Logo DBNL
Voortgang. Jaargang 28 (2010)

Voortgang. Jaargang 28

(2010)– [tijdschrift] Voortgang–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Valentijn ende Oursson
Willem Kuiper

Abstract - It is hard to understand why a French romance that was printed in 1489, soon thereafter translated into English, German and Dutch, and reprinted during the 16th, the 17th and the 18th centuries, is so neglected by yesterday's and today's readers and philologists. There is no modern edition of the French source nor the Dutch translation. A survey of the publishers of the Dutch translation and the way they treated the text is also lacking. With the goal of incorporating the proper names of Valentijn ende Oursson into the Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten (REMLT) I started with an 18th-century printed copy of Valentyn en Oursson and compared that with a facsimile edition of Valentin et Orson, printed by Yves Girardon at Troyes ca. 1660. I fell in love with the story and searched for older copies, both in French and Dutch, and found them: Maillet, Lyon 1489, Jan Jacobsz. Bouman, Amsterdam 1657 and Verdussen, Antwerp s.d. There are no 16th-century Dutch copies left, not, as one might presume, because of the Index librorum prohibitorum, but more probably because they were literally read to pieces. This article describes how printers in France and the Netherlands dealt with this medieval romance. The Dutch version probably dates to the first quarter of the 16th century, and thanks to Bouman 1657 we possess a copy of it which may be considered quite a trustworthy witness. Although de tempore it is not a medieval text, it certainly is one de facto.

Aanleiding

Omdat het Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten (REMLT)1 naar volledigheid streeft, worden ook romans geëxcerpeerd, waarvan weliswaar geen (laat-)middeleeuws exemplaar bewaard gebleven is, maar waarvan (voldoende) zeker is dat de tekst in kwestie vóór 1568 geschreven dan wel gedrukt werd en daarom (toch) tot het domein van de Middelnederlandse literatuur gerekend mag worden. Tot deze groep achterblijvers behoort de schone en wonderlijke Historie van Valentijn ende Oursson, een van oorsprong laat-middeleeuwse tekst, zoals bijna alle Middelnederlandse romans vertaald uit het Frans, waarvan (nog) geen moderne editie bestaat.2

Helaas bevond er zich geen microfilm of fotokopie van een representatief exemplaar van Valentijn ende Oursson in DOVO, het documentatie-apparaat dat Herman Pleij en Rob Resoort hebben opgebouwd bij hun onderzoek naar de Nederlandse laat-middeleeuwse volks- en triviaalliteratuur, en moest ik zelf op zoek naar een toegankelijk en (nog) leesbaar exemplaar. Na enig voorwerk viel

mijn keuze op een laat-achttiende-eeuwse druk in de UBA Amsterdam.3 Op het eerste gezicht een bevreemdende keuze, maar...

Indien mogelijk vond het excerperen van onuitgegeven teksten om meer dan één reden plaats binnen het onderwijs van de vakgroep c.q. leerstoelgroep Historische Nederlandse Letterkunde UvA. Geen betere introductie in de wereld van de Middelnederlandse literatuur dan het editeren van een bron. Bachelor-student Jacco Prantl was bereid om in het kader van zijn Bachelor-scriptie een diplomatische editie te bezorgen van een exemplaar van Valentyn en Oursson, dat, naar men denkt tussen 1770 en 1775, gedrukt werd te Amsterdam door de Erven van de Weduwe van Jacobus van Egmont. Het uitgekozen boek was goed geconserveerd, met zorg gedrukt en daarom vele malen leesbaarder dan vergelijkbare drukken, en mocht informeel digitaal gefotografeerd worden.4

Van UvA-collega Jelle Koopmans (Franse Letterkunde van de Middeleeuwen) kreeg ik in het beginstadium van de transcriptie van de Egmont-druk zijn (privé-)exemplaar van een (facsimile) reprint van een niet gedateerde Valentin et Orson, gedrukt door Yves Girardon, boekdrukker te Troyes, die zal dateren van omstreeks 1660 of (kort) daarna.5 Er bestaat namelijk evenmin een moderne editie van de Franse brontekst Valentin et Orson. Nauwkeurige vergelijking echter leerde dat de druk van de Erven van de Weduwe van Jacobus van Egmont in weerwil van haar ‘ouderdom’ toch een redelijk, zij het hier en daar wat ingekorte, getrouwe en betrouwbare vertaling / bewerking was van de Franse Valentin et Orson, zoals bewaard gebleven in die eveneens nogal jonge druk.6 Literair-historisch een verre van ideale uitgangspositie: geen Franse en geen Middelnederlandse eerste druk, maar onder de gegeven omstandigheden acceptabel voor het excerperen van de tekst op eigennamen, immers: [...] daert glat es moet men gliden, Ende sometijt met pinen staen, Na dien dat daventuren gaen.7

Kennismaking

Eenmaal begonnen met lezen kostte het mij weinig tijd om te beseffen dat Valentyn en Oursson tot de hoogtepunten van de laat-middeleeuwse avonturenromans

gerekend mag worden. Zelfs in een achttiende-eeuwse verpakking ademde de roman authentieke middeleeuwse verhaalkunst.

Zoals de titel al deed vermoeden is er sprake van verwantschap met een andere, oudere roman, Valentijn ende Nameloos.8 Deze tekst, die ook van oorsprong Frans is, moet ooit als chanson de geste gecirculeerd hebben onder de gereconstrueerde naam *Valentin et Sansnom.9 Jammer genoeg is er van dit epos geen letter overgeleverd. Wel bleven er veertiende-eeuwse fragmenten van een Middelnederlandse vertaling / bewerking van dit chanson de geste bewaard.

Daarin wordt verhaald hoe Phyla, de zuster van koning Pepijn van Vranckrijck, ten huwelijk wordt gevraagd én gekregen door koning Crisostimos van Hongarijen. Daar aangekomen wordt zij verraden door haar boosaardige schoonmoeder en de valse bisschop van de koning, die tegen haar samenzweren. Als Phyla van een tweeling zonen bevalt, steelt haar schoonmoeder beide kinderen en geeft die mee aan een kindermeisje om te worden gedood. Het kindermeisje dat de pasgeboren kinderen liquideren moet, heeft onoverkomelijke gewetensbezwaren en weigert de kinderen eigenhandig te doden. De ene zoon wordt door haar in een mandje gelegd, te water gelaten, en door een prinses gevonden: Clarina, de dochter van koning Pepijn. De andere zoon wordt door het kindermeisje in het bos achtergelaten, waar hij gevonden en geadopteerd wordt door een wolvin en in het wild opgroeit.10 Phyla tenslotte wordt er valselijk van beschuldigd haar kinderen te hebben gedood en verstoten.

Deze Middelnederlandse vertaling / bewerking raakte via de Hanze in Hamburg verzeild, werd daar in het Niederdeutsch ‘umgedichtet’ en bleef langs deze omweg als ‘compleet’ verhaal bewaard in onder andere het Hartebok.11

 

In Valentijn ende Oursson heeft koning Pepijn een zuster geheten Belesante. Haar reputatie als een exemplarisch schone en wellevende jonkvrouw dringt zelfs door tot in Constantinopelen, waar keizer Alexander van Grieken besluit om naar Vranckrijck te reizen en haar hand te vragen. Koning Pepijn is blij verrast

en stemt graag toe. De vreugde echter is van korte duur. In Constantinopelen wordt Belesante onuitgelokt het hof gemaakt door een vertrouweling van de keizer, en als zij hem resoluut weigert, beschuldigt deze valse ridder haar bij de keizer van overspel en samenzwering tegen zijn leven. De lichtgelovige keizer gelooft zijn vertrouweling, mishandelt zijn vrouw, beschuldigt haar van hoererij en verraad, en hij zou haar gedood hebben ware zij niet de zuster van koning Pepijn. Maar er is nóg een bezwaar: Belesante blijkt zwanger. Uiteindelijk besluit de keizer haar te verbannen en stuurt haar, slechts vergezeld van haar trouwe schildknaap Blandemijn, de stad en zijn land uit. Belesante reist incognito richting Vranckrijck, naar Parijs, maar zo ver komt zij niet. In het bos van Orleans bevalt zij van een tweeling zonen. Er is niemand om haar bij de bevalling bij te staan. Belesante had kort daarvoor Blandemijn eropuit gestuurd om een of meer vroedvrouwen te vinden om haar te helpen bij de verlossing. Direct na de bevalling verschijnt er een beer die een van de kinderen meeneemt naar zijn hol om aan zijn jongen te voeren. Belesante achtervolgt de beer op handen en voeten, totdat zij uitgeput en bewusteloos neervalt. Ondertussen wordt het kind dat zij achterliet gevonden door koning Pepijn, die inmiddels Blandemijn is tegengekomen en van hem gehoord heeft dat Belesante van het hof van de keizer verdreven is. In plaats van het voor zijn zuster op te nemen gelooft ook Pepijn de beschuldiging en bedreigt hij zijn zuster met de dood. Het gevonden kind vertrouwt hij toe aan een ridder die Valentijn heet, en die noemt de vondeling naar zichzelf. Het andere kind wordt niet opgegeten, maar als een speelkameraadje door de kleine beren verwelkomd, en daarom als een pleegkind door de beer grootgebracht. Hij zal opgroeien als Oursson, dat is kleine beer dan wel berenzoon, alias de Wildeman. Door het drinken van berenmelk raakt Oursson zwaar behaard, en dankzij het rauwe vlees dat hij eet, wordt hij bijzonder agressief. Tegen de tijd dat hij vijftien jaar oud is, kan geen dier of mens zich in het bos begeven zonder gevaar voor eigen leven.

Tezelfdertijd is Valentijn door zijn pleegvader teruggegeven aan zijn peetvader koning Pepijn, die hem als een zoon in zijn huis opneemt en geen enkel bezwaar heeft tegen Valentijns omgang met zijn dochter Englentijne. Dit alles tot ziekelijke jaloezie van Hanefroy en Hendrick, Pepijns zonen uit een eerdere verhouding. Zij dagen Valentijn, die diepe indruk maakt tijdens een militaire expeditie naar Rome om de paus uit de brand te helpen, uit om het tegen de Wildeman op te nemen, nadat een eerdere poging onder aanvoering van koning Pepijn zelf zonder resultaat bleef. Valentijn accepteert deze zelfmoordmissie en slaagt er met kracht en overreding in om de Wildeman tot overgave te bewegen. Vervolgens lijnt hij hem aan en neemt hem mee naar het hof. Onderweg wil hij overnachten in een dorp, maar zodra de bewoners de Wildeman gewaar worden, sluiten zij vensters en deuren en vluchten hun huizen in. Hierna volgen nog wat kolderieke scènes die mede worden gevoed door het gegeven dat Oursson (nog) niet kan spreken en alle communicatie via gebarentaal plaats vindt.

De komst van de Wildeman Oursson aan het hof is olie op het vuur van de haat van Hanefroy en Hendrick. Een poging om Valentijn te doden in de kamer van hun zuster Englentijne, die door hen tot verboden gebied voor Valentijn verklaard was, mislukt, mede dankzij Oursson. Valentijn besluit nu het hof te verlaten, ook omdat hij gehoord heeft dat in het hertogdom Aquitanie een Groene Ridder de prinses Fezonne zeer tegen haar zin tot vrouw wil nemen. Hij zegt niet eerder te zullen terugkeren voordat hij weet wie zijn vader en moeder zijn. Een goudkleurig kruis op zijn schouders geeft hem goede hoop. Onderweg worden Valentijn en Oursson op bestelling overvallen door een roversbende onder leiding van Gringaert, een volle neef van Hanefroy en Hendrick. Valentijn wordt gevangen genomen en in een kerker opgesloten. Oursson echter ontkomt, keert terug naar het hof en herkent daar de verrader Gringaert die rapport kwam uitbrengen aan zijn neven. Oursson valt Gringaert aan en mishandelt hem zwaar. Toch wil Pepijn hem niet laten ophangen of verdrinken, omdat hij een geldige reden vermoedt voor het gedrag van de Wildeman. Het komt tot een geïmproviseerd tweegevecht, waarin Gringaert door Oursson gedwongen wordt aan Pepijn de verraderlijke samenzwering te bekennen, waarna hij opgehangen wordt. Oursson brengt Pepijn naar het kasteel waar Valentijn gevangen wordt gehouden. Het kasteel wordt bestormd en snel ingenomen, Valentijn wordt bevrijd en alle verraders (behalve Hanefroy en Hendrick, want die kunnen niet gemist worden in het vervolg van de roman) worden in het bos aan een boom opgehangen. Hierna zetten Valentijn en Oursson hun reis naar Aquitanie voort en slaat de roman een nieuwe, lange en kronkelige weg in, die hier, ook in verband met de lengte, niet naverteld kan worden.

Genre

Valentin et Orson laat zich niet in één genre classificeren. De roman begint als een chanson de geste en eindigt als een heiligenleven. Daartussen treft men weer andere (sub)genres aan. Iemand heeft daar ooit ‘roman des aventures’ voor bedacht, al wordt dat etiket meestal op jongere historische romans geplakt.12 Feit is dat de roman ‘avontuurlijk’ is alsook dat het ‘avontuur’ alias ‘fortune’ een belangrijke rol speelt.13

Wie belezen is in de middeleeuwse epiek kan zijn hart ophalen. Voortdurend herken je verhaalelementen. De manier waarop beschreven wordt hoe de dorpelingen reageren als zij Valentijn met de Wildeman Oursson zien aankomen

doet denken aan de manier waarop de veerlieden reageren op de komst van de zwarte ridder Moriaen.14

De confrontatie tussen de nog ‘wilde’ Orson en de kok van koning Pepijn heeft veel weg van een vergelijkbare passage in Vanden bere Wisselau.15

De relatie tussen Englentijne, de dochter van koning Pepijn, en Valentijn vertoont, meer nog in het Frans dan in het Nederlands, overeenkomst met die van Esmoreit en Damiet in de Esmoreit.

Het tweegevecht tussen de nog sprakeloze Oursson en Gringaert lijkt sprekend op dat tussen Macharijs en de hond van Aubry in Macaire c.q. Historie van Sibilla, evenals de rol van Belesantes beschermer Blandemijn lijkt op die van Baroquel.

De manier waarop Belesante haar beide zonen verliest, is een dramatische variant op de Eustachius-legende, die in het Middelnederlands verwerkt is in de zogeheten Roman van Iechemas.

Het kruis tussen de schouders herinnert aan (onder andere) Seghelijn van Jherusalem.

 

Dit hergebruik van verhaalstof uit oudere teksten is overigens niet uniek voor Valentijn ende Oursson, je komt het ook in andere laat-middeleeuwse chansons de geste en prozaromans tegen, en niet te vergeten in onze eigen Abele Spelen.16

Een ‘autre monde’ sfeer is zichtbaar in: Als Valentijn en Oursson naar Aquitanie reizen dan doen zij dat om de Groene Ridder (le Verd Chevalier) te bevechten, die koning is van de Groene Bergen (la Verde Montaigne).17 De Groene Ridder is een reus en de broer van Ferragus, een reus uit Portugaal die Belesante en Blandemijn gevangen heeft genomen, maar hen desondanks uiterst hoffelijk behandelt en ook kan Belesante het uitstekend vinden met Ferragus' echtgenote, wat weer doet denken aan de manier waarop de moeder van Blanchefloer omgaat met de Saraceense koningin in Floris ende Blanchefloer.18 De Groene Ridder heeft een magisch groen schild, gekregen van een fee, dat hij in een boom heeft hangen. Alleen degene die in staat is hem te verslaan kan dat groene schild uit de boom pakken. Alle tegenstanders die hij overwint hangt hij in diezelfde boom op. Terwijl Valentijn en Oursson de stad Aquitanie naderen stijgt hun aantal snel. Savary, de hertog van Aquitanie, heeft zijn beeldschone dochter Fezonne sa-

men met de helft van zijn rijk uitgeloofd als prijs voor de ridder die het succesvol opneemt tegen de Groene Ridder. Een kansloze onderneming echter. De Groene Ridder is net als zijn broer Ferragus, die door zijn naam en postuur doet denken aan de Saraceense reus uit de Pseudo-Turpijn, een forse gestalte, lompsterk en bovendien weet hij van de fee, die hem dat magische groene schild gegeven heeft, dat hij alleen maar overwonnen kan worden door een koningszoon die nooit vrouwenmelk (als zuigeling) gedronken had. En die bestaat niet, denkt de Groene Ridder. Alsof dit nog niet genoeg is, beschikt hij ook nog eens over een ampul met balsem van niemand minder dan Jezus zelf, wat de contemporaine lezer / luisteraar er indirect aan herinnert dat Jeruzalem nog altijd in handen van de Saracenen is. Elke wond wordt onmiddellijk genezen nadat hij met deze balsem gezalfd wordt. Doet ook weer denken aan Seghelijn van Jherusalem. Valentijn slaagt er niet in de Groene Ridder te overwinnen, maar hij kan zich wel met hem meten. Terwijl hij zich 's nachts realiseert dat hij te uitgeput en te gekwetst is om de strijd de volgende dag voort te zetten, krijgt hij een goddelijke ingeving: Oursson in zijn plaats laten strijden. Zo geschiedt en Oursson overwint de onoverwinnelijk geachte Groene Ridder bijna moeiteloos. Valentijn voorkomt dat hij hem doodt en de Groene Ridder, die zelf niemand spaarde, smeekt nu om zijn leven. Het is net alsof hij zich zo ‘moest’ gedragen, om aan te tonen dat Oursson gepredestineerd was; en dit woord wordt ook in de Franse brontekst gebruikt. Valentijn is bereid de Groene Ridder genade te schenken als deze het Christendom als het enige ware geloof accepteert. Hiertoe is de Groene Ridder bereid, wat weer aan Fierabras doet denken: de Alexandrijnse reus die zich bekeerde en een steunpilaar van de Christenen in de strijd tegen de Saracenen werd. De manier waarop de Groene Ridder alleen naar het hof van Pepijn gestuurd wordt en daar ontvangen is geheel in de stijl van de Arturroman.19

Een arturiaans intermezzo met een knipoog: Tijdens hun reis naar Aquitanie passeren Valentijn en Oursson onwetend een neef van hertog Savary van Aquitanie, die bekend staat als de Hoveerdige Ridder (le Chevalier Orgueillueux). Deze houdt er de gewoonte op na dat hij iedereen doodt die hem niet groet. Omdat Oursson (nog) niet kan praten, kan hij hem ook niet groeten. De Hoveerdige Ridder valt daarom Oursson aan, waarop Valentijn hem beleefd terechtwijst en hem erop attendeert dat Oursson niet kan praten. Nu richt de verontwaardiging van de Hoveerdige Ridder zich tegen Valentijn. Het komt tot een kort maar fataal handgemeen, waarna Valentijn tegen de dode ridder zegt: soo salmen u leeren goede Heeren groeten (≪ Je vous aprendray a gens saluer ≫).

Wat te denken van deze episode? Als Valentijn en zijn toverknecht Pacolet door een bos rijden, horen zij een vrouw roepen, wat door de lezer / luisteraar begrepen moet worden als dat iemand haar tracht te verkrachten. Als geconditioneerde lezer wil je niets liever dan dat Valentijn eropaf gaat zoals Walewein op

de Rode Ridder afging om de door hem ontvoerde jonkvrouw te ontzetten, maar die verwachtingshorizon wordt cru en komisch doorbroken door Valentijns knecht Pacolet, die het misbaar van de vrouw als mogelijk voorspel bagatelliseert en Valentijn dringend aanraadt zich er vooral niet mee te bemoeien: daar kan alleen maar ellende van komen. Gelukkig voor de vrouw in nood reageert Valentijn wél als ‘ridder’ en doodt hij in tweede instantie haar Saraceense belager, nadat hij in eerste instantie getracht heeft de aanrander verbaal te corrigeren. Maar door het meisje, wier vader de avond tevoren door deze Saraceen vermoord is op een manier die doet denken aan het begin van Jourdain de Blaves, aan haar lot over te laten en geen enkele nazorg te verlenen, relativeert en reduceert de verteller deze heldendaad tot praktisch een loos gebaar.

Tegen het einde van de roman Valentijn ende Oursson valt koning Artur van Bretagne Frankrijk binnen, omdat hij weet van horen zeggen dat koning Pepijn en zijn Twaalf Genooten in Jeruzalem gevangen gehouden worden. Hij valt het land binnen en wil zich met steun van de graaf van Monfort, de hertog van Berry, de graaf van Nemours en de graaf van Armignat meester maken van de kroon en Berthe tot vrouw nemen. Berthe vlucht naar Lyon, wat als een knipoog naar de lezers van Maillet mag worden uitgelegd. Maar de graaf van Anjou staat pal. Tot een veldslag komt het echter niet. Koning Artur wordt verraden door zijn Franse bondgenoten, ontvoerd uit zijn legerkamp, meegenomen naar het Chastellet van Parijs en daar op last van de inmiddels teruggekeerde koning Pepijn zonder enig ceremonieel onthoofd. Dit moet toch als parodie bedoeld en begrepen zijn? In La mort le roi Artu strijdt Artur in Frankrijk en tijdens zijn afwezigheid doet Mordret een greep naar de macht en naar koningin Genievre.

 

Nadat mijn belangstelling en liefde voor deze tekst gewekt was, heb ik tevergeefs op Gallica naar een oude(re) druk van Valentin et Orson gezocht dan die van Yves Girardon. Jelle Koopmans legde mij uit dat anonieme teksten - Valentin et Orson kent geen auteur - in Frankrijk weinig of geen status hebben en doorgaans als stiefkinderen behandeld worden. Maar met zijn hulp lukte het om in de Bibliothèque Nationale de France een pdf te bestellen van een exemplaar van de oudst bewaard gebleven druk van Jacques Maillet, Lyon 30 mei 1489, het enige volledige bewaard gebleven exemplaar.20 Nadat wij de roman in de vorm van een goed leesbare pdf konden downloaden vanaf de BNF-site, was Koopmans van mening dat wij nu impliciet de plicht op ons genomen hadden een editie te bezorgen van deze beroemdste onuitgegeven tekst van de late (Franse) Middeleeuwen.

Het was geen schuldgevoel, maar dankbaarheid voor het intense plezier dat de Franse literatuur van de Middeleeuwen mij geschonken had, sinds ik daarmee met als katalysator de Ferguut kennis gemaakt had, dat mij ‘ja’ deed zeggen. Inmiddels had ik de druk van Yves Girardon integraal overgetikt, dus het col-

lationeren van Maillet naar Girardon om te zien wat er veranderd was, trok mij wel aan. Ik ben gek op varianten. Twee andere oude drukken uit Lyon, uit de ateliers van respectievelijk Jacques Arnollet, Lyon 24 april 1495, en Olivier Arnoullet, Lyon 7 mei 1526, hebben wij nog niet onder ogen gehad. Ook was Koopmans de gelukkige vinder van een door Google Books gedigitaliseerde druk van Jean Huguetan, Lyon 1615, die bewaard wordt of werd in de Bibliotheca Regia Monacensis.21 Deze druk is heel behulpzaam om samen met die van Girardon knopen door te hakken bij het maken van een kritische editie van Maillet 1489 en bij het reconstrueren van die hypothetische vóór-versie.

De Franse drukken

De oudst bewaard gebleven druk is die van Maillet, Lyon 30 mei 1489. Het boek begint met een grote houtsnede en een inhoudsopgave van de 74 hoofdstukken die de tekst telt. Het is een groot en dik boek, met per bladzijde twee kolommen van 38 regels, 17 katernen van vier dubbelbladen, alles tezamen 136 bladen oftewel 272 bladzijden.22 De druk van Huguetan telt 384 eenkolommige bladzijden met daarop 33 regels. De druk van Girardon is nog compacter en telt 88 bladen, dat zijn 176 bladzijden met twee kolommen van 45 regels.23 Maillet en Huguetan zijn met toepasselijke houtsneden verlucht, Huguetan bevat geen enkele afbeelding.

Onderlinge vergelijking leidt tot de conclusie dat de tekst tussen 1489 en ca. 1660 inhoudelijk nauwelijks veranderd is. Het enige verschil is spelling en systematische en consequente bekorting. Girardon en Huguetan bijvoorbeeld gebruiken de ampersand ‘&’ voor ‘et’. Het scheelt niet veel ruimte, maar toch. Ook schrijven zij woorden aaneen: ‘entre eulx’ wordt ‘entr'eux’. Scheelt ook niet veel, maar toch. De werkelijke inkorting vindt plaats door het schrappen van overtollig geachte woorden. Zo heet Pepin voluit: le bon Roy Pepin de France. Dit kan op alle mogelijke maniren ingekort worden: le bon Roy Pepin, le Roy Pepin de France, le bon Roy of Pepin. Idem ditto met Valentin. Die heet voluit: le noble et vaillant chevalier Valentin. Daar kan ook van alles van gemaakt worden: le noble chevalier Valentin, le vaillant chevalier Valentin, le chevalier Valentin of Valentin. De anonieme auteur van de ‘oertekst’ zegt zo'n beetje alles dubbel en soms zelfs driedubbel. Het is niet de manier waarop, maar la mode et la maniere of en telle maniere et en telle facon. Een zuinige herdrukker kan kiezen voor: la mode of la

maniere of la facon, zonder de structuur of de inhoud van de zin geweld aan te doen. In beginsel kan voor elk bijvoeglijk naamwoord bien, fort of moult weggelaten worden, met als eindresultaat een compacter en dus betaalbaarder boek.

Krijg je oog voor deze werkwijze dan ontkom je er niet aan te veronderstellen dat er een redactie geweest moet zijn vóór Maillet 1489. Hoewel Huguetan en Girardon systematisch inkorten, bevatten beide drukken plus-woorden die zij onafhankelijk (van Maillet) uit hun bron zullen hebben overgenomen. Om (na het collationeren van 80% van Mailet 1489 en Girardon s.d.) één typerend voorbeeld uit talloos vele te geven: Maillet 1489 gebruikt (evenals Huguetan) in hoofdstuk 61 de plaatsbepaling en hierusalem, waar Girardon dedans la cité de Hierusalem afdrukt. Hier lijkt Maillet ingekort te hebben en niet Girardon, en dit fenomeen doet zich het vaaktst voor in de laatste hoofdstukken, mogelijk veroorzaakt door een kopijvoorbereider die het zekere voor het onzekere nam om binnen het laatste katern te blijven. Zo te zien gaan Maillet, Huguetan en Girardon elk op hun eigen wijze terug op die verloren gegane hypothetische oerversie. Misschien dat de drukken van Jacques Arnollet en Olivier Arnoullet behulpzaam kunnen zijn bij het opstellen van een stemma.

De Nederlandse drukken

Wie Debaene raadpleegt over Valentijn ende Oursson komt niet veel te weten.24 In ‘Bijlage II Prozaromans die waarschijnlijk na 1540 verschenen zijn’ wordt op p. 233 een pagina-groot facsimile van een titelpagina afgedrukt, waarvoor een exemplaar gebruikt is dat gedrukt werd door de Antwerpse boekdrukker Joseph Hendrik Heyliger, die vanaf 1792 In de Pauw op de Groote Markt drukte.25 Op p. 234 wordt een verwijzing van W. Seelmann naar een catalogus vermeld, waarin een exemplaar beschreven staat, dat in 1640 in Rotterdam gedrukt zou zijn. Een oudere druk is niet bekend. Als jongere drukken worden vermeld: Michiel de Groot, Amsterdam ca. 1670 en Severein Gron, Campen. Dat is alles. Waarom Valentijn ende Oursson vermoedelijk pas na 1540 gedrukt zou zijn, wordt niet anders beargumenteerd dan dat het oudst bewaard gebleven exemplaar van 1640 dateert en dat de roman in de vroege zeventiende eeuw op censuurlijsten voorkomt.26

De Short Title Catalogue Netherlands (STCN)27 vermeldt 31 drukken, maar er moeten er meer zijn. De oudst vermelde is die van de (erven van de) weduwe van Jurriaen van Poolsum. Utrecht 1698. Wordt bewaard in de UB Leiden, sign. 1074 A 9. De recentelijk on-line gegane Sub Rosa bibliografie van de onlangs overleden Arno van der Plank vermeldt al 44 Valentijn en Oursson-drukken, maar er moeten er nog meer zijn.28

Het onderzoek naar de bewaard gebleven drukken van Valentijn ende Oursson alsook de drukgeschiedenis heb ik om meer dan een reden toevertrouwd aan boekhistoricus Menno Anbeek. Inmiddels heeft hij in Boston (Massachusetts USA) en Sint Petersburg (Rusland) oudere drukken van Valentijn ende Oursson onder ogen en in handen gehad. De druk uit 1640 die Debaene vermeldt, blijkt in Berlijn als Kriegsverlust afgeboekt te zijn.

Informatiever dan Debaene is de anonieme inleiding in een facsimile-herdruk van een exemplaar gedrukt door de Erven van de Weduwe van Jacobus van Egmont te Amsterdam door Antiquariaat Merlijn te Middelburg.29 Het gebruikte origineel wordt nergens verantwoord, maar zo te zien werd een exemplaar gefacsimileerd dat identiek is aan het al eerder genoemde exemplaar in de UBA Amsterdam, signatuur OTM: O 63-1314. Deze facsimile-herdruk verscheen in 1978 als deel zes in de reeks Merlijn Volksboeken. Van deze oplage zijn alle exemplaren op twee na vernietigd, ik vermoed om reden van de teleurstellende kwaliteit van het facsimile.30

In de inleiding veronderstelt de anonieme inleider, van wie ik aanneem dat het Van den Berg zelf is, dat er vrij snel na het verschijnen van Valentin et Orson een Nederlandse vertaling gedrukt zal zijn. Een Engelse vertaling verscheen omstreeks 1510,31 een Duitse in 1521. Een inventarislijst uit 1569 van een Kortrijkse boekhandelaar vermeldt een druk van Valentijn ende Oursson uit 1557, vervaardigd door Jan van Ghelen [II] te Antwerpen. Het is geenszins ondenkbaar en hoogst waarschijnlijk dat zijn vader Jan van Ghelen [I], die als boekdrukker actief was tussen 1519 en ca. 1540, een eerdere (her)druk verzorgde.32

 

Omdat de censor zich met Valentijn ende Oursson bemoeid heeft, niet onbegrijpelijk met het oog op de tovenarij die in de tekst voorkomt, heb ik aanvankelijk rekening gehouden met de mogelijkheid dat de zestiende-eeuwse exemplaren

evenals de exemplaren van de facsimile-editie bewust vernietigd zijn; niet om typografische maar om inhoudelijke redenen. Inmiddels denk ik dat niet meer. Volgens mij is er geen andere of betere verklaring dan dat de zestiende-eeuwse Valentijn ende Oursson-drukken simpelweg zijn stukgelezen en dáárom van de aardbodem verdwenen.

Zelfs luxe zestiende-eeuwse boeken, als de eveneens onuitgegeven roman Ponthus ende Sidonie, hadden een kleine kans om te overleven. Dit verhaal is zo orthodox als wat, was in zijn tijd - de late Middeleeuwen - zeer geliefd, maar bij mijn weten zijn er maar drie exemplaren van een zestiende-eeuwse druk bewaard gebleven die in 1564 te Antwerpen gedrukt werden door Niclaes vanden Wouwere. Meermanno Westrenianum bezit een exemplaar (sign. 006 B 032) en het andere exemplaar (van dezelfde druk) wordt sinds kort in Antwerpen bewaard in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.33

 

Bij gebrek aan getuigen tasten wij dus nagenoeg in het duister over de feitelijke zestiende-eeuwse drukgeschiedenis. Pas in de loop van de zeventiende eeuw krijgen wij enigszins vaste grond onder de voeten. In 1624 heeft de bekende censor Maximiliaen van Eynatten de roman onder handen genomen en voor schoolgebruik geschikt(er) gemaakt. Deze gekuiste approbatio-versie werd gedrukt te Antwerpen door het drukkersgeslacht Verdussen en voorzien van een voorwoord ‘Tot de jonckheydt’, waarin de tekst werd aangeprezen door iemand die ondertekende met: Vaart wel binnen Antwerpen 1624.

Daarnaast werd de roman door een nazaat van Jan van Ghelen, toen die om economische dan wel religieuze of justitiële redenen Antwerpen verliet, meegenomen naar het noorden, vermoedelijk Rotterdam, en van daaruit verspreid over de rest van de Zeven Provinciën: Amsterdam, Deventer, Dordrecht, Kampen, Utrecht enz. Hierover tezijnertijd meer als het onderzoek van Menno Anbeek orde in de chaos kan scheppen. Feit is dat Anbeek inmiddels gevonden heeft dat de roman ononderbroken tot in 1917 herdrukt is. Ik ken geen middeleeuwse roman met zo'n lang leven.

 

Dankzij het bibliotheekbezoek van Anbeek beschik ik nu over de oudste twee representanten van de Valentijn ende Oursson-drukken: een exemplaar van de gekuiste versie, herdrukt door een telg uit het geslacht van Verdussen,34 die bewaard wordt in de Houghton Library in de Harvard University, Boston Massachusetts, sign. 27283.48.4,35 en een ‘ongekuiste’ druk uit de werkplaats van

Jan Jacobszoon Bouman, Amsterdam 1657,36 die in Sint Petersburg bewaard wordt: SSSPL: 6.10.3.3.37 De druk van Bouman 1657 is weliswaar ruim een eeuw ouder dan de oorspronkelijke druk, maar vergelijking met Maillet 1489 wijst uit dat de tekst, één substantiële uitzondering daargelaten waarover later meer, merkwaardig goed overeenstemt. Natuurlijk is de taal ietwat verjongd en voor de spelling geldt uiteraard hetzelfde, maar wij kunnen ons zeer gelukkig prijzen met deze druk, die niet veel of nauwelijks zal hebben afgeweken van de eerste druk. Evenals het Franse origineel telt de roman 74 hoofdstukken en daarvoor had Bouman 186 dichtbedrukte bladzijden nodig, die hij uiterst spaarzaam slechts hier en daar van een houtsnede voorzag. Afgezien van de houtsnede op de titelpagina, waarin de strijd tussen Valentijn en de Wildeman wordt afgebeeld, geen houtsneden die speciaal voor deze tekst gesneden werden. Ook Verdussen deed zuinig aan met houtsneden, evenmin speciaal voor deze roman gesneden, maar kon volstaan met 112 dichtbedrukte pagina's. Het verschil zit hem in de werkzaamheden van de censor, die er hele hoofdstukken uithaalde en er 41 overhield.38 Een eerste vergelijking leert dat wat betreft ‘redactie’ Verdussen en Bouman niet wezenlijk van elkaar verschillen. Verdussen oogt vreemd genoeg iets ouder, maar is niet beter en slaat hier en daar om niet altijd even duidelijke redenen een paar regels over. Beide drukkers drukken dus dezelfde vertaling. Zie Bijlage 1 voor een vergelijking.

Welke Franse druk die vertaler als exemplaar gebruikt heeft, kan in dit stadium (nog) niet, en misschien wel nooit, worden vastgesteld, maar zeker lijkt dat

hij geen exemplaar van Maillet 1489 gebruikt heeft of een ongewijzigde herdruk daarvan: Als de vertrouweling zijn liefdesverklaring uitspreekt, zegt hij in Maillet 1489: Et qui plus est ie pers repos boire et menger maniere et contenance quant il me souuient de voz beaulx yeux et clere face. In Huguetan 1615: Et qui pis est perds repos, boire & manger, maniere & contenance quand il me souuient de voz beaux yeux & clere face. en in Girardon ca. 1660: & qui pis est je perds repos, boire, & manger, maniere, & contenance quand il me souvient de vos beaux yeux, & claire face. Bouman 1657 leest: ja dat argher is / wanneer ick uyt mijnen slaep ghekomen ben / so en mach ick rusten / eten of drincken / ende geen maniere houden dan of ick doot ware / als ick dencke op u schoone ooghen ende klaer aenschijn. De censor heeft deze passage in Verdussen verwijderd. Argher kan onmogelijk de vertaling zijn van plus, en stemt wonderwel overeen met pis. Mogelijk en hopelijk zal naarmate de editie vordert het aantal bewijsplaatsen voor het opstellen van een stemma stijgen.

De spelling van de eigennamen in de Nederlandse vertaling wijkt hier en daar iets af van zowel Maillet 1489 alsook van Girardon s.d., maar het meest nog van Huguetan 1615. Die spelt bijvoorbeeld consequent Auffroy in plaats van Hauffroy, en die variant ontbreekt ten enenmale in het Nederlands.

 

Vergelijken wij nu de laat-achttiende-eeuwse druk van de Erven van de Weduwe van Jacobus van Egmont met de druk van Bouman 1657 dan zien wij dat wat wij al eerder in Frankrijk zagen: bekorting door het schrappen van overtollig geachte woorden, in de Nederlandse drukgeschiedenis in een nog veel sterkere mate heeft plaatsgevonden. De kopijvoorbereider kon zonder de syntaxis en het verhaalverloop geweld aan te doen heel veel schrappen en zo substantieel bezuinigen op het aantal pagina's dan wel de vrijgekomen ruimte vullen met houtsneden die genomen lijken uit de geschiedenis van het Oude Rome. In bijlage 2 geef ik een voorbeeld van deze bekortende werkwijze.

De vertaler en de censor

Wie de Nederlandse vertaling vervaardigd heeft, in wiens opdracht of met welk publiek voor ogen is onbekend en zal ook wel onbekend blijven. Dat is jammer. Ook van Ponthus ende Sidonie is de vertaler onbekend, maar door zijn weglatingen, veranderingen en toevoegingen te analyseren moet het toch mogelijk zijn een ‘daderprofiel’ te construeren. Voor de vertaler van Valentin et Orson gaat die vlieger niet op. Om te beginnen voegde hij zo te zien niets aan zijn origineel toe, en zo te zien liet hij ook niets weg. Blijft over wat hij veranderde: Als de Groene Ridder verslagen is, zich heeft overgegeven en beloofd zich te bekeren, beloont hij Valentijn en Oursson met informatie die hen als muziek in de oren klinkt:

O mijn Heeren / seyde den Groenen Ridder / ick behoor my daer toe te voegen / om u alle eere ende reverentie te doen / meer dan eenigh man op aerden levende / ick
weet certeyn / en laet u weten / dat hy de vroomste Ridder is / ende sal dragen den naem van allen Ridderen / ende ghy sult seker gelooven / dat hy is een Konincx Sone / ende van een Koninginne gekomen / ende het is oock alsoo dat hy geen Vrouwen Borsten ghesogen en heeft / ende dat dit waer is / dat sal u verklaert worden op het Slot daer mijn suster Escleremonde woont daer mooght ghy de waerheydt vernemen / want sy heeft daer een Spinnen-hooft / 't welck alle dinghen van avontueren weet te segghen / ende van wat Geboorte dat hy ghekomen is / ende dit Hooft sal staen ende segghen de Lieden avontueren / totter tijt toe dat daer in komen sal de vroomste Ridder vander Wereldt / ende sal hem antwoordt gheven van al dat hy hem vragen sal / ende als hy inde Kamer is ende antwoort ontfangen heeft / soo sal dat hooft zijn kracht verliesen / ende die sal hebben mijn Suster Escleremonde tot zijner ghetrouwste Huys-vrouwe / het alderschoonste Wijf dat op der aerden leven mach39

In Maillet 1489, kritische editie Koopmans & Kuiper i.s.n.:

≪ Helas ≫, dist le Verd Chevalier, ≪ bien m'apartient de vous porter honneur et reverence plus que a homme qui soit vivant, car je sçay et cognoy clerement que [de] tous p[r]eux et vaillans chevaliers vous devez avoir et emporter le bruit et le renon. Et entre les aultres je vous afferme et fay assavoir que celuy qui m'a conquis est le plus preux, le plus vaillant et hardy qui soit en tout le monde. Et sy devez fermement croyre qu'il est filz de roy et de royne et si est tel que jamais [F4va] de femme ne fust nourry ne alaitté. Et qu'i soit verité, par ma seur Esclarmonde je le vous puis prouver, car elle a une teste d'arain laquelle luy dist et declaire les aventures et fortunes qui a elle et a tous ceulx de sa generation pevent avenir, dont celle teste aura duree jusques a ce que le plus preux du monde entre en la chambre en quoy elle repose. Et quant il y sera entré, de celle heure perdra sa force et sa vertu. Et celuy doit avoir ma seur Esclarmonde, qui tant est belle et plaisante, pour femme et pour espouse. ≫40

Omdat het uiterlijk van het Spinnen-Hooft nergens in de roman gedetailleerd beschreven wordt, is er geen aanleiding te twijfelen aan de juistheid van de vertaling. En als je vervolgens de Franse brontekst onder ogen krijgt en daar ‘teste d'arain’ leest dan ‘begrijp’ je dat ‘arain’ Lyonees voor araingne, dat is spin, zal zijn. Totdat je in een andere Franse roman ‘d'arain’ tegenkomt zonder dat er ook maar een spin in de buurt is... De vertaler heeft zich vergist: een ‘teste d'arain’ is een ‘bronzen hoofd’.

De herkomst van dit bronzen hoofd is traceerbaar. Valentin et Orson is ongetwijfeld geënt op een verloren gegane versie van *Valentin et Sansnom, maar gaandeweg laat de auteur zich door andere teksten inspireren. Zo eindigt de roman als een ‘kopie’ van de legende van de heilige Alexius,41 maar het bronzen

hoofd lijkt direct of indirect ontleend aan de roman Cleomadés van Adenet le Roy (ca. 1240-ca. 1300).42 Indirect omdat er een intermediair kan zijn, een roman die omstreeks 1480 in Lyon gedrukt werd: Le Cheval volant en bois.43 Het vliegende houten paard is van oorsprong een verhaal uit de raamvertelling Duizend-en-één-nacht. Het werd geïncorporeerd in de roman Cleomadés van Adenet le Roy als het toverpaard van koning Trompart (lett. bedrieger) dat hij gebruikt om een jonge prinses te verschalken.44 In Valentin et Orson vinden wij dit toverpaard terug evenals le roy Trompart, maar de eigenaar is de tovenaar Pacolet, een man van klein postuur die lijkt op Spiet uit de Historie van Malegijs. Koning Trompart slaagt er via zijn eigen tovenaar Adramain in zich van het toverpaard meester te maken en wil daarmee Valentins verloofde Esclarmonde naar zijn koninkrijk Esclardie ontvoeren. Gelukkig lukt dit niet en vindt koning Trompart de dood als hij ontwetend landt in Inde la Maior, waar men zijn bloed kan drinken, omdat hij de vader van de koning gedood heeft.

Maar voordat Adenet het paard ter sprake brengt, vertelt hij over de tovenaar Virgilius en over zijn wonderlijke bouwsels.45 Een daarvan is ‘La bocca della verità’, de mond van de waarheid.46 Het zou mij niet verbazen als de anonieme auteur van Valentin et Orson dit artefact voor ogen had toen hij dit teste d'arain bedacht, en misschien heeft hij het wel in het echt gezien? De mond der waarheid spreekt weliswaar niet, maar als je je hand in de mond steekt en een eed zweert dan bijt de mond als je liegt. Maar, hij heet wel de mond van de waarheid...

De wraak van Pacolet zal men tevergeefs in de druk van Verdussen zoeken. Hij neemt door een ‘sort’ de gedaante van oogverblindende jonge vrouw aan en brengt in die vermomming een bezoek aan Adramain. Deze is meer dan aangenaam verrast bij het aanschouwen van dit ‘meisje’ en zijn belangstelling stijgt nog verder als zij hem op een even subtiele als suggestieve wijze laat weten dat zij haar reis heeft ondernomen omdat zij zich zo veel voorstelt van zijn magische prestaties in bed. Blijkbaar kende Adramain het verhaal van Judith en Holofernes niet, en verblind door lust laat ook hij zich beetnemen en onthoofden.

 

Wezenlijker dan het spinnenhoofd is een andere verandering. Was in Valentijn ende Nameloos de bisschop van de koning van Hongarije een verrader, in Valentin

et Orson is dat de archevesque van Constantinoble, tevens biechtvader van keizer Alexandre de Grece. Deze archevesque is een parvenue, zoals ons meerdere malen verzekerd wordt, en het is verwonderlijk hoe hij erin geslaagd is dankzij de gunst van de keizer zo'n carrière te maken. De keizer vaart blind op hem, gelooft hem in alles en deelt zijn geheimen met hem.

Deze aartsbisschop, die geen eigennaam draagt maar consequent ‘l'archevesque’ genoemd wordt, vat een brandende liefde op voor keizerin Bellissant, zonder dat zij zich dat bewust is. Op een dag ziet hij zijn kans schoon als zij samen alleen zijn, en in gloedvolle bewoordingen verklaart hij haar zijn liefde, vraagt haar of hij haar dienaar in de liefde mag zijn en hij geeft haar op voorhand absolutie van elke zonde die zij daarmee vreest te zullen doen. Bellissant reageert als door een wesp gestoken en in ronde woorden wijst zij zijn voorstel en liefdesverklaring resoluut af. Als hij haar nog één keer hiermee lastig valt dan zal zij de keizer hiervan op de hoogte brengen!

De archevesque realiseert zich dat het Bellissant menens is en geen ‘spel’. Hij is zo teleurgesteld, zo van zijn stuk, zo hopeloos en zo bang dat zij het de keizer vertelt dat hij een gunstige gelegenheid afwacht, Hemelvaartsdag, om de keizer een slecht-nieuws-bericht te brengen: zijn vrouw gaat vreemd en heeft het op zijn leven gemunt, om na zijn dood helemaal haar gang te kunnen gaan. Wie die overspelige verrader is, kan hij (nog) niet zeggen, want dan zou hij het biechtgeheim schenden. De keizer gelooft hem. Hierna volgt een tamelijk gewelddadige passage waarin beschreven wordt hoe de keizer zijn vrouw aan heur haar door haar kamer trekt en een aantal beuken toedient met als gevolg dat zij met een bebloed hoofd buiten westen op de grond ligt en er door de omstanders voor haar leven gevreesd wordt. Als een van de heren toesnelt om te zien hoe zij het maakt, constateert hij dat zij zwanger is en maant hij de keizer zich te matigen. Hoezeer gemeend en goed bedoeld ook door de spreker in kwestie, het vermag de keizer niet tot bedaren te brengen, immers: wie is de vader van dat kind?

Als Bellissant later verbannen wordt in plaats van verbrand, en zij met haar schildknaap Blandimain de weg naar haar geboorteland inslaat, verkleedt de archevesque zich als ridder en rijdt hen achterna om de keizerin te paaien met een voorstel, dat hij haar zal verzoenen met haar man en in een nog hogere staat zal laten terugzetten als zij hem alsnog ter wille is. Bellissant weigert wederom en als de archevesque haar wil kussen, slaat Blandimain hem twee tanden uit zijn mond. Een gevecht op leven en dood ontstaat, dat onderbroken wordt door de komst van een koopman. Deze gelooft blijkbaar niet in geweld, maar vraagt hen hun strijd te staken en de kwestie aan hem voor te leggen ter arbitrage. Geen van beiden wil hiervan weten. Blandimain omdat hij de verraderlijke archevesque wil doden, de archevesque omdat hij bang is herkend te worden. En terwijl die twee vechten, kan Bellissant haar verhaal aan de koopman vertellen.

Weer terug in Constantinoble wordt de archevesque door de keizer aangesteld als hoofd van de belastingambtenaren die de kooplieden die de jaarmarkt van Constantinoble bezoeken, moeten aanslaan. Het percentage dat hij opeist wordt als onrechtmatig hoog ervaren: dix deniers pour livre (‘de tiende penning’ in het Nederlands). Zo komt het tot een confrontatie tussen de koopman en de archevesque, waarbij de archevesque de koopman ter dood veroordeelt, maar de koopman gaat succesvol in beroep bij de rechter en krijgt het gedaan dat zijn zaak aan de keizer wordt voorgelegd. Dan kan hij de keizer de waarheid vertellen over de onschuld van zijn echtgenote en het verraad van de archevesque. Ook is hij bereid de archevesque in een tweekamp tot een bekentenis te dwingen. De archevesque ontkent alles en beroept zich op zijn priesterlijke status om onder de tweekamp uit te komen. Wat hem door de keizer geweigerd wordt. Ook slaat de keizer de koopman tot ridder, zodat de archevesque hem niet als ‘onedel’ kan afwijzen.

Tijdens het tweegevecht speelt de archevesque vals en zelfs nadat hij zich heeft overgegeven breekt hij zijn woord. Om een lang verhaal kort te maken, het feit dat de verrader een priester is, i.c. een aartsbisschop, is functioneel binnen het verhaal.

In de Nederlandse vertaling is er echter sprake van een ‘valsche ridder’ en wordt het priesterlijke karakter van de verrader volledig uit de tekst gebannen. Het beeld van de valse ridder heeft de vertaler ontleend aan de passage waarin de archevesque verkleed als ridder Bellissant achtervolgt. Toen ik de inleiding van Van den Berg las, dacht ik dat de verandering van archevesque in valse ridder een ingreep van de censor was. Inmiddels ben ik er zeker van dat de censor hier niets mee te maken heeft en dat de vertaler aan zelfcensuur gedaan heeft. Jammer, maar kennelijk vond hij het geen goed idee om een kerkvorst, zelfs al was het maar een grieksorthodoxe, als vurige minnaar op te voeren. In de jongere Franse drukken blijft de archevesque de archevesque. Wel zie je dat het aantal plaatsen waarin la Vierge Marie wordt aangeroepen sterk afneemt.47

Het gedrag van de vertaler is nog onderwerp van onderzoek, maar in de eerste hoofdstukken kan geen neiging tot bekorting worden waargenomen. Integendeel, waar de vertaler van mening is dat iets onvoldoende uit de verf komt, schroomt hij niet om commentaar in te lassen zonder dat je dat als lezer zonder brontekst in de gaten hebt. Een voorbeeld hiervan in Bijlage 3. Dit gedrag is niet uniek voor de vertaler van Valentijn ende Oursson, maar treft men ook aan in de al eerder genoemde conpemporaine prozaroman Ponthus ende Sidonie.48

Blijft over wat censor Maximiliaen van Eynatten in 1624 gedaan heeft. Zijn voornaamste steen des aanstoots was tovenarij. Dat moest er waar mogelijk uit,

met hele hoofdstukken tegelijk. Dus ook geen enigmatisch spinnenhoofd. Ook schrapt hij soms een scheldwoord als ‘rabaut’ of ‘schijter’, beide uitgesproken door de verraders Hanefroy en Hendrick in hoofdstuk 11, en verzacht hij een formulering. Storender zijn de hiaten die in de Verdussen-tekst aangewezen kunnen worden, maar het is de vraag of die altijd of meestal van de censor zijn. Waar de censor een hoofdstuk accepteert, laat hij de tekst zo te zien intact. Maar er moet nog heel veel onder de loep genomen worden voordat hier zekerheid over bestaat.

Conclusie

Het is moeilijk voorstelbaar dat een tekst die in het verleden zo tot de verbeelding gesproken heeft en die bleef voortleven in de naam van menig dranklokaal: ‘In de Wildeman’, of in windmolens: ‘De Twee Gebroeders’, nu genegeerd kan worden door zowel Franse als Nederlandse mediëvisten. Zo er al belangstelling was dan kwam die niet van ‘letterkundigen’ maar van bibliofielen als F.G. Waller, wiens exemplaren uniform gebonden nu op de K.B. Den Haag bewaard worden. Wat dat betreft zal de studie van Menno Anbeek een groot gat in de boekgeschiedenis gaan vullen.

Dankzij de druk van Bouman 1657 en de corresponderende hoofdstukken in Verdussen, kan een origineel verondersteld worden dat niet wezenlijk afgeweken zal hebben van Bouman 1657. De valse ridder zal geen ingreep zijn van de censor, maar een eufemisme van een voorzichtige vertaler, in moderne ogen te voorzichtige, want het priesterschap is relevant voor zijn functioneren.

De jongere drukken gaan (of lijken te gaan) terug op dezelfde vertaling, maar zijn door uitgevers en kopijvoorbereiders ontdaan van de verbale overvloed die zo kenmerkend is voor zowel de Franse brontekst als de Nederlandse vertaling daarvan. Het verhaal echter is heel gelaten, en hoewel taal en spelling werden verjongd en aangepast, heeft de roman zijn middeleeuws karakter heel lang kunnen behouden.

Het zal nog even duren voordat de in deze bijdrage aangekondigde edities van zowel de Franse brontekst als de Nederlandse vertaling fysiek in handen genomen kunnen worden, maar tot het zo ver is kan de voortgang van het project gevolgd worden via Neder-L49 en de BML.50

Bijlagen

In Bijlage 1 geef ik synoptisch een hoofdstuk van Verdussen (ná 1684) en van Bouman 1657 om te laten zien hoe nauw beide versies, de gekuiste en de ongekuiste, bij elkaar (kunnen) aansluiten. In Bijlage 2 laat ik aan de hand van een scène die eerder in dit artikel ter sprake kwam, het resultaat zien van bekorting van de roman door de herdrukkers. In Bijlage 3 tenslotte laat ik zien hoe de vertaler soms tekst toevoegt om iets beter uit de verf te laten komen: het gecursiveerde deel is een interpolatie van de vertaler.

Bijlage 1: Verdussen (ná 1684) - Bouman 1657

Het V. Capittel.
Den Valschen Ridder wordt ghevangen in de Stadt van Constantinopolen, daer dat sijn verraet uyt quam teghen Belesante.		 [A8vb] Hoe dat den valschen Ridder nieuwe vonden opgeset hadde / inde Stadt van Constantinopolen / daer door sijn verraet teghen Belesante uyt quam.
Het VII. Capittel.
ALs doen gaf den Keyser den verrader DE Keyser Alexander / na dat hy sijnen
seer groote macht boven al d'andere Edele Vrouwe verjaegt hadde uyt sijn
Heeren / want al dat hy geboodt dat was geselschap / beklaeghde hy 't daer na in
ghegaen / soo grooten Regiment hadde sijns selfs herte: maer den Ridder
desen Ridder in het Lant / alsoo dat hy onderhielt den Keyser altoos in sijn quade
inde stadt van Constantinopelen een opinie: den Keyser gaf den verrader seer
nieuwe costume van Accijse opsette groote macht boven alle ander Heeren /
teghen recht ende reden / alsoo was inde want al dat hy geboot dat was gedaen /
Stadt van Constantinopelen een jaermart so grooten Regiment hadde desen Ridder
/ diemen hielt op den vijfthiensten dagh in het Landt / also dat hy inde stad van
van September / daer door dat quam Constantinopolen een nieuwe costuyme
menigh Coopman uyt vremde Landen in van axcysen op sette tegens recht en
dese stadt: ende wanneer dien tijdt reden / so was in de stad van
ghecomen was om die mart te houden / Constantinopolen een Jaermarckt diemen
soo was daer oock inde stadt ghecomen hielt op den 15 dagh van September / tot
den Coopman die Belesante beschermde de welcke menig Koopman quam uyt
van desen verrader den Ridder. [A8va] vreemde Landen: En wanneer dien tijt
Daer liet den Keyser de mart bewaren ghekomen was om de merckten te
alsoo dat ghewoonlijcke was van doene / houden / soo was daer oock inde stadt
daer af hy den last gaf desen valschen ghekomen den Koopman die Belesante
Ridder / met hem settende twee hondert beschermden van desen verrader den
mannen van wapenen; die de merckten Ridder. De Keyser liet de merckt bewaren
souden bewaeren / ende beschermen van na ghewoonte / waer af dat hy dien last
allen gheboeften / ende om die tollen in gaf desen valschen Ridder / met hem
te manen (ende in dese selve mart was settende 200 mannen van wapenen / die
den Coopman daer ick hier voren af de merckten souden bewaren en
gheseyt hebbe / den Ridder kende wel beschermen van alle gheboefte / en om

desen Coopman / maer gheliet hem oft de Tollen in te manen: Jn dese selfde
hy hem niet gekent en hadden / want den merckt was den Koopman daer ick hier
Ridder sorghde altoos voor desen voor af gheseyt hebbe / dien de Ridder
Coopman / als dat hy zijn verraet uyt wel kende / maer hy geliet hem oft hy
brenghen soude / dies hy gheerne den hem niet gekent en had / want hy sorgde
Coopman soude gebrocht hebben van lijf altoos voor desen Koopman / dat hy sijn
ter doot / maer hy en hadde den tijt niet verraet uytbrengen soude / dies hy geerne
om zijnen wille te volbrenghen / desen den Koopman soude gebracht hebben
Coopman was wel gesorteert van allen van Lijf ter Doodt / maer hy en hadde
goeden / als van gulden laken ende zijden den tijt niet om sijnen wille te
laken / daer door dat hy meer verkochte volbrenghen. Desen Koopman was wel
dan jemant anders / soo dat den gesorteert van alle Goeden / als van
Coopman een groote somme schuldich Gulden ende Zyde Laecken / daer door
was / als de merckt ten eynde was hy meer verkocht dan yemant anders /
ghecomen / soo seynde den valschen soo dat den Koopman een groote Somme
Ridder zijnen dienaer aen den Coopman schuldigh was. Als de Merckt ten eynde
/ om zijn tol te betalen / daer hy in was gekomen / so sont de Ridder sijn
ghehouden was / van alsulcken goeden Dienaer aen de Koopman om sijnen Tol
die hy verkocht hadde / die dienaers te betalen / daer hy in ghehouden was /
quamen by den Coopman ende seyden / van sulcke goeden die hy verkocht had.
Coopman ghy moet geven den thienden De Dienaers quamen by den Coopman /
penninck van't ghene dat ghy verkocht ende seyden / Coopman ghy [B1ra]
hebt: den Coopman seyde / ick en moet gheven den 10. Penninck vant
pleech soo vele niet te gheven / hoe is dit geene ghy verkocht hebt / den Coopman
aldus ghecomen datmen alsoo grooten tol seyde / ick en plach so veel niet te
geven moet; gaet wech ende en eyscht gheven / hoe is dit aldus ghecomen
niet meer soo grooten tol / dat is den datmen soo groote tol geven moet / gaet
onghetrouwen Ridder / ick hope dat hy wech ende en eyscht niet meer soo
noch een schandelijcke doot sal sterven. grooten tol / hy moet qualijck varen die
Als den Coopman desen valschen Ridder alsulcke onbehoorlijcke Tollen
soo vermaledijde: soo nam een van dese opghebrocht heeft / dat is de ongetrouwe
dienaers eenen stock / ende sloegh den valsche Ridder / dat hem Godt
Coopman op zijn hooft / alsulckenen vermaledijden moet / ik hope dat hy
slach dat hem dat bloet over zijn aensicht noch een schandelijcke doot sal sterven.
liep / als den Coopman hem gequetst Als de Coopman desen valschen Ridder
voelde / soo trock hy zijn sweert / ende alsoo vermaledijde / soo nam een van
sloegh den Sergiant alsulcken slach / dat dese dienaers eenen stock / ende sloech
hy doot ter aerden viel / daer [A8vb] den Koopman op zijn hooft alsulcken
door dat een groot rumoer gherees onder slach / dat hem 't bloet over sijn aensicht
dat volck / soo dat den Coopman liep. Als de Coopman hem gequetst
gevangen wert / ende voor den valschen voelen / soo tooch hy zijn sweert / ende
Ridder ghebracht / die hem van stonden sloech den Sergiant alsulcken slach dat hy
aen wilde dooden sonder beraet. Hy achte doodt ter aerden viel / waer door dat een
als dat hy nu zijnen tijt wel verwacht groot rumoer gherees onder het volck /
hadde / op dat zijn sake niet uyt comen soo dat de Coopman gevangen wert /
en soude / den Coopman hadde hem wel ende voor den valschen Ridder gebrocht
beraden / ende versien van als dat hem / die hem van stonden aen wilde doen

op comen soude moghen / en seyde dooden sonder beraet / ende dachte dat
teghens desen valschen Ridder / stelt my hy na sijnen tijdt wel verwacht had / ende
te rechte na costume vanden Lande / dat dat sijn saecke nu niet uyt komen soude.
is te verstaen dat hy in recht wilde Den Coopman hadde hem wel beraden
ghehoort wesen / den Taelman vanden ende versien van als dat hem opcomen
valschen Ridder seyde als dat hy geen soude mogen / ende seyde tegens den
recht hebben en soude / want hy valschen Ridder / stelt my te recht nae
openbaer den doodtslach hadde ghedaen. costuyme vanden Lande / dat is te
Den Rechter was wijs / ende verstandigh verstaen dat hy int rechte wilde ghehoort
ende het wert den Coopman ghegunt / zijn. Den Taelman vanden valschen
daer door dat hem den Rechter dede Ridder seyde dat hy gheen recht hebben
leyden voor den Keyser / den valschen en soude / want hy openbaer den
Ridder hadde groote begheerten om den doodtslach hadde gedaen. Maer den
Coopman van lijf ter doodt te brenghen / rechter was wijs ende verstandich / ende
maer menigh man die begheerende is het wert den Coopman gegunt / daer
eens anders doot / die bejaeght veel eer door dat hem de Rechter dede leyden
zijns selfs doot / als gy hier hooren sult. voor den Keyser. De Ridder hadde
Den valschen Ridder liet den Coopman groote begeerte den Coopman van lijf ter
presenteren in't Palleys voor den Keyser doot te brengen / maer menich man die
/ als den Coopman voor den Keyser begeerende is een anders doodt / die
stont / soo dede den valschen Ridder by bejaecht veel eer sijns selfs doodt als ghy
eenen Advocaet seer strengelijck teghen hooren sult. De Ridder liet den Coopman
den Coopman procederen / ende seyde / presenteren int Palleys voor den Keyser /
den Coopman was ghecomen in de als de Coopman voor den Keyser stondt
vryheydt van Constantinopelen / ende / soo dede de Ridder by eenen Advocaet
heeft daer ghedoot ende vermoort een seer strengelijck teghen den Coopman
van des Keysers dienaers / ende noch procederen / ende seyde dat den
heeft hy onbetamelijcke woorden Coopman was ghekomen inde
ghesproken teghens die eere van desen vry[B1rb]heydt van Constantinopolen /
Ridder. Als die klachte gedaen was tegen ende heeft daer ghedoodt ende vermoort
den Coopman / viel den Coopman op een van des Keysers dienaren / ende daer
zijn knien voor den Keyser / ende begost en boven heeft hy ontamelijcke woorden
te spreken. O hooghe moghende Prince ghesproocken tegens de eere van desen
indien u Edelheyt believe my te willen Ridder. Als de klachte gedaen was tegen
hooren spreken voor allen Heeren / ick den Coopman / soo viel den Coopman
hope u Edelheydt worden te segghen die op zijn knien voor den Keyser / ende
van grooter importantien zijn / daer uwe begonst te spreken: O hoogmoghende
Keyserlijcke Majesteydt mede Prince / indien u Edelheydt belieft my te
be[B1ra]laden is. Coopman seyde den willen hooren spreecken / voor allen
Keyser / spreeckt vryelijcken / ick gheve Heeren / ick hope u Edelheydt woorden
u oorlof: Mogende Heer Keyser seyde te segghen die van grooter importantien
den Coopman / doet u poorden van u zijn / daer uwe Koninclijcke Majesteyt mede
hof sluyten op dat daer niemant uyt en beladen is. Coopman seyde de Keyser /
mach gaen. Den Keyser dede des spreeckt vryelijcken / ick gheve u oorlof.
Coopmans begeerte / als dat de poorten Moghende Heer Keyser / seyde de
gesloten werden / doen seyde den Coopman / doet de poorte van u Hoff
Coopman voor den Keyser ende alle zijn sluyten / op dat daer niemandt uyt en

Heeren / ghy Edel Heeren / Hertogen / mach. De Keyser dede des Coopmans
Graven ende Princen / die de eere begeerte / so dat de poorten gesloten
begheerende zijt ende profijt van mijne wierden. Doen seyde de Coopman voor
Majesteyt / hoort na mijne woorden / den Keyser ende alle zijn Heeren / ghy
den tijdt is ghecomen dat het verraet van edel Heeren / Hertoghen / Graven ende
desen valschen Ridder uyt comen sal die Princen / die de eere begerende zijt ende
gy hier siet staen / d'welck behoort profijt van sijne Majesteyt / hoort na
gheopenbaert ende verclaert te wesen mijne woorden / den tijdt is ghekomen
voor uwe Moghentheyt Heer Keyser / dit dattet verraedt van desen valschen Ridder
is den vermaeledijden mensche / daer uyt komen sal / die ghy hier siet staen / 't
door dat ghy uwe goede edel Vrouwe met welck behoort gheopenbaert ende
onrecht hebt verjaeght ende verstooten / verclaert te wesen voor uwe
in schanden ende oneeren: want uwe moghentheydt. Heer Keyser dit is den
edelheydt heeft opgevoet eenen mensche vermaledijden mensche / waer door ghy
/ die uwe eere ende Hoocheyt wachten u goede vrouwe met onrecht hebt
soude / dit is den genen die uwe verjaeght ende verstooten / in schanden
Edelheyt verneert / verraet / ende ende oneeren / want u Edelheydt heeft
ghebrocht heeft tot grooter schanden opgevoet een vermaledijden mensche /
ende oneeren / want hy op eenen tijdt die u eere ende hoogheyt wachten soude
quam daer uwe edel Vrouwe sat / ende / dit is de ghene die u edelheyt verneert /
desen vermaledijden valschen Ridder verraet / ende ghebrocht heeft tot
seyde de Edele Vrouwe te voren saken grooter schanden ende oneeren / want hy
van oneeren om haer te beschamen / op eenen tijt quam daer uwe edel Vrouwe
ende te schandaliseren. Als den valschen sat / ende dese vermaledijde valsche
Ridder verstaen hadde die woorden van Ridder leyde de Edele Vrouwe te voren
uwe Edele Vrouwe / soo was hy seer saken van oneeren / om haer te
bedroeft in zijn herte / want hy dochte beschamen ende te schandaliseren / maer
dat sijn verraet uyt comen soude / dies als u vrouwe de woorden hoorden / soo
desen vermaledijden Ridder alsoo veel seyde zy tot desen valschen Ridder: O
ghedaen heeft door zijne valsche ghy vermaledijde mensche hoe zijt ghy
woorden die hy uwe Edelheyt heeft doen soo stout / dat ghy my dusdanige reden
verstaen / als dat uwe edele vrouwe haer ende oneere te vooren dorst leggen / gaet
begeven soude hebben aen een ander dan ghy verrader van my / ende en spreeckt
aen u Edelheydt / daer door dat ghy uwe niet een woort meer / oft ick segghe
Vrouwe Belesante versonden ende [B1va] u dat ick 't den Keyser te kennen
verjaeght hebt uyt allen uwe landen / gheven sal / ghy moet wel wesen een
door welcke saken uwe Hoogheyt verrader / daer u soo grooten eere
vernedert is geweest in allen landen / bewesen is vanden Keyser / dat ghy my
ende dat door desen verrader den ende den Keyser wilt onteeren. Als desen
valschen Ridder. Maer om dat [B1rb] valschen Ridder verstaen hadde de
beter te weten / soo sal ick uwe Majesteyt woorden van u Edele Vrouwe / soo was
seggen / hoe dat ick de saken come te hy seer bedroeft in sijn herte / want hy
weten: op dien selven dach / als ghy u dochte dat sijn verraedt uytkomen soude
Edele Vrouwe ghebannen haddet uyt / dies desen vermaledijden Ridder soo
allen uwe Landen / soo quam ick gereden vele ghedaen heeft door sijn valsche
in eenen Bosch / daer ick desen valschen woorden / die hy u Edelheydt heeft doen
Ridder vant die in zijn wapenen was / verstaen / dat u Edele Vrouwe haer

ende vocht tegen Blandemijn de welcke begheven soude hebben aen een ander
in zijn bewaringe hadde die Edele dan aen u Edelheydt / daer door ghy uwe
Vrouwe Belesante uwe huysvrouwe / en Vrouwe Belesante versonden / ende
alsoo ick sach dat zy te samen vochten / verjaeght hebt uyt allen uwe Landen /
soo riep ick met luyder stemmen: mijn voor welcke sake uwe Hoogheydt
Heeren laet staen u gevechte. Die edele vernedert is gheweest in allen Landen /
vrouwe die seer deerlijcken schreyde / ende dat door desen verrader den
badt my ende seyde: Och Coopman / valschen Ridder. Maer om dat te beter te
wilt my doch beschermen teghens dien weten / so sal ick uwe Majesteyt seggen /
valschen Ridder / die teghens mijnen hoe dat ick dese saecke kome te weten:
danck mijn eere ende fame benemen wilt Heer Keyser / het is waerachtigh dat op
/ eylaes hy is den genen die my in dit dien selven dach / als ghy u Edele
verdriet ende ellende ghebracht heeft / Vrouwe ghebannen hadt uyt allen uwen
ende daer door dat den Keyser my Landen / so quam ick ghereden in een
gebannen heeft uyt alle zijn Landen. Bosch / daer ick desen valschen Ridder
Doen stack ick mijn peert met spooren vandt / die in sijne wapen was / ende
om te beschudden dat ghevechte / maer vocht teghen Blandemijn / de welcke in
alsoo haest als desen verrader zijnen sijn bewaringhe hadde d'Edel Vrouwe
naem hoorde noemen / soo nam hy de Belesante u huysvrouwe / ende also ick
vlucht door dat Bosch wat zijn peert sach dat sy te samen vochten / soo riep
loopen mocht / want hem dat niet wel en ick met luyder stemmen: Mijn Heeren
behaeghde dat hy bekent was. Hooge laet staen u gevecht. De edele Vrouwe die
ende vermoghende Keyser / ick hebbe seer deerlijcken schreyde / badt my ende
menige reyse ghedocht om uwe seyde: Och Coopman wilt my doch
Edelheydt dese saken te kennen te beschermen teghens den valschen Ridder
gheven / maer desen verrader was altoos die teghens mijnen danck mijn eere ende
by uwe Edelheyt / waer door dat ick by fame benemen wilt / eylaes hy is de
uwe Hoogheydt niet comen en mochte. gheende die my in dit verdriet en ellende
Ende indien Heer Keyser / ghy nu dese gebrocht heeft / ende daer door de
sake aldus niet en bevint waer te zijn / Keyser my ghebannen heeft uyt alle zijn
soo doet my een schandelijcke doodt aen Landen. Doen stack ick mijn peert met
als dat toebehoort. Als den Keyser den spooren / om te beschutten 't ghevecht /
Coopman hadde hooren spreken / soo maer soo haest als desen Verrader zijnen
begonste den Keyser seer swaerlijcken te naem hoorde noemen / soo nam hy de
versuchten / segghende tot den valschen vlucht door het Bosch / al wat sijn Peerdt
Ridder. Ha ghy valschen ende loopen mocht / want hem dat niet wel en
onghetrouwen dienaer / ick en behoore u behaegde dat hy bekent was. Hooghe
in geene eere te houden / want ick hebbe ende vermoghende Keyser / ick hebbe
my altoos ghevoecht om u groot te meenighe reyse ghedacht / om u
maken / met allen mijnder macht / ende Edelheydt dese sake te ken[B1vb]nen te
ghy loont my dit met [B1va] verraet. O gheven / maer dese Verrader was altoos
mogende Heer Keyser seyde den by uwe Edelheydt / waer door dat ick by
valschen Ridder ick en ben niet verstoort uwe Hoogheyt niet komen en mochte.
in't gene dat desen Coopman seyt / want Ende indien Heer Keyser / ghy nu dese
ick van dese saken ontschuldigh ende saecke aldus niet en bevint waer te zijn /
onnoosel ben / ende alsoo wil my oock soo doet my een schandelijcke doodt aen
houden. Doen seyde den coopman: Gy / als dat toebehoort. Als den Keyser den

liecht daer aen ghy valschen Ridder door Coopman hadde hooren spreecken / soo
uwen hals / gy en moocht u daer niet af begoste de Keyser seer swaerlijcken te
ontschuldighen van dit verraet / ende wilt suchten ende seer deerlijcken te schreyen
ghy daer jet teghensegghen / ick wilt u / segghende tot den Ridder: Ha ghy
doen lijden in eenen Camp / daer voor valsche ende onghetrouwe dienaer / ick
ick mijn lijf sette in handen van zijne en behoor u in gheene eere te houwen /
Majesteyt / ende ick sal't u doen belijden want ick hebbe my altoos ghevoecht om
binnen dese dagen / dat gy dit verraet u groot te maken / met allen mijnder
schuldich zijt / ende om dat te macht / ende ghy loont my dit met
effectueren soo gheve ick u hier mijnen verraet / want ghy my genomen hebt
pant / ende dencke u te beschaemen ghy mijn eere / naem ende fame / in alle
valschen Ridder. Als den Keyser sach dat plaetsen: ende alsoo moet my God
den Coopman zijnen pant neder helpen hevet my niet altoos op mijn Hert
geworpen hadde / soo seyde hy tot den gheleghen / dat ghy my noch eens
valschen Ridder: Nu is den tijt gecomen verraden sout / maer eylacen de saecke
dat die justitie haren voortganck hebben daer ick altoos sorghe voor hebbe gehadt
moet om teghens den Coopman te / die is my nu opghekomen / ghy hebt
vechten oft die saken te belijden. O gedaen dat ick ben gheworden de
mogende Heer Keyser antwoorde den alderminste ende ongevalligste van alle
valschen Ridder / ghy behoort te weten Princen / ende beschaemt in alle Landen
als dat my gheenen Camp toe en behoort / ach ick behoore wel mijn leven te haten
te vechten tegen nedere ende onedele / want ick door verraet verlooren hebbe
lieden als desen Coopman is / want ick het aldermeeste dat ick opter aerden
een Ridder ben van Edele gheslachte begeerende was / ter quader uren soo
ende afcomste gheboren. By mijnder hebbe ick uwen raet al te lichtelijcken
Croone seyde den Keyser / in deser ghelooft / want lichtelijcken ghelooven
saken en behoort niemant onschult te en verginck noyt man wel. O moghende
hebben: het moet wesen als dat gy Heer Keyser / seyde de valsche Ridder /
teghen den Coopman den campt vechten ick en ben niet verstoort int ghene dat
sult / die u aenseyt dit verraet / ende in desen Coopman seyt / want ick van dese
dien ghy dat niet doen en wilt / soo saken onnosel ende ontschuldigh ben /
houde ick u voor schuldigh van dese ende also wil ik my oock houden. Doen
saken. Den Keyser beval datmen den seyde de koopman: Ghy liecht daer aen
valschen Ridder wel bewaren soude / dat ghy valsche Ridder door uwen hals / ghy
hy hem altoos tot zijnen wille hebben moocht u daer af niet ontschuldigen van
mochte / tot allen tijden alst zijnder dit verraet / ende wilt ghe daer yet teghen
Edelheydt believen soude / alsoo dede hy segghen / ick wilt u doen lijden in eenen
oock den Coopman die hy de Heeren Kamp / daer voor ick mijn lijf sette in
dede bewaeren / ende beval hem handen van sijne Majesteyt / ende ick salt
eerlijcken te onderhouden / doen u doen belijden binnen dese daghen / dat
vergaderde den Keyser zijnen Raet / ende ghy dit verraedt schuldigh zijt / ende om
den dagh wort opgheleyt om den Camp dat te effectueren soo geve ik u hier mijn
te vechten. pant / ende denckt u te beschermen ghy
  valsche Ridder. Als den Keyser sach dat
Verdussen z.j., ed. Kuiper de Koopman sijnen pant neder [B2ra]
  gheworpen hadde / soo seyde hy totten
  valschen Ridder: Nu is den tijdt gekomen

  dat de Justitie haren voortganck hebben
  moet om tegens den Koopman te
  vechten / oft de saecken te belijden. O
  Mogende Heer Keyser / antwoorde den
  valschen Ridder / ghy behoort te weten /
  als dat my geenen Kamp toe behoort te
  vechten teghen nedrige ende onedele
  lieden als den Koopman is / want ick een
  Ridder ben van edele geslachte ende
  afkomste gheboren. By mijnder kroonen
  / seyde de Keyser / in deser saken en
  behoort niemant eenighe onschult te
  hebben / het moet wesen dat ghy tegen
  den Koopman den Camp vechten sult /
  die u aenseyt dit verraet: en indien ghy
  dat niet doen en wilt / so houde ick u
  voor schuldigh van dese saecken. Als de
  valsche verrader dese woorden hoorde /
  soo was hy seer bedroeft / want hy sagh
  wel dat hy den Camp bestaen moste
  teghens den Coopman / soo seyde hy
  totten Keyser: Moghende Heer Keyser /
  want het u alsoo belieft / soo sal ick mijn
  Lijf avontueren om dese saken / ende
  verantwoorden dat ick in deser saken
  onnoosel ben / daerom so ist oock wel
  reden / dat ick doe alle mijn macht / al
  ist ieghen mijnen staet. Hy dacht dat hy
  hem daer mede ontlasten soude met sijn
  stout spreecken / maer sijn schoon
  spreken en hielp hem niet / den Keyser
  beval datmen den Ridder wel bewaren
  soude / dat hy hem altoos tot sijnen wille
  hebben mochte / tot allen tijden alst
  sijner Edelheydt believen soude also dede
  hy oock den Koopman / die hy den
  Heeren dede bewaren / ende beval hem
  eerlijcken te onderhouden. Doen
  vergaderde den Keyser sijnen raet / en
  den dagh wert opgeseyt om den kamp te
  vechten / Godt is een rechtveerdigh
  Rechter / want 't verraet van dier
  natueren is dattet loont sijnen Heere ende
  meester / als ghy hier horen sult.
 
  Bouman 1657, ed. Kuiper

Bijlage 2: Bouman 1657 - Egmont 1770-1775 - Maillet 1489

[...] Valentyn rijdende nae Esclardijen is [...] Valentyn Reizende na Esclardyen, is
gekomen in een schoon Bosch dat groen gekoomen in een Schoon Bos / dat groen
ende geneugchlijck was / daar hy hoorde en genoeglyk was / daar hy een Vrouw
de stemme van een Vrouwe / deerlijck hoorende zugten / zeide tot Pacolet, Laat
roepende / ende seyde tot Pacolet laet ons wat aan Ryden / wy zullen groote
ons wat aanrijden / ick hoor de stemme dienst doen haar te ontzetten. Heer / zeide
van een vrouwe die seer deerlijcken roept Pacolet, laat de Vrouw en moeid u met
/ wy sullen groote Aelmissen doen / haer [L1rb] haar niet / gy weet niet wat 'er is.
te ontsetten. Heer seyde Pacolet / laet de Pacolet, zei Valentyn, gy spreekt onwyszelyk
Vrouwe / ende en moeyt u met haer niet / 't is geen vroom Man die de Vrouwen
/ ghy en weet niet wattet is / en oft sy dit niet en helpt. Doen staken zy haar Paarden
doet by tooverije / daer u meer quaedt met spooren en zyn gekoomen daar zy de
dan goet af komen mocht. Pacolet seyde Vrouw vonden / die een Sarazyn Onteeren
Valentijn / gy spreeckt onwijsselijck / ten wilde. Heer Ridder / laat staan u
is geen edel oft vroom Man van herten / voorneemen / zei Valentyn, want de Vrouw
die de Vrouwen niet en helpt in haer tot u niet gezint is. By Mahon, zeide de
verdriet / alle edele herten behooren hun Sarazyn, ik wil teegen u Stryden / om dat
Lijf te avontueren om der vrouwern wille gy myn belet myn Wil te doen: Met deeze
ende beschermen der Vrouwen eere. woorden is hy op zyn Paard gezeeten /
Doen staken zy haer peerden met sporen dat daar stond aan een Boom gebonden /
/ ende zijn also gekomen daar zy de heeft de Lancie in de Hand genoomen en
Vrouwe vonden / die een Sarazijn hiel. zyn van malkander Gereeden / geevende
Heer Ridder laat staen u voorneemen malkander een teeken. Valentyn heeft 't
seyde Valentijn / want ghy moet weten / Paard de spooren gegeeven en den
dat de Vrouwe tot u niet ghesint en is / Sarazyn zoo getreft / dat de Lancie ging
aldus so moet ghy de Vrouwe laten / oft door 't Harnas in 't Lyf / dat hy Dood ter
ghy moet tegen my vechten. By Mahon Aarden viel. Doen by de Jonk-Vrouw
seyde de Sarazijn / ick ben te vreden gaande / zeide / Vrouwe nu zyt gy verlost
teghen u te strijden / om dat ghy my van uw Vyand / wilt zoo veel doen dat gy
belet mijnen wille te doen / met dese myn zegt hoe hy u in dit Bos gebragt heeft.
woorden heeft hy de vrouwe gelaten ende Ach! Heer / zei de Vrouw / ik zal u de
is op zijn Peert geseten / dat daar by waarheid zeggen: Gister Avond [L1va]
stont aen eenen Boom gebonden / en kwam hy Logeeren in myn Vaders Huis /
heeft hem bedeckt met sijnen Schilt ende die heeft hy Vermoord: doe heeft hy my
de lancie inde hant genomen ende zijn genoomen en hier gebragt / om myn Eer
also van malkander gereden en hebben d' te beneemen / 't welk gy beschut hebt /
een den anderen een teecken ghedaen van dies gy met myn doen meugt wat u
ontseggen. En Valentijn heeft zijn peert belieft. Vrouw / zeide Valentyn, door my
met sporen gesteecken / ende heeft den zal u Lighaam niet Onteert worden /
Sarazijn also getreft dat de Lancie trekt weederom in u Huis en denkt om
ghegaen is door zijn Harnas int lijf / dat wel te doen. Doe verliet Valentyn de
hy doot ter aerden viel: Als Valentijn den Maaget en Reed na Esclardyen.
Sarazijn verwonnen had / so is hy by de  
Jonckvrou gegaen / ende seyde: Schoone Egmont 1770-1775, ed. Kuiper & Prantl

Vrouwe nu zijt ghy verlost van uwen  
vyant / so bidde ick u int u belieft dat ghy  
my segghen wilt hoe hy u in dit Bosch  
ghebrocht heeft. Och lacen Heer seyde de  
Vrouwe / ik sal u de waerheyt [J3rb]  
seggen / gister avont quam hy logheren  
in mijn Vaders huys / om zijnen wille te  
bat met my te volbrengen / soo is hy  
gegaen in de kamer van mijn Vader /  
ende heeft hem aldaer valschelijck  
vermoort / doen heeft hy my genomen  
ende al hier gebracht / om mijn eer te  
benemen / dewelcke ghy beschut hebt  
door uwe vromicheyt / dies ghy met my  
doen meucht al wat u Edelheydt believen  
sal / want ghy my verworven hebt als een  
vroom Ridder. Schoon vrouwe seyde  
Valentijn door my en sal u Lichaem niet  
onteert worden / treckt wederom in u  
huys en denckt om wel te doen / ende u  
eer te bewaren. Doen verliet Valentijn de  
Maget / ende nam sijnen wech nae  
Esclardijen.  

Bouman 1657, ed. Kuiper

 

[...] Et Valentin si cheuauche sur les champs ardant de paruenir a son intencion. Si auint tout ainsi que il arriua a lentree dung boys qui moult estoit verd et plaisant II oyt et entendit la voix dune plaisante dame tresbelle et tresgracieuse laquelle vng sarrasin par force detenoit soubz vng arbre et oultre le couraige delle en vouloir faire son plaisir et voulente. Et [M6rb] quant Valentin loyt il dist a pacolet amy cheuaulchons fort et faisons dilengence Ie ay oy vne femme en ce boys qui moult fort et haultement crye et maine piteux desconfort si ferons grant ausmoine de luy porter secours et ayde. Sire dist pacolet laissez la dame et a tant ne vous entremettez de son faite. Car vous ne scauez que cest parauenture que elle fait tout par faintise et couuerture et vous en pourroit plustost venir mal que bien et vous pourroit on dire que de leur debat vous nauez que faire, pacolet dist Valentin vous parlez follement. car lomme nest pas noble ne vaillant de couraige qui ne maintent les dames ne confort ne leur donne quant elles sont en necessite. et si vous dy que tous nobles cueurs doiuent pour les dames leur corps auenturer et leur honneur garder de toute leur puissance. lors toucha des esperons et entra au bois si aperceult la dame que le sarrasin tenoit. Sire dist Valentin laissez vostre entreprinse. Car se la dame voulez a vostre gre auoir il conuient que contre mon corps le vostre vous esprouuez vous pouez bien cognoistre que de vostre amour elle na cure si la vous conuient laisser ou a moy auoir guerre. Par mahon dist le payen de guerre ie le vous ottroye du tout a vostre voulente. Mais Ie vous dy haultement et fay assauoir que tresmal vous estes icy venu et arriue quant pour moy empescher de mon plaisir parfaire

estes sur moy [M6va] arriue sans nulle cause auoir. A ces motz laissa la dame et monta sur son cheual qui estoit au pres de luy a vng arbre atachie de lescu se couurit et a la lance prinse puis sont lung lautre eslongnez. mais le cheualier Valentin vint de si grant couraige contre le sarrasin que parmy le corps le passa tout oultre Et tant que a la terre labatit mort. Et quant il leust conquis il ala vers la pucelle et luy dist Damoiselle vous estes a ceste heure de vostre ennemy vengee si vous prie que vous me veullez dire comment et en quelle maniere celuy mauldit homme en ce boys vous a peu amener. Helas sire ce dist elle la verite ie vous en diray sachez que hersoir au vespre en lostel de mon pere il sen vint logier et pour mieulx faire de mon corps a sa voulente et me emmener a son plaisir. Ceste nuyt il est ale en lostel de mon pere et la faulcement tue et murtry. puis ma icy amenee pour mon honneur tollir et oster vituperablement. de laquelle chose vostre proesse et vaillance mauez au iour duy gardee et deffendue si pouez maintenant de mon corps faire et acomplir a vostre bon plaisir et voulente. Car comme cheualier vaillant et hardy champion en danger de vostre vie mauez gaignee et conquise. Damoiselle dist le vaillant cheualier valentin par moy vostre gentil corps naura dommaige ne villenie. retournez en vostre maison et pensez de bien faire et vostre honneur guarder. [M6vb] Lors Valentin laissa la pucelle et reprint son chemin vers esclardie.

 

Maillet 1489, Chapitre. XL., ed. Koopmans & Kuiper

Bijlage 3: Maillet 1489 - Bouman 1657:

[...] Apres les choses ainsi ditez [...] De keyser sittende in zijn zale met
lempereur qui fut auec les barons vng zijn heeren ende zijn gramschap wat over
petit modere et refrigere de son ire zijnde, soo dede hy halen de schoone
enuoya querir bellissant sa femme et fut vrouwe Belesante, die daer ghebracht
amenee par deuant luy: quant il la vit le werdt. Ende soo haest als hy haer sach,
cueur de dueil luy trambla de ce quil ne soo wert zijn hert bevende, so ontsach hy
losa pas faire mourir pour doubte du roy haer ende den coning Pepijn haren
pepin son frere. Par rudes parolles lui broeder, dat hy haer niet misdoen en
dist faulce et mauuaise femme par vous dorste. Maer hy sprack met
est mon honneur vituperee. Sy iure a onmanierlijcke quade woorden ende
dieu que se ne fust pour lamour de seyde: ‘Ghy quade onghetrouwe vrouwe,
vostre frere et vaillant roy pepin ie vous by u is mijn eere verlooren. Soo moet my
feisse ardoir et [A8vb] brusler en feu. Godt helpen: en waer 't saecke dat ick
mais pour lamour de luy sera vostre vie niet en liet om den edelen coninck Pepijn
prolongee pour le present. Si vous fais u broeder, ick soude u levende doen
assauoir que de ceste heure ie vous verbranden! Maer om dien edelen
bannys et expelle de mon pays et empire. conincks wille soo suldy op dit pas u lijf
vous commandant expressement que houden. Doch ick beveele ende belaste u
demain vous partes de la cite. car se plus op u lijf uyt alle mijne landen te vlieden
vous y voy iamais naurez respit que ende morghen uyt de stadt. Ende indien
mourir ne vous face. Et sy fais ick u daer sie ofte vinde, soo sal [A4va]
commandement a tous ceulx de mon ick u van stonden aen doen sterven een
pays que nul ne soit tant hardy de vous quade schandelijcke doodt. Soo doe ick
compaigner ne conuoyer: fors seulement oock allen denghenen weten die in
vostre escuier blandimain. que de france mijnen Lande zijn, dat niemandt soo
amenastes auec vous. alez ou vous koen en zy die u gheleyde of gheselschap
vouldres et a vostre auenture. Car iamais doen of houde op hun lijf te verliesen dan
a mon coste ne a mon lit ne coucherez. alleen Blandemijn, die ghy met u uyt
Tantost apres le commandement de Vranckrijck brocht. Gaet van stonden aen
lempereur qui fut court et soudain sans daer 't u belieft, want ghy u leven mijn
seiourne dilation La royne bellissant et bedde niet meer verwermen en sult!’
son escuier blandimain monterent a De edel vrouwe soude haer gheerne verantwoordt
cheual et vuiderent la ville. Si fut par la hebben, maer de keyser en woude niet een woordt
cite des seigneurs et des dames et de van haer hooren. Desen raedt en quam uyt het
tout le menu peuple tant des grans herte van den keyser niet, maer door 't beleydt des
comme des petis. fais pleurs cris et verraders.
lamentations: en sy grant nombre que Soe is van stonden aen door 't gebod des keysers
telle pitie ne fust veue oncques ne oye. de edele vrouwe ghescheyden van den keyser ende
Chascun couroit a la porte pour de ander heeren, oorlof nemende met groot
commander a dieu a la belle dame qui par suchten, kermen ende schreyen ende seyde: ‘Edele
le faulx archeuesque est piteuseme[ment] hooge vermoghenden keyser ende heere, ick en heb
dechassee. Et au saillir de la cite fut le noyt ghedaen noch ghepeyst dat uwe hoogheyt of u
cry sy grant et si piteulx que cestoit pitie eere te nae mach gaen. Adieu mijn heere, ick blijf
de loyr. u ghetrouw tot in mijn doodt. Adieu mijn heeren,

Or sen va blandimain qui conduisoit et vrouwen ende jonckvrouwen. Dit scheyden valt
menoit bellissant la dame et ont prins le my al te swaer. O lacen, oft ick van mijn
chemin pour tirer vers le pays de france. kinderen verscheyden waer ende dan de aerde
Et quant la dame fut hors des murs de la haer opende, soo soude ick mijn ziel geven ende
cite et quelle se vit aux champs offeren den almoghenden Godt ende mijn lichaem
pourement adornee et comme poure ter aerden om te verrotten.’ De heeren ende
personne infame [B1ra] villainement vrouwen dese woorden hoorende waren in seer
dechassee Alors elle considere le lignage grooter bangigheydt sonder alleen den keyser, die
et sang royal dont elle estoit partie et soo ontsteken was met gramschap / dat hy geen
yssue. La treshaulte magnificence woorden en achte noch medelijden met haer en
imperiale ou elle auoit este mise. Puis hadde.
pensa la miserable et dolante fortune que Soo is dese edele keyserinne met haren
sur elle estoit si soudainement tournee. dienaer Blandemijn opgheseten te paerde
Helas helas pour quoy tarde la mort ende reet in de stadt. Als de edele vrouwe
quelle ne vient a moy pour ma vie in de stadt gekomen was, soo rees daer
abreger et mes angoisses et douleurs afin een groot rumoer onder de gemeynte,
mettre. Las de malleure fus ie nee pour soowel onder de kleyne als de groote, van
telle peine souffrir Et de sy hault estat des edelen vrouwens vertreck, ende
cheoir en telle pourete. car de toutes les schreyden. Jae, 't ghekrijt ende gheschrey
maleureuses ie suis la non pareille. Or was soo groot ende soo deerlijck dattet
sont toutes mes ioyes en tristresse niet te schrijven en is, ende elck liep ter
muees. mes ris en pleurs changez. mes poorten om oorlof te nemen, soo wel de
chans en souspirs conuertis. en lieu de mans als de vrouwen, haer Godt
robe de drap dor dont souloie estre bevelende, maer zy en dorsten haer niet
paree. ie suis comme femme publique. de verder gheleyden [A4vb] door 't ghebodt
iniures et vituperez commise et adornee. dan totter poorten van der stadt.
Et pour pierres precieuses grosses de Dese edele vrouwe die soo deerlijck
valeur inestimables de toutes pars me verraden was van den vermaledijden
conuient le demourant de ma poure vie ridder heeft haren wegh ghenomen nae
dolante semer et couurir mes habis de Vranckrijck. Ende soo haest als zy uyt
grosses larmes et dueil qui mes iours et  
  de stadt was ende quam op 't wilde velt
ma vie me feront finer. O vous  
  armelijcken gegaen ende mistroostigh als
pastourelles et bergieres des champs:  
een verschoven ende ghebannen vrouwe  
consideres ma grant douleur et ploures  
  in schanden ende oneere verjaeght, soo
mon dolant exil. Or pleust a dieu que ie  
fusse de aussi basse condicion et estat bedacht zy de afkomste ende 't bloet
descendue que la plus poure du monde. daer zy afghekomen was ende haren
Au moins ie nauroye nul regret de moy hooghen staet daer zy in geweest was.
veoir en telle pourete Helas pourquoy Ende siende dat de fortuyne soo
me alume le soleil et pourquoy me  
  gheringe keerde seyde zy: ‘Eylacen,
soustient la terre. Car ie nay besoing que  
  waerom beyt de doodt dus langhe dat se
de la fontaine dangereuse de tristresse et  
  niet en komt om mijnen druck ten eynde
mortelle misere. Pour donner a mes  
  te brenghen? Och, ter quader tijdt ben
[B1rb] yeulx force et habondance de  
  ick geboren om in aldusdanigen verdriet
larmes. Car il nest pas en ma puissance  
humaine et corporelle de ma destresse te komen, dat ick van alsoo grooten staet
langoureuse souffisamment plourer. O gevallen ben in aldusdanighen armoede,

faulce enuye et trahyson ie te doy bien daervan ick [die] ongeluckichste vrouwe
du cueur mauldire. Car par toy ie suis au ben op deser aerden. Alle mijn daghen
iour duy la plus dolente creature qui soit zijn nu gheset in suchten, kermen,
viuant sur la terre. Helas mon frere roy klaghen ende in weenen, mijn lacchen
pepin que ferez vous de ceste dolente.  
  [is] in schreyen verandert, mijn singhen
Or vous vausist il mieulx que oncques sur  
  met druck bereydt, mijn spreecken in
terre ie neusse este enfantee. Ou que du  
  swijgen geleyt. In de stede van mijn
ventre de ma mere ie eusse este en terre  
  goude kleederen, fluweelen ende zijde
boutee En faisant ceste dure complainte  
la dame demoura pasmee sur le cheual: lakenen, daer dit onghevallighe lichaem
et a terre fust tombee Quant blandimain mede verciert plach te wesen, zijn
saprocha pour le soustenir. helas dist il verkeert in snoode lakens kleederen als
madame prenez en vous confort et ne een arme dienstmaecht, openbaer in
veullez entrer en tel desespoir. Ayez armoede gheset. Voor mijn kostelijcke
ferme fiance en dieu Et ainsy comme steenen die niet te taxeren en waren,
vous estes innocente sachez quil vous  
  daervoor moet ick nu gaen dolen in
confortera et vostre bon droit gardera.  
  vreemde landen, in armoede ende
Adonc il auisa vne moult belle fontaine  
  verdriet, als een bedruckte vrouwe,
vers laquelle il mena sa dame et au plus  
  bedecken mijne kleederen met groote
pres la fist assoir pour vng peu reposer  
et reprendre courage. Sy vous laisseray a tranen, opdat mijn leven ten eynde
parler deulx et parleray de larcheuesque komen mach. O ghy schaepherders,
qui fut perseuerant en sa malice aensiet mijn groot verdriet, daerin ick
damnable et diabolique. gheset ben in suchten, klaghen, weenen
  en[de] kermen. Och haddet Godt
Ed. Koopmans & Kuiper i.s.n.  
  almachtigh belieft dat ick gheweest
  hadde van sulcken kleynen afkomst dat
  ick waer de armste vrouwe van alle die
  op der aerden levende zijn, opdat my
  niemandt en kende in dese ellende ende
  armoede. Och lacen, waerom beschijnt
  my de sonne? Och, waerom en gaet de
  aerde niet op om my te verslinden, want
  in mijn leven niet en is dan schreyen,
  suchten en[de] kermen [A5ra] ende mijn
  ooghen en sullen niet wesen dan een
  fonteyn van drinckelijcken water. Och,
  dattet Godt beliefde dat de aerde die my
  draeght haer opdede, ick soude mijn lijf
  de aerden gheven om te verrotten ende
  mijn ziele den almoghenden Heere; soo
  ware al mijn verdriet verwonnen. O
  valsche Fortuyne, ick behoor u wel van
  goeder herten te vermaledijden. Door u

  soo ben ick nu verjaeght ende ben de
  alderbedroefste creature die opter aerden
  levende is. Och lacen mijn lief broeder
  coninck Pepijn, wat sult ghy dencken als
  ghy dese tijdinghe hooren sult? Och
  lacen, ghy sult wenschen dat ick niet
  ghebooren gheweest en hadde van mijns
  moeders lichaem op deser
  aerden!’ Ende aldus beklaghende die
  schoone vrouwe haer verdriet, soo
  begonst zy te swijmen ende was byna
  van den paerde ghevallen.
  Als Blandemijn dit ghewaer werdt, soo
  tradt hy aen om de edele vrouwe op te
  houden ende seyde haer: ‘O mijn lieve
  vrouwe, neemt in u herte pacientie ende
  vertroost u ende stelt u hert in Godt,
  ende Hy sal u vertroosten alsoo
  waerachtigh als ghy [in] dese saken
  ontschuldich zijt.’ Ende dit segghende
  soo sach Blandemijn een schoone
  fonteyne ende brocht de edel vrouwe
  Belesante aldaer om te rusten ende om
  haer hert te beter tevreden te stellen.
  Nu soo wil ick hier laten te spreecken
  van de edele vrouwe ende spreecken van
  den verrader, die oock verhert was in
  sijn vermaledijde boosheydt.
 
  Ed. Kuiper i.s.n.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs