106 Vgl. Schnell 1985: 400-401; Zemel 1991: 248-251. De wijziging is opvallend: in Oudfranse Arturromans in verzen maakt amors nooit plaats voor Venus. Wel treffen we de liefdesgodin aan in een drietal prozaromans: de Tristan en prose en Palamedes in de 13^e eeuw (vgl. West 1978: 302-303), en Perceforest in het tweede kwart van de 14^e eeuw. Bruce 1999 kent aan Venus geen eigen lemma toe, en vermeldt haar naam slechts bij enkele personages uit Spensers Faerie Queene.

* begrijpt

* de liefde leert kennen

* pijl

[p. 74]

 

Noit meester^*; het moeste met haer bliuen.

 

In wil niet dats mi yemen veronste^*,

 

Dat ic seide dat Minne conste

 

Seichte scieten of quarele^*.

 

Al ware een man in .iii. castele

 

Dore wapent met ysere ofte met stale,

 

Si dore scoten met haren strale^*!          (Ferguut vs. 1230-42)

De dichter speelt hier met de traditionele beeldspraak: Minne is in zijn roman geworden tot een wel zeer militante kracht! Dat zulk een Minne en Venus niet scherp te onderscheiden zijn als personificaties van aardse liefde,¹⁰⁷ toont ook een andere Arturroman, Die Wrake van Ragisel, waar de jonkvrouw van Galastroet als mikpunt fungeert:

... Venus, die minne, scoet haer tien stonden^*
Een strael^* in haer herte soe wel,
Dat hare nembermer ontvel^*;
Want die minne ward in hare
Soe starc, datmen oppenbare^*
An haer gewerke^* wel bekinde
Dat sine sere dullike^** minde.          (comp.-WR vs. 11.208-214)

Aan het woord in deze passage, onderdeel van een episode die de Wrake-versie in de Lancelotcompilatie koppelt aan de Queeste van den Grale, is niet de dichter van de oorspronkelijke, vroeg 13^e-eeuwse roman, maar de 14^e-eeuwse compilator, of beter gezegd diens verteller, die de hier door Venus aangerichte liefde afserveert als dwaasheid. Afhankelijk van subject, object en oorzaak kan een oordeel over zinnelijke liefde echter ook gunstiger uitpakken, zoals is te zien in Torec. Volgens het script van deze Arturroman wordt een weldra ‘superfluous lady’,¹⁰⁸ zodra de held haar zaak heeft verdedigd in een juridisch duel tegen Tafelronderidder Ywain, zonder negatieve implicaties int herte binnen / Gescoten sere met sire minnen, / Om die vromecheit dire an was; een gevolg dus van Torecs deugden.¹⁰⁹

Wordt in laatstgenoemd voorbeeld de identiteit van de schutter niet prijsgegeven, andere teksten, in verschillende genres, tonen een pijlsnelle liefdesgodin. Venus scoet mettien hare strale in de 14^e-eeuwse Roman van Cassamus, van Venus strale maakt eveneens de iets oudere Roman van Heinric en Margriete van Limborch gewag, en nog

* heelmeester

* kwalijk zou nemen

* kruisboog-pijlen

* pijlen

107 Dit geldt eveneens voor de Middelhoogduitse literatuur. ‘Vro Minne und vro Venus wurden als identisch gefühlt’, aldus Lauffer 1947: 37, en ‘oft ist Minne und Venus identisch’ (Schnell 1985: 392). Vgl. tevens Kern 1998: 403, 408, 488, en 2003: 656.

* toen

* pijl

* dat ze deze nooit meer zou kwijtraken

* duidelijk

* aan wat ze deed

** dwaas

108 Zie over boventallige jonkvrouwen in Arturromans Morris 1988.

109 In dezelfde roman wordt, als Mabilie van Montesclare ontvlamt in liefde voor de ridderlijk presterende en spraakmakende held, nog een andere metafoor toegepast: Soe vele men daer van hem sprac, / Dat hare doe een splinter stac / Van reinre minnen in haer herte. Hangt deze variant samen met de bijzondere causa amoris, nu liefde niet de weg kiest van het oog maar die van het oor, ex auditu?

[p. 75]

weer eerder meldt hertog Jan I van Brabant in zijn derde lied dat die lieben, onder kennelijk toezicht van frouwe Venus, met ir minnestrale genezing belemmert van een liefdeswond.¹¹⁰ Verder wordt Venus in de Vlaamse Rose (ca. 1290) getypeerd als flexibel in het gebruik van fakkel en pijl, want zij kan naar verluidt met haren brande / Schieten of met haren strale. Dat het een het ander niet hoeft uit te sluiten, demonstreert Venus in Die Rose van Heinric (1278 à 1325), waar zij door de mand valt als pyromane:

Venus [...]
[...] nam dien brant^* ende dien boge,
Ende togene in^* wat si mach,
Ende scoet [...]
Den brant al bernende genendichlike^*
Tote in die borch^*          (Rose vs. 14.065-098)

Het gevolg is bekend: door dat vier vander minnen kan het kasteel worden veroverd en de Rose worden geplukt. Venus blijkt dus dubbel vuurgevaarlijk, en oppassen is het ook voor haar giften. In Der Minnen Loep (1411-1412) verzucht Dirc Potter tenminste: Ach! hoe starck was dat venijn, / Dat Venus schoet mit haren strale.¹¹¹ Waarschuwende woorden in deze trant sprak voordien reeds de dichter van Ferguut, als had hij de pijlen der liefde nog niet krachtig genoeg beschreven:

Die Minne es soe ghetrahijnt^*,
Hare scichte^* sijn soe ghefenijnt^**,
Wien si scietet, wijf of man,
Dat hijs genesen niet en can!          (Ferguut vs. 1243-46)

Wie de gang van Venus door heel de middeleeuwse literatuur volgt, ziet haar telkens weer acteren in een offensieve en zelfs masculiene rol. Mannen zowel als vrouwen worden door haar met pijl en boog, fakkel, strik of ander agressief instrumentarium bejaagd, beroofd, gevangen genomen, verwond of zelfs (al dan niet metaforisch) gedood.¹¹² Het is dus op goede gronden, dat in Veldekes Eneasroman Lavinia de liefdesgodin ein quelerinne noemt, een kwelgeest. Omdat Venus bovendien de belichaming is van meer of minder verhulde en zeker niet alom aangemoedigde zinnelijke liefde, amor carnalis,¹¹³ laat zich denken dat zij in de loop der

110 Zie voor het laatste voorbeeld Goossens en Willaert 2003: 120-121 (vs. 13-14, 19-21), en vgl. ook Kern 1998: 414-417.

* fakkel

* spande de boog

* stoutmoedig, vastberaden

* kasteel

111 Potter lijkt de Venus die hij opvoert in zijn didactische tekst overigens positief te waarderen; zie Van Buuren 103-104, en vgl. ook Schnell 1985: 29 (noot 84) en 31 (noot 95).

* listig

* pijlen

** giftig

112 Vgl. voor het laatste de klacht van een afgewezen minnaar in de Trojeroman van Segher Diengotgaf: Nu bid ic der Mynnen ende vermane / dat sy my cortte myn quale. / Sy ist diet mach volbrenghen wale. / Ay, vrouwe Venus, sonder ghenoot, / doet dit of sclaet my doot (Janssens en Jongen 2005: 41, vs. 778-782). Zie voor andere voorbeelden Öhlinger 2001: 38-42.

113 In de Roman van Walewein, waar de held en Ysabele zich in Endi hartstochtelijk overgeven aan amors, jolijt ende grote jonste, valt op dat Venus die godinne slechts wordt genoemd in de bescheiden rol van schoonheidsspecialiste, slachtoffer van een ‘Überbietungstopos’ (vgl. Kern 1998: 115 vlg. en 486-487): Ysabele [...] hevet meer scoonheden tharen deele / Danne Venus doet, die godinne.

[p. 76]

tijd de nodige kritiek over zich heeft afgeroepen. Huon de Méry bijvoorbeeld laat in zijn Tournoiemenz Antecrit (ca. 1236) de godin strijden aan de kant van het kwaad, tegen de ‘seignor du firmament’, die wordt bijgestaan door onder anderen de maagd Maria en diverse gepersonifieerde deugden.¹¹⁴ Venus' pijl, bedoeld voor ‘Virginité’ maar per ongeluk de verteller rakend (wederom via het oog in zijn hart),¹¹⁵ staat in Huons psychomachie niet enkel voor de liefde, maar ‘ist vielmehr Zeichen der Berührung durch das Diesseitige überhaupt’.¹¹⁶ Streng over de godin als aanstichtster van blinde, begerende en bedrieglijke liefde oordeelt Wolfram von Eschenbach begin 13^e eeuw in Parzival, want daar is het ‘ungehiure minne, die sich im Pfeil Amors und im Feuer der Venus bildhaft manifestiert’.¹¹⁷ De liefdesdienst aan Orgeluse door Gawan, ten prooi gevallen aan haar schoonheid, brengt de verteller tot een gloedvol betoog over ware, bestendige minne, waarin onder anderen Venus de wind van voren krijgt:

Vele van mijn meesters zeggen dat Amor en Cupido en hun beider moeder Venus de mensen minne schenken door middel van pijlen en vuur. Zulke minne is verderfelijk. Wie trouw van hart is, zal de minne nooit verlaten, of zij vreugde brengt of droefenis. Werkelijke minne is ware trouw. Cupido, jouw pijl mist mij iedere keer, net als heer Amors spies. Jullie tweeën mogen dan meesters der minne zijn, en Venus met haar gloeiende fakkel een meesteres, mij zijn die droeve zorgen onbekend gebleven. Moet ik van de ware minne getuigen, dan zal die dankzij de trouw tot mij moeten komen.¹¹⁸

Nog negatiever over de liefdesgodin oordeelt de Luikse auteur Jan van Hocsem, die in een omstreeks 1334 geschreven Latijnse kroniek Venus met haar pijl mede aansprakelijk stelt voor de noodlottige tocht, in 1294, van Jan I van Brabant naar Bar-le-Duc, waar de hertog was gesneuveld in een toernooi.¹¹⁹ In de Vita van de dominicaan Heinrich Seuse oftewel Henricus Suso, ten slotte, treffen we een combinatie aan van een verwerpelijke Venus en een gevaarlijk foreest, wat enigszins doet denken aan hetgeen zich in de RRmM afspeelt in het Woud zonder Genade.

114 ‘Vénus propose les tentations du désir’, aldus Strubel 2002: 321 over Huons allegorische tekst. Marc-René Jung, die de Tournoiemenz Antecrit uitvoerig bespreekt (Jung 1971: 268-289), typeert de liefdesgodin in soortgelijke termen: ‘Elle représente la luxure’ (p. 287).

115 Huon verwijst voor het motief expliciet naar Chrétien, door hem al geprezen in zijn proloog.

116 Kiening 1994: 372. Vgl. ook de 13^e-eeuwse Complainte d'Amour, waar de ogen als vensters van het hart kwetsbaar heten voor schone schijn in de vorm van Amors pijlen (Jung 1971: 317 vlg.).

117 Kern 1998: 487.

118 Beuger 2002: 279. Vgl. ook Kohler 1935: 94-100; Schnell 1985: 187 vlg.; Kern 1998: 424-427. Pijl en boog (dan wel spies of lans), fakkel en andere liefdesdetonatoren zijn zowel in de literatuur (ongeacht de taal) als in de iconografie uitwisselbaar, en worden naar believen gehanteerd door amors, Amor, Cupido, Venus en (Frau) Minne. Zie Schnell 1985: 214, 216-217; Kistler 1993: 200-212; Öhlinger 2001: 15-20.

119 Zie Willaert 2003: 97.

[p. 77]

De ‘minnezanger van de mystiek’ beschrijft in zijn rond 1362 vervaardigde autobiografie een christelijk-allegorisch bos, als zinnebeeld van de gevaren en verlokkingen in de wereld gemodelleerd naar het Arturiaanse avonturenwoud, waar volgens de vrome scribent onheil niet alleen dreigt door toedoen van fro Selde (Fortuna), maar ook door ‘fro Venus mit ir losen blicken, mit den fúrinen stralen; sú hat honig in dem munde und gift in dem herzen’.¹²⁰

Van de aanvallende Venus, die als verlengstuk van fysiek schoon met haar pijl plots liefde doet ontbranden in het hart van haar machteloze slachtoffers, zien we in de RRmM niets terug. Om te beginnen heeft de held zonder enige inbreng van Venus aan Clarette zijn liefde verklaard. Geheel uit vrije wil dus, en niet impulsief maar weldoordacht. Verder valt op dat, als Miraudijs de hoofse beschaving verlaat en de wereld van het woud betreedt, er weliswaar causaal verband bestaat tussen zijn amoureuze vervoering en het verschijnen van Venus, maar haar komst hier geen oorzaak is doch een gevolg.¹²¹ Pas wanneer der vogeline sanc in Miraudijs' gedachten Claretten minne heeft opgeroepen, hij dientengevolge een blik heeft geworpen optie mouwe wit, en door dit maagdelijke maar veelbelovende geschenk verhoget en fier vervuld is geraakt van liefdesvreugd (vs. 670-675), maakt Venus eindelijk haar opwachting: Nu quam min vrouwe ver Venus vord.

En welk denkbeeld beheerst op dat moment de protagonist? Een innerlijk portret van de geliefde misschien? Of een droom van minnespel wellicht? Niets van dit alles. Waar de voorbeeldige held zo vol van blijkt, is de riddercatechese waarin Clarette hem had bezworen te pensen om die doget. Uitgerekend wanneer de RmM zich overgeeft aan stichtelijke overpeinzingen, en hij bijgevolg ontvankelijk is voor wat gerechter minnen vraagt, komt in overdrachtelijke zin Venus tevoorschijn: niet in de hoedanigheid van godin of koningin, ‘ihren traditionell höfischen Titel als Minnepersonifikation’,¹²² en ook niet met het plan de held alsnog te bestoken met wapentuig, maar als min vrouwe (profane echo van onser soeter Vrouwen), voornemens om in Miraudijs' hiertoe geopende hart enen boem te planten Die nine verdroget, waer hi es: / Hi draget blomen over jaer (vs. 678-680). Als vreedzaam besteller van deze allegorische boem van minnen (vs. 707), een didactisch instrument waarvan de vruchten staan voor de eigenschappen en ervaringen van ware minnaars,¹²³ toont Venus zich niet langer een destructieve krijgsgodin maar een instructieve leids-

120 Geciteerd naar Trachsler 1979: 179.

121 Anders dus dan in bijv. Ferguut, waar we lezen: In gepense heften Venus bracht.

122 Kern 1998: 471 (noot 849).

123 Minne haet al dat es loes; / Haer boem draget vrucht altoes, verzekert de verteller in vs. 688-689, waarna hij in een weinig systematische catalogus twintig van deze vruchten duidt als met ware liefde verbonden kwaliteiten (zoals doget, trouwe en grote hoveschede), beproevingen (zoals pine ende arbede en lange quale), minnesymptomen (pense, beven, suchten, vasten ende waken) en positieve ervaringen (bliscap en geluc ende spoet). Dit ende meer, zo besluit hij, moten si bekinnen* / Die herte, daer die boem van minnen / In sal wortelen ende dragen (vs. 706-708; *bekinnen: inzien, begrijpen).

[p. 78]

vrouwe in de liefde,¹²⁴ als gids complementair aan Clarette, die reeds richting had gegeven aan het ridderschap van de held.

Met welk doel, zo mogen we ons afvragen, heeft de auteur van de RRmM de controversiële liefdesgodin opgevoerd in een nieuwe en opvallend constructieve rol?¹²⁵ Het pas laat verschijnen van vrouw Venus hangt onmiskenbaar samen met het uitblijven in de roman van ‘Blickminne’, waarvoor als causa amoris geen plaats is in de stapsgewijze ontwikkeling van een voortdurend exemplarische liefde. De middeleeuwse gradus amoris, een opklimmende reeks van intimiteiten die teruggaat op de antieke topos der quinque lineae amoris,¹²⁶ laat amoureuze toenadering verlopen in vaak vijf stappen, te weten ‘zien’ (visus), ‘spreken’ (allocutio, alloquium, colloquium), ‘aanraken’ (tactus, contactus), ‘kussen’ (osculum, basium) en ‘copulatie’ (factum, actus, coitus). De decente RRmM echter, die een verliefde adolescent meer dan een jaar kuis laat zuchten in een klooster,¹²⁷ toont slechts de twee beginstadia, die van zien en spreken, en dat nog ingetogen ook. Toch kunnen we in het verhaal over de liefde tussen Miraudijs en Clarette vijf stappen ontwaren, alleen niet met betrekking tot fysieke toenadering, maar als mijlpalen op de route van gerechter minnen, met nadruk op de deugd van geduld:

1.	De opmaat. De geliefden in spe ontmoeten elkaar aan het Arturhof. Clarette onderricht de held in ridderschap, dat zij met haar mouw als nog vrijblijvend minneteken verbindt met de liefde. Miraudijs begrijpt het gebaar en verklaart zich dadelijk dienstbaar aan de jonkvrouw.
2.	De liefdesvonk. Na zijn eerste ridderdaad laat de RmM discreet een ‘déclaration amoureuse’ overbrengen aan Clarette. De vonk springt over, want op haar beurt vat de jonkvrouw liefde op voor de held.
3.	Het liefdesvuur. Spoedig vlamt het vuur van wederzijdse liefde hoog op. Nadat als gevolg van Venus' actie in Miraudijs tfier / Van Claretten minne ontstac (vs. 715-716), komen zijn voortaan door der minnen cracht versterkte heldendaden zijn geliefde ter ore, met voorspelbaar resultaat: Si ward van sire minnen ontsteken / Soe sere, haer dochte therte breken!
4.	De proeftijd. Kan tussen het liefdesmomentum bij Clarette en haar opluchting, als de held eindelijk haar hand wint in het toernooi, een zware proeftijd worden

124 De ruimte ontbreekt, hier in te gaan op de vraag naar overeenkomsten tussen de RRmM en de minneallegorie, populair in de 14^e en 15^e eeuw. Over Venus in deze teksten: De Bree 2005: 13-22.

125 Ongeacht de bijzondere invulling van haar rol, zegt Venus' optreden in de RRmM iets over de herkomst van de onbekende en naamloze held, aangezien ‘Venus, die personifizierte Liebe, ihre Autorität auf die Herrschaft über Könige und Fürsten, die höchsten Repräsentanten weltlicher Obrigkeit, beschränkt’ (Schnell 1985: 394).

126 Vgl. Schnell 1985: 26-28, 156 vlg., 241.

127 Dor har versuchte hi gedichte, zegt RRmM-frm vs. 196 over Miraudijs' verblijf in het godshuis, waar de held onder meer de veertiende vrucht van de boem van minnen te plukken heeft, suchten (vs. 699).

[p. 79]

vermoed,^128 een liefdestest vol lange quale (vs. 704) is beslist wat Miraudijs ten deel valt wanneer hij als monnik .i. swar leven leidt in het klooster (RRmM-frm vs. 306), een wachtkamer voor de oprechte minnaar, die wordt geacht niet prematuur te vriene (vs. 711).

5.

De finale. Moment suprême in de roman is de langverwachte vervulling van de liefde in de harmonie van een huwelijk, feestelijk voltrokken na terugkeer van de RmM aan het Arturhof. De spontane wijze waarop Clarette in de slotfase van het toernooi lucht geeft aan haar gevoelens,^129 kan worden beschouwd als vrijmoedig pendant van Miraudijs' geheime liefdesverklaring aan het begin. De cirkel van het minneverhaal is rond.

Deze geduld vergende gang van liefdeszaken in de RRmM, waar minne geen gevolg is van overrompelende schoonheid, vraagt - in onderscheid van wat gangbaar is in middeleeuwse teksten over fin'amor - niet om ‘personifizierte Liebe als Liebesaggressorin’,¹³⁰ maar om een vreedzamer Venus als reisleidster op het pad van ware liefde. De gewaltaerinne zoals Gottfried deze opvoert in zijn Tristan, moet derhalve het veld ruimen voor een vriendelijker verschijning, die pas laat en ongewapend aantreedt.

Door strijdmetaforen te mijden, heeft de dichter van de RRmM het overweldigende en dwingende karakter van de liefde gemitigeerd. ‘Liebe im Bild des Pfeilschusses bedeutet [...] ein sofortiges, mit aller Macht hereinbrechendes Gefühl, das kein allmähliches Anwachsen oder gar verschiedene Abstufungen in der Intensität der Liebe zulässt’, verklaart Renate Kistler.¹³¹ Heel anders dus komt liefde tot stand in onze roman, waar niet alleen de metaforische pijl ontbreekt, maar ook Venus' fakkel als oorzaak van tfier / Van Claretten minne. Deze brand, die ontstac nadat Venus haar boem van minnen in Miraudijs' hart had geplant, lijkt hierdoor vanzelf te ontstaan. Niet dan sporadisch duiken in de RRmM nog ‘Metaphern des “Liebeskriegs”’ op,¹³² bijvoorbeeld waar de verteller in een korte ‘Zeitklage’ betreurt dat die werelt es nu soe cranc, / Dat si al laet der minnen bedwanc (vs. 684-685). In het volgende verspaar is sprake van der minnen cracht, maar anders dan in teksten als Ferguut, de Vlaamse Rose, Der Minnen Loep en Esmoreit wordt hiermee niet verwezen naar het overrompelende en in aanleg destructieve karakter van de liefde,¹³³ maar integendeel naar het opbouwend vermogen ervan, tot profijt van de RmM:

128 Vgl. Wuttke 2006: 140.

129 Uitgeloofd als prijs voor de winnaar, doet Clarette geen moeite haar opluchting te verbergen wanneer zij in de zegevierende monnik-ridder haar grote liefde herkent: Doen riep si lude al in een, / Sevenwerf eer si gefeen: / ‘Dits hi, dits hi, die wi menen! / Desen willic ende el negenen!’ (vs. 2100-03).

130 Keller 1998: 19.

131 Kistler 1993: 120.

132 Kohler 1935: 151.

133 Dat is iets eerder in de RRmM nog wel het geval, als der minnen cracht de hals over kop verliefde jonkvrouw Egletine en haar hofdames 's nachts Van minnen pine ende onraste bezorgt (vs. 500-506).

[p. 80]

der minnen cracht / Maect menegen coene ende gevet macht (vs. 686-687)!¹³⁴ Lopen ridders vanwege de liefde vaak (ook) metaforische verwondingen op, met minne als medicijn te genezen door Venus of vriendin,¹³⁵ Miraudijs krijgt uitsluitend te maken met fysieke kwetsuren, telkens te verzorgen door geneeskundige mannen.¹³⁶

Bij het volstrekt positieve beeld van Venus in de RRmM past blijkens een vertellersterzijde het gegeven, dat de godin als almachtige liefdesinstantie de door velen begeerde minne van Clarette kan en zal vergunnen aan de held:

Die riddere metter mouwen, dat wet,
Behoeft te hebbene goet geval^*,
Sal hi dese maken al^*
In Claretten herte onmare^*
Ende selve sijn gemint van hare.
Jahi wel, ans nu Venus^*,
Dine hier an heeft bracht aldus!          (vs. 733-739)

Volgens deze verzen staat vrouw Venus in liefdeszaken op gelijke voet met Gode en met onser Vrouwen, der maget soeten, tot wie de RmM tijdens het toernooi zal bidden om bijstand (vs. 2062-67).¹³⁷ En zoals we al zagen is het niet onser soeter Vrouwen, wier genade Miraudijs nog aanroept bij het betreden van het Woud zonder Genade, maar profane liefde die hem daar sterkt in de strijd, meer zelfs nog dan Gode, onsen hemelscen Vader (vs. 857).

134 Ook andere literaire helden ervaren dit, vgl. Öhlinger 2001: 73-75 (en zie tevens p. 29-36).

135 Door Minne diu arzatinne, zoals de gepersonifieerde liefde ook wel wordt genoemd in Gottfrieds Tristan, of door ‘die Frau als Heilerin’ (vgl. Öhlinger 2001: 13-15, 41 en 160-162).

136 Namelijk: de dwerg Fellon met zijn magische ring (vs. 934-935, 951-956, 1004-15, 1034-37), een anonieme meester aan het hof van Egletine (vs. 1207-08), en de moenken van het klooster waar de held onderdak en verpleging vindt (vs. 1749 vlg.; RRmM-frm vs. 111-124).

* zal geluk moeten hebben

* hen allemaal (nl. zijn rivalen)

* van geen betekenis

* als Venus hem dit vergunt

137 Hemelse hulp in de liefde roept de RmM ook aan in het Woud zonder Genade (‘Ay, God geve mi tharre minnen spoet!’, vs. 1184), terwijl Clarette naar verluidt hoopt op een edelmoedig ridder (lees: de held) als echtgenoot, Mach sine vererigen ens haer God an (vs. 1835); ‘most of the courtly lovers and ladies pray to the Christian God for help in their secular amorous enterprises, and generally with succes’, aldus Taylor 1981: 311. Vgl. ook Schnell 1985: 165.

Van botsing naar beproeving

Waar menig middeleeuws auteur ‘die Personifikation “Liebe” zur Verhüllung sexueller Begehrlichkeit einsetzt’, is het voor de dichter van de RRmM niet ‘die potentielle Funktion der Liebesgöttin, menschliche Leidenschaften zu entschuldigen’ die voorop staat.¹³⁸ Cruciaal in de Vlaamse roman is een fundamenteel andere functie van Venus. De elders vaak agressieve godin verleent ditmaal als vrouwe constructief gewicht aan het liefdesthema, hetgeen verband houdt met een nieuwe

138 Schnell 1985: 393, 364. Kern 1998: 482 prefereert de term ‘Sublimierung’ boven ‘Verhüllung’.

[p. 81]

focus. Het zijn nu eens niet causa amoris en signa amoris waarnaar de aandacht uit gaat in het verhaal; primair draait het in de RRmM om de volharding die oprechte liefde van minnaars vraagt.

Rüdiger Schnell heeft, in zijn grote studie over hoofse liefde, gewezen op de mogelijkheid ‘dass die Personifizierung der Liebe dort verwendet wird, wo eine Szene rhetorisch überhöht und in ihrer Bedeutung hervorgeheben werden soll’.¹³⁹ Dichters benutten deze mogelijkheid ‘zur Dramatisierung und Veranschaulichung seelischer Vorgänge’, en ‘als Mittel der “Mythisierung” und Idealisierung eines Liebesverhaltens’.¹⁴⁰ Een tegelijk marginale en prominente receptiegetuige in dit verband is te vinden in de compilatie-RRmM. De samensteller van de Lancelotcompilatie heeft het verschijnen van Venus in de roman opgevat als een signaal van thematische importantie. Rechts naast de rechterkolom op folio 168^verso, waar we lezen hoe vrouw Venus later dan normaal en met enen boem als instrument haar opwachting maakt in het verhaal, heeft de compilator ter hoogte van vers 677 een van de weinige nota-tekens aangebracht die de nochtans lijvige codex rijk is: Minne.¹⁴¹

‘Although love conquers from without, it immediately establishes itself within the lover's heart’, aldus Schultz.¹⁴² Een uitspraak als deze maakt lezers van de RRmM attent op de ongewone wijze waarop de liefde haar beslag krijgt in de Vlaamse roman. Hier zien we Venus niet ogenblikkelijk en hartveroverend een slachtoffer overmeesteren, maar als ambassadrice van fin'amor rustig en vreedzaam haar bijdrage leveren aan het ontluiken van ware liefde. In het begin van het verhaal treedt Clarette op als spreekbuis van ridderdeugd, zonder de held met overweldigende schoonheid hoofd en hart op hol te brengen. Analoog hieraan acteert Venus even later niet offensief maar dienstvaardig als bode met een boem van minnen, vruchtdragend symbool van de eigenschappen en ervaringen die ware liefde doen gedijen, en tevens de sleutel die in Miraudijs' hart der minnen cracht ontketent. De klassieke liefdesgodin ondergaat aldus een ingrijpende metamorfose. Doordat zij haar pijlen dit keer in de koker laat, geen liefdeswond toebrengt maar een milde implantatie verricht in het hart van de held, wordt ware liefde in de RRmM belicht als niet een botsing maar een beproeving, niet een pijnlijk conflict maar een moeizame doch moreel verheffende queeste. Een queeste waarin de protagonist zich kan bewijzen als niet door blinde begeerte gedreven, maar door gerechter minnen geïnspireerd liefhebber van Clarette, de scone maar bovenal edele gravin.

139 Schnell 1985: 231. Vgl. ook Badel 1988: 145 (‘la personnification soit un pur signe de littérarité [...], une garantie de sérieux [...], c'est-à-dire un message capital’), alsmede Kern 1998: 442-446 en Strubel 2002: 321 vlg.

140 Schnell 1985: 391, 392.

141 Dit nota-teken, omlijnd en voorzien van een licht gerubriceerde beginkapitaal, is te bekijken op http://www.kb.nl/bladerboek/lancelot/index.html. Vgl. ook Smith 2009: 9 (noot 11).

142 Schultz 2006: 101.

[p. 82]

Literatuur

Adams, T.: Violent Passions. Managing Love in the Old French Verse Romance. New York [etc.] 2005.

Badel, P.-Y.: ‘Le Poème Allégorique.’ In: Grundriss der romanischen Literaturen des Mittelalters, Vol. VIII/1: La littérature Française aux XIV^e et XV^e siècles. Red. A. Biermann en D. Tillmann-Bartylla. Heidelberg 1988, 139-160.

Bender, K.-H.: ‘L'essor des motifs du plus beau chevalier et de la plus belle dame dans le premier roman courtois.’ In: Lebendige Romania. Festschrift für Hans-Wilhelm Klein. Red. A. Barrera-Vidal e.a. Göppingen 1976, 35-46.

Besamusca, B.: Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen. Intertekstualiteit in drie Middelnederlandse Arturromans. Hilversum 1993.

Besamusca, B.: The Book of Lancelot. The Middle Dutch Lancelot Compilation and the Medieval Tradition of Narrative Cycles. Vert. Th. Summerfield. Cambridge 2003.

Besamusca, B., e.a. (red.): De boeken van Velthem. Auteur, oeuvre en overlevering. Hilversum 2009.

Beuger, L. (vert.): Wolfram von Eschenbach, Parzival. Amsterdam 2002.

Biernoff, S.: Sight and Embodiment in the Middle Ages. Basingstoke - New York 2002.

Bree, F. de: ‘Venus in de biechtstoel. Over een minnerede in het Haagse Liederenhandschrift.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 23 (2005), 7-32.

Bruce, C.W.: The Arthurian Name Dictionary. New York - Londen 1999.

Bumke, J.: Hoofse cultuur. Literatuur en samenleving in de volle Middeleeuwen. Vert. K. Hilbers en A. van Hommelen. 2 dln. Utrecht 1989.

Burns, E.J.: Bodytalk. When Women Speak in Old French Literature. Philadelphia 1993.

Burns, E.J.: Courtly Love Undressed. Reading Through Clothes in Medieval French Culture. Philadelphia 2002.

Buuren, A.M.J. van: ‘Der minnen loep’ van Dirc Potter. Studie over een Middelnederlandse ‘ars amandi’. Utrecht 1979.

Carroll, C.W. (vert.): ‘Lancelot, Part II.’ In: Lancelot-Grail. The Old French Arthurian Vulgate and Post-Vulgate in Translation. Vol. II. Red. N.J. Lacy. New York - Londen 1993, 113-238.

CD-rom Middelnederlands. Woordenboek en teksten. Den Haag - Antwerpen 1998.

Chênerie, M.-L.: Le chevalier errant dans les romans arthuriens en vers des XII^e et XIII^e siècles. Genève 1986.

Cline, R.H.: ‘Heart and Eyes.’ In: Romance Philology 25 (1971-1972), 263-297.

Colby, A.M.: The Portrait in Twelfth-Century French Literature. An Example of the Stylistic Originality of Chrétien de Troyes. Genève 1965.

Dybel, K.: ‘L'influence d'Ovide sur le roman arthurien en France (roman en vers et roman en prose).’ In: Cahiers de l'Association Internationale des Études Françaises 58 (2006), 277-290.

[p. 83]

Economou, G.D.: ‘The Two Venuses and Courtly Love.’ In: In Pursuit of Perfection. Courtly Love in Medieval Literature. Red. J.M. Ferrante en G.D. Economou. Port Washington, N.Y. - Londen 1975, 17-50.

Gally, M.: L'intelligence de l'amour d'Ovide à Dante. Arts d'aimer et poésie au Moyen Âge. Parijs 2005.

Gerritsen, W.P.: Die Wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerking van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten. 2 dln. Assen 1963.

Gerritsen, W.P.: ‘Hoofsheid herbeschouwd.’ In: Beschaving. Een geschiedenis van de begrippen hoofsheid, heusheid, beschaving en cultuur. Red. P. den Boer. Amsterdam 2001, 81-106.

Goossens, J., en F. Willaert (ed.): ‘De liederen van Jan I. Diplomatische editie.’ In: Queeste, tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 10 (2003), 115-126.

Grimbert, J.T.: ‘Cligés and the Chansons: A Slave to Love.’ In: A Companion to Chrétien de Troyes. Red. N.J. Lacy en J.T. Grimbert. Cambridge 2005, 120-136.

Haan, M.J.M. de, e.a. (ed.): Roman van den Riddere metter Mouwen. Utrecht 1983. Zie ook https://www.dbnl.org/tekst/_rid001ridd01_01/index.htm

Haidu, P.: Aesthetic Distance in Chrétien de Troyes. Irony and Comedy in ‘Cligès’ and ‘Perceval’. Genève 1968.

Hedwig, K.: Sphaera Lucis. Studien zur Intelligibilität des Seienden im Kontext der mittelalterlichen Lichtspekulation. Münster 1980.

Janssens, J., en L. Jongen (ed.): Segher Diengotgaf, Trojeroman. Naar het Wissense handschrift (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, IV 927). 2^e dr. Amsterdam 2005.

Jauss, H.R.: ‘Allegorese, Remythisierung und neuer Mythus.’ In: Terror und Spiel - Probleme der Mythenrezeption. Red. M. Fuhrmann. München 1971, 187-209. Herdr. in: H.R. Jauss, Alterität und Modernität der mittelalterlichen Literatur. Gesammelte Aufsätze 1956-1976. München 1977, 285-307.

Jung, M.-R.: Études sur le poème allégorique en France au moyen âge. Bern 1971.

Keen, M.: Chivalry. New Haven - Londen 1984.

Keller, H.E.: ‘Diu gewaltaerinne minne. Von einer weiblichen Grossmacht und der Semantik von Gewalt.’ In: Zeitschrift für deutsche Philologie 117 (1998), 17-37.

Kern, M.: Edle Tropfen vom Helikon. Zur Anspielungsrezeption der antiken Mythologie in der deutschen höfischen Lyrik und Epik von 1180-1300. Amsterdam - Atlanta 1998.

Kern, M.: ‘Venus’. In: Lexikon der antiken Gestalten in den deutschen Texten des Mittelalters. Red. M. Kern e.a. Berlijn - New York 2003, 639-662.

Kiening, C.: ‘Personifikation. Begegnungen mit dem Fremd-Vertrauten in mittelalterlicher Literatur.’ In: Personenbeziehungen in der mittelalterlichen Literatur. Red. H. Brall e.a. Düsseldorf 1994, 347-387.

Kistler, R.: Heinrich von Veldeke und Ovid. Tübingen 1993.

Klassen, N.: Chaucer on Love, Knowledge and Sight. Cambridge 1995.

Kohler, E.: Liebeskrieg. Zur Bildersprache der höfischen Dichtung des Mittelalters. Stuttgart - Berlijn 1935.

[p. 84]

Lauffer, O.: Frau Minne in Schrifttum und bildender Kunst des deutschen Mittelalters. Hamburg 1947.

Léonard, M.: Le ‘dit’ et sa technique littéraire, des origines à 1340. Parijs 1996.

McCash, J.H.: ‘Mutual Love as a Medieval Ideal.’ In: Courtly Literature. Culture and Context. Selected Papers from the 5^th Triennial Congress of the International Courtly Literature Society, Dalfsen, The Netherlands, 9-16 August, 1986. Red. K. Busby en E. Kooper. Amsterdam - Philadelphia 1990, 429-438.

Ménard, Ph.: Le rire et le sourire dans le roman courtois en France au Moyen Age (1150-1250). Genève 1969.

Ménard, Ph.: ‘La déclaration amoureuse dans la littérature arthurienne au XII^e siècle.’ In: Cahiers de Civilisation Médiévale 13 (1970), 33-42.

Moroldo, A.: ‘Le portrait dans la poésie lyrique de langue d'oc, d'oïl et de si, aux XII^e et XIII^e siècles.’ In: Cahiers de Civilisation Médiévale 26 (1983), 147-167 en 239-250.

Morris, R., ‘The Knight and the Superfluous Lady: a Problem of Disposal.’ In: Reading Medieval Studies 14 (1988), 111-124.

Newman, B.: God and the Goddesses. Vision, Poetry, and Belief in the Middle Ages. Philadelphia 2003.

Nims, M.F. (vert.): Poetria nova of Geoffrey of Vinsauf. Toronto 1967.

Noacco, C.: ‘Lumière et éclairage dans les romans de Chrétien de Troyes.’ In: Feu et Lumière au Moyen Age. Travaux du Groupe de Recherches ‘Lectures Médiévales’ Université de Toulouse II. Dl. 1. Toulouse 1998, 181-197.

Öhlinger, B.: Destruktive ‘unminne’. Der Liebe-Leid-Tod-Komplex in der Epik urn 1200 im Kontext zeitgenössischer Diskurse. Göppingen 2001.

Owen, D.D.R. (vert.): Guillaume le Clerc. Fergus of Galloway: Knight of King Arthur. Londen 1991.

Parr, R.P. (vert.): Geoffrey of Vinsauf: Documentum de modo et arte dictandi et versificandi (Instruction in the Method and Art of Speaking and Versifying). Milwaukee 1968.

Peters, U.: Dynastengeschichte und Verwandtschaftsbilder. Die Adelsfamilie in der volkssprachigen Literatur des Mittelalters. Tübingen 1999.

Petit, A. (red.): La déclaration amoureuse au Moyen Âge. Actes du colloque du Centre d'Études Médiévales et Dialectales de Lille III, Université Charles-de-Gaulle - Lille 3, 21, 22 et 23 septembre 1995. Lille 1997 (Bien Dire et Bien Aprandre, Revue de Médiévistique 15).

Polak, L.: Chrétien de Troyes: Cligés. Londen 1982.

Ritter-Santini, L.: ‘Der goldene und der bleierne Pfeil. Die Wunde der Nymphe Daphne.’ In: Jahrbuch der deutschen Schillergesellschaft 16 (1972), 659-688. Herdr. in: L. Ritter-Santini, Lesebilder. Essays zur europäischen Literatur. Stuttgart 1978, 112-139.

Rosenberg, S.N. (vert): ‘Lancelot, Part I.’ In: Lancelot-Grail. The Old French Arthurian Vulgate and Post-Vulgate in Translation. Vol. II. Red. N.J. Lacy. New York - Londen 1993, 1-114.

Ruhe, D.: Le dieu d'amours avec son paradis. Untersuchungen zur Mythenbildung um Amor in Spätantike und Mittelalter. München 1974.

[p. 85]

Saunders, C.J.: The Forest of Medieval Romance. Avernus, Broceliande, Arden. Cambridge 1993.

Schnell, R.: Causa amoris. Liebeskonzeption und Liebesdarstellung in der mittelalterlichen Literatur. Bern - München 1985.

Schnell, R.: ‘Die “höfische” Liebe als “höfischer” Diskurs über die Liebe.’ In: Curialitas. Studien zu Grundfragen der höfisch-ritterlichen Kultur. Red. J. Fleckenstein. Göttingen 1990, 231-301.

Schultz, J.A.: The Knowledge of Childhood in the Middle Ages, 1100-1350. Philadelphia 1995.

Schultz, J.A.: Courtly Love, the Love of Courtliness, and the History of Sexuality. Chicago 2006.

Smith, S.: ‘Van koning tot kroonprins. Over de structuur van de Roman van den Riddere metter Mouwen.’ In: ‘In onse scole’. Opstellen over Middeleeuwse letterkunde voor Prof. Dr. Margaretha H. Schenkeveld. Red. F. de Bree en R. Zemel. Amsterdam 1989, 109-141.

Smith, S.: ‘Dat begin vanden Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 12 (1991), 151-179.

Smith, S.: ‘“Der minnen eracht”. Over de thematiek van de Roman van den Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 13 (1992), 37-63.

Smith, S.: ‘Mouw - minne - maunch. Over het attribuut van de riddere metter mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 22 (2004), 31-70.

Smith, S.: ‘Een martiale monnik. Over moniage, tenue en toernooi in Die Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 23 (2005), 33-90.

Smith, S.: ‘Eenzame Egletine. Over een slapeloze vrouw in De Ridder met de Mouw.’ In: ‘Daer omme lachen die liede’. Opstellen over humor in literatuur en taal voor Fred de Bree. Red. T. van Strien en R. Zemel. Amsterdam - Münster 2005, 23-30.

Smith, S.: ‘Een vermakelijk verhaal. Over humor in Die Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voorde neerlandistiek 25 (2007), 7-66.

Smith, S.: ‘Ywein metten lybaerde. Over een curieuze episode in Die Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 26 (2008), 29-73.

Smith, S.: ‘Ware minnaars en valse vrijers. Over de liefdesthematiek in Die Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 21 (2009), 7-23.

Smith, S.: De grieven van Galyas. Over een gerechtelijk duel in Die Riddere metter Mouwen. Amsterdam - Münster 2010.

Smith, S.: ‘Tristan - Lancelot - Miraudijs. Over drie minnaars in Die Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 29 (2011), 7-28.

Spearing, A.C.: The Medieval Poet as Voyeur. Looking and Listening in Medieval Love-Narratives. Cambridge 1993.

Stempel, B.M. van der: De vrouw in onze Britsche romans. Amsterdam 1910.

Stewart, D.E.: The Arrow of Love. Optics, Gender, and Subjectivity in Medieval Love Poetry. Lewisburg - Londen 2003.

Strubel, A.: ‘Grant senefiance a’: Allégorie et littérature au Moyen Âge. Parijs 2002.

[p. 86]

Stuip, R. (vert.): Cligès. Een roman over liefde en list. Hilversum 2003.

Taylor, R.: ‘The Figure of Amor in the Old Provençal Narrative Allegories.’ In: Court and Poet. Selected Proceedings of the Third Congress of the International Courtly Literature Society (Liverpool 1980). Red. G.S. Burgess e.a. Liverpool 1981, 309-317.

Tinkle, T.: Medieval Venuses and Cupids. Sexuality, Hermeneutics, and English Poetry. Stanford 1996.

Trachsler, E.: Der Weg im mittelhochdeutschen Artusroman. Bonn 1979.

Verhuyck, P., en C. Kisling (vert.): Marie de France. De lais. Liefdessprookjes uit de twaalfde eeuw. Amsterdam 2009.

West, G.D.: An Index of Proper Names in French Arthurian Prose Romances. Toronto 1978.

Willaert, F.: ‘Een dichter te paard. De minnelyriek van Jan I van Brabant.’ In: Queeste, tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 10 (2003), 97-114.

Wright, M.L.: ‘Heart Economies: Love Tokens and Objects of Affection in Twelfth-Century French Courtly Literature.’ In: ‘Li premerains vers’. Essays in Honor of Keith Busby. Red. C.M. Jones en L.E. Whalen. Amsterdam - New York 2011, 557-566.

Wuttke, U.: ‘Ein Minneritter als Mönch? Eine Episode des mittelniederländischen Artusromans De Ridder metter Mouwen aus Sicht der Genderforschung.’ In: Queeste, tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 12 (2005), 1-17.

Wuttke, U.: ‘“Clarette, die nine vaect”. Die Darstellung der Protagonistin im mittelniederländischen Roman De Ridder metter Mouwen.’ In: Queeste, tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 13 (2006), 130-153.

Zemel, R.M.T.: Op zoek naar Galiene. Over de Oudfranse Fergus en de Middelnederlandse Ferguut. Dl. 1 (niet verder versch.). Amsterdam 1991.

Zemel, R.: The Quest for Galiene. A Study of Guillaume le Clerc's Arthurian Romance ‘Fergus’. Amsterdam - Münster 2006.