Voortgang. Jaargang 27

[p. 7]

[Voortgang Jaargang 27]

Ware minnaars en valse vrijers
Over de liefdesthematiek in Die Riddere metter Mouwen
Simon Smith

Abstract - The medieval Dutch romance Die Riddere metter Mouwen (‘The Knight with the Sleeve’), written in Flanders in the second part of the 13^th century and preserved in an abridged and adapted form in the famous Lancelot Compilation (a huge collection of Arthurian romances dating from ca. 1325), can be designated as a typical Arthurian love story, advocating an ideal of mutual and enduring love culminating in marriage. The love theme is mainly developed in the exemplary quest of the protagonist, Miraudijs, whose knightly efforts to prove himself worthy of the love of Clarette, Waleweins niece and heiress of Spain, are finally rewarded when he overcomes his competitors in a tournament, thus winning his beloved as his bride. But other characters throw light on love's ordeals as well, performing deepening roles as contrasting characters in the story. Miraudijs's parents, for instance, only get married after a long period of hardship, having made love in their younger years secretly and far too soon. The most explicite and extensive ‘exemplum ex negativo’ in the romance is offered later on by the ugly king of Cornwall, who attempts to take the hero's mother (and her lands) by force, meanwhile trying to conceal his expansionistic ambitions by passing himself off as a true lover. Losing a decisive duel against Miraudijs's father, whose love for the protagonist's mother is genuine, the malicious king is however unwillingly forced to demonstrate that false imitations ultimately are no match for sincere love.

In Stemmen op schrift noemt Frits van Oostrom Ferguut ‘onze enige heuse liefdesroman in het Arthurgenre’.¹ Deze uitspraak doet geen recht aan de Roman van den Riddere metter Mouwen (hierna: RRmM), die blijkens de minnethematiek van het verhaal, en getuige ook de vermelding van de titelheld als lijder aan liefde in Van der feesten een proper dinc,² gerekend mag worden tot dezelfde subcategorie als waartoe Ferguut behoort.³ Net als deze roman beschrijft de RRmM de liefdesqueeste van een door vrouwe Venus aan beproevingen onderworpen ‘miles amoris’, althans in het eerste deel van het werk, waarin de minne van de ridder Miraudijs voor de jonkvrouw Clarette centraal staat, zoals onder meer blijkt uit een allegorische uitweiding over de boem van minnen (waarover aanstonds nader). Het tweede part evenwel draait om een ander thema, want hier hervat de goed en wel gehuwde held, een vondeling die van zijn toevallig teruggevonden moeder

1 Van Oostrom 2006: 280.

2 Zie Vekeman 1981: 12. In de verzen 190-204 van dit 14^e-eeuwse gedicht lezen we over Die hem der minnen onderwonden / Entie van hare dicke ontfinghen / Toter doot wel diepe wonden, / Alse Partonopeus ende Amadas, / Piramus ende oec Florijs, / Athijs ende Porphirias, / Eneas, Triestram ende oec Parijs; / Ende die Ridder metter Mouwen / Machmen wel noemen mede. / Dese waren sere te blouwen / Van minnen te menegher stede, / Eer si der minnen cracht bekinden / Ende algader haer natuere. / Eer si ghecreghen dat si minden, / Godweet, het wert hem te suere!

3 Bart Besamusca had Van Oostrom om deze reden ‘graag zien uitweiden over de Ridder metter Mouwen, waarin liefde en ridderschap zo ideaaltypisch samenkomen.’ (Besamusca 2006: 74).

[p. 8]

heeft vernomen hoe hij heet, een eerder afgebroken ‘Vatersuche’. Zijn eega, Claretten der gravinnen, / Walewains nichte (vs. 1547-1548),⁴ verdwijnt dan nagenoeg uit beeld.⁵ Dit zal voor Van Oostrom reden zijn geweest om Miraudijs als minnaar niet op één lijn te zetten met Ferguut, wiens lotgevallen al gauw volledig, tot aan zijn finale huwelijk met Galiene, in het teken staan van de liefde.

Nu kennen we de RRmM alleen in een (min of meer) complete vorm uit de beroemde Lancelotcompilatie, een Brabantse codex uit 1320 à 1330,⁶ waarin het verhaal, samen met vier andere Arturromans, is opgenomen tussen Vlaamse vertalingen in verzen van La Queste del Saint Graal en La Mort le Roi Artu (ca. 1215-1230). Vergelijking van het enig bewaard gebleven fragment van (een 14^e-eeuws afschrift van) de oorspronkelijke, in de tweede helft van de 13^e eeuw door een Vlaamse dichter vervaardigde RRmM met de overeenkomstige passage uit de versie in de Lancelotcompilatie wijst uit, dat de samensteller van het verzamelhandschrift de tekst van het origineel aanzienlijk heeft ingekort.⁷ Waarschijnlijk heeft de man die doorgaans wordt aangeduid als ‘de compilator’, en achter wie we op goede gronden de dichter Lodewijk van Velthem mogen vermoeden,⁸ zich echter niet beperkt tot een rol als abbreviator. Verschillende argumenten pleiten voor ‘die Annahme, dass der RmM ursprünglich als Liebesroman konzipiert war’;⁹ in de eerste opzet van de roman lijkt de ‘Vatersuche’ nog ondergeschikt te zijn geweest aan de overkoepelende liefdesthematiek. Heeft de opvatting dat de minnedimensie in de Vlaamse RRmM van begin tot eind toonaangevend is geweest nog de status van hypothese,¹⁰ zo goed als zeker is wel dat we het werk mogen zien als - oorspronkelijk - een exemplarische liefdesroman die verbeeldt hoe vruchtbaar de wisselwerking tussen ridderschap en liefde kan zijn. Dat de auteur in zijn werk literair gestalte heeft willen geven aan een symbiose van ‘chevalerie’ en ‘amour’, aan een zinrijke demonstratie van der minnen cracht als constructieve factor in de verwerkelijking van ideaal ridderschap (vs. 503, 686), laat zich nog steeds goed aflezen uit de bewerking van de compilator: ‘Die

4 Ik citeer in deze bijdrage naar de editie De Haan e.a. 1983, met weglating van cursiveringen en onder incidentele aanpassing van de interpunctie. Er is ook een recente editie met Engelse vertaling: Johnson en Claassens e.a. 2003.

5 Vgl. Wuttke 2006 over de verschillen tussen beide delen van de RRmM wat betreft de rol van Clarette.

6 Zie over de Lancelotcompilatie en de hierin verzamelde Arturromans Besamusca 2003, en vgl. voor de datering ook Besamusca e.a. 2009b: 25.

7 Een vergelijking van het fragment (RRmM-frm) met de corresponderende verzen in de Lancelot-compilatie bieden Deschamps 1968 en Besamusca 1993: 125-130. De tekst van het fragment, uitgegeven door Deschamps 1968, De Haan 1975 en De Haan e.a. 1983, is net als de tekst van de compilatieversie ook te vinden op de CD-rom Middelnederlands.

8 Zie Hogenbirk 2009, alwaar verdere literatuur.

9 Wuttke 2006: 145. Dit vermoeden werd reeds uitgesproken in Janssens 1987: 294 en in Janssens 1988: 216 (noot 277).

10 Zie over deze theorie Smith 1989: 124 vlg., en voor bedenkingen Besamusca 1993: 130, Besamusca 2000: 219 en Besamusca 2003: 114-115.

[p. 9]

Riddere metter Mouwen is obviously a romance in which the labor of love is a prominent motif’.¹¹

Niet iedere minnepretendent is in de wieg gelegd voor ‘the labor of love’, en dit inzicht wordt op verschillende plaatsen in de RRmM geïllustreerd met een ‘exemplum ex negativo’. De onderhavige bijdrage richt zich met name op het laatste daarvan, dat tegen het einde van de roman de koning van Cornwall opvoert als mislukt imitator van de ware, hoofse minnaar. Ter inleiding en ten behoeve van lezers die niet bekend zijn met het verhaal, bespreek ik eerst de liefdeshandeling zoals deze gestalte krijgt in de compilatieversie van de roman.¹² Daarbij gaat de aandacht om te beginnen uit naar de minne van Miraudijs en Clarette, en vervolgens naar de liefdesgeschiedenis van de ouders van de held. Aansluitend richten we de schijnwerpers kortstondig op een agressieve aanbidder, de koning van Arragoen, alvorens de hoofdpersoon en hekkensluiter van deze bijdrage onder de loep te nemen: andermaal een vorst die lelijk ontspoort op het liefdespad, de als verre van fraai getekende coninc van Cornuwalgen (vs. 3496).

11 Johnson en Claassens e.a. 2003: 27. In het ruim 87.000 verzen tellende verzamelhandschrift komt dit ook tot uitdrukking in het volgende detail. De voornaamste, met de compilator te vereenzelvigen kopiist ‘B’ heeft in de marge naast (slechts) tien, blijkbaar belangrijk geachte passages de glosse ‘Nota’ aangebracht, soms gevolgd door een inhoudelijk trefwoord (zoals ‘Artur’ en ‘minnen’); zie De Haan e.a. 1983: 24 (noot 58). Twee van zulke glossen treffen we aan in de RRmM, welke roman met ca. 4.000 verzen nog geen 5% van de codex beslaat. Bij een sententie die begint in vs. 2212 (cf. infra) staat het reguliere ‘Nota’, terwijl we naast vs. 677 stuiten op een bijzondere (want de enige) glosse waarin dit woord geheel ontbreekt. Hier heeft de compilator ervoor gekozen om de, voor de liefdesthematiek in het verhaal cruciale, episode over vrouwe Venus en haar boem van minnen te markeren met een enkelvoudig trefwoord: ‘Minne’. Zie over een vergelijkbaar gebruik van marginale nota-tekens in een handschrift van Die Rose Van der Poel 1994.

12 Zie eerder over de liefdesthematiek in de RRmM Smith 1991: 159-166; Smith 1992; Smith 2004: 54-56; Smith 2005a: 61 vlg.; Smith 2005b; Wuttke 2006: 133 vlg.; Smith 2007: 20-31, 36-40, 43-44.

‘Die treken van gerechter minnen’

In een gemeten met de maatstaven van de Arturroman in verzen opmerkelijk vroeg stadium, te weten al meteen aan het begin van de RRmM, wordt de kiem gelegd voor een voorbeeldige liefdesrelatie wanneer de direct als heldin herkenbare Clarette een mouw als minnepand doneert aan de zojuist door de koningin tot ridder gepromoveerde, en daarop door haarzelf in ridderethiek onderwezen jongeman die als anonymus aan het Arturhof te Kardoel verschenen was (vs. 192-195). Aan haar geschenk, dat voor de drager fungeert als uithangbord van ‘Frauendienst’, ontleent de protagonist zijn voorlopige identiteit als riddere metter mouwen (voortaan: RmM), terwijl de (sier)mouw als ‘signum’ van de geliefde bovendien een bron zal blijken van amoureuze inspiratie.¹³ Het is ook Clarette die

13 Nader over de betekenis van de mouw als minnesymbool en ridderlijk wapenteken: Smith 2004: 49 vlg.; Wuttke 2006: 134-137, 144-145.

[p. 10]

de nieuwe ridder de weg wijst van chevalereske ‘Bewährung’, een koers die de held graag volgt: ‘Joncfrouwe, God lone u, ende tuwen wille’, / Sprac hi, ‘benic lude ende stille’ (vs. 197-198).

Zijn route voert de RmM naar tFelle Woud sonder Genade (vs. 546), dat zich in eerste instantie aan hem voordoet als een ‘locus amoenus’ Daer hi hoerde der vogeline sanc (vs. 667). Hierdoor in de juiste stemming gebracht, en gestimuleerd door een blik op Clarette's mouw, verzinkt de held in liefdesgepeins, waarna vrouwe Venus hem een permanent bloeiende boom in het hart plant.¹⁴ Dan volgt een korte allegorische verhandeling over die treken van gerechter minnen (vs. 683), waarin de voorwaarden voor en de eigenschappen van ware liefde worden beschreven als betrof het twintig vruchten van deze boom. Oprechte liefde, zo komt hier aan het licht, vergt onder meer pine ende arbede (vs. 693), rouwe (vs. 694), pense, vruchten (vs. 698), beven, suchten (vs. 699), vaste ende waken (vs. 700) en lange quale (vs. 704). Dit ende meer moten si bekinnen, / Die herte daer die boem van minnen / In sal wortelen ende dragen (vs. 706-708), aldus de les die dit miniatuur-minnetractaat het publiek voorhoudt. Zonder langdurige beproeving kan echte liefde niet tot wasdom komen,¹⁵ en wat der minnen bedwanc (vs. 685) van verliefden vraagt zullen ook de held en sire vrindinnen (vs. 2067) weldra ondervinden.

Zowel bij Miraudijs als bij Clarette neemt der minnen cracht mettertijd toe.¹⁶ Een hoogtepunt volgt na een verrassend verblijf van de RmM in een klooster. Gewond en gehavend na een gevecht laat de held zich overhalen tot ‘moniage’, met als merkwaardig resultaat dat hij later in de hoedanigheid van monnik zal strijden in een toernooi om de hand van die scone creature, / Clarette (RRmM-frm vs. 154-155).¹⁷ Op deze plaats in het verhaal vernemen we dat hi hevet lange stont / Claretten gemint (RRmM-frm vs. 272-273; vgl. ook vs. 1850), en gedurende zijn stationering in het Godshuis ervaart de amoureuze monnik de lange quale die zijn liefde voor Clarette eist.¹⁸ Dor har versuchte hi gedichte (RRmM-frm vs. 196), en groten [rou]we (RRmM-frm vs. 198) valt hem ten deel. Het contemplatieve kloosterbestaan brengt de protagonist dus allesbehalve gemoedsrust, want hij dogede I swar leven / Dor Claretten wille van Spangen (RRmM-frm vs. 306-307).

Dat hij pine doget dor hare (RRmM-frm vs. 277) is de prijs die de RmM betaalt voor zijn liefde, maar minne kent ook een zonniger zijde. Dit blijkt uit enkele programmatische verzen aan het begin van de roman, waarin de held bij monde van een postillon d'amour aan Clarette laat weten:

14 Zie over dit beeld en zijn (elders) mnemotechnische functie Van der Poel 2001 (241-243 en 253 over de RRmM). Vgl. ook Smith 1992: 58 (noot 17).

15 Vgl. Schnell 1985: 141 (‘Wer sich als “höfisch” Liebender auszeichnen will, [...] muss bereit und imstande sein, lange um die begehrte Person zu werben.’); cf. supra, noot 2.

16 Zie Wuttke 2006: 136 vlg.; Smith 2007: 23 (noot 85).

17 Over deze even curieuze als cruciale episode in de roman handelen Smith 1992: 43 vlg., Smith 2005a: 53 vlg., Wuttke 2005: 7 vlg. en Smith 2007: 36-44.

18 Zie Smith 1992: 54-55; Smith 2007: 36-37.

[p. 11]

 

Dat icse minne ende sal na desen

 

Haer lief ende haer riddere wesen.

 

Ende canic met wapinen verdinen dan,

 

Datmen mi priest^* ende werde goet man,

 

Soe doe mi doch in haren sen^*,

 

Ende vernemtsi dat ic blode^* ben,

 

Soe sijs quite^* ende alle wijf

 

Te pensene iet^* om min lijf.          (vs. 346-353)

Blijkbaar zijn het, in de ogen van de protagonist, eervolle ridderacties die de sleutel vormen tot het hart van de beminde jonkvrouw. Omgekeerd wordt weldra ook duidelijk, dat de liefde op haar beurt een stimulerende uitwerking heeft op de ridder-aanbidder: der minnen cracht / Maect menegen coene ende gevet macht (vs. 686-687). Het is in het bijzonder Clarette's witte mouw als minne-mascotte die de RmM via een enkele aanblik inspireert tot grootse daden, bijvoorbeeld wanneer hij in het Woud zonder Genade, als dat zijn karakter van meedogenloze ‘autre monde’ openbaart, de formidabele rode ridder Elyconas na een hevig gevecht weet te doden. Later herhaalt de held dit kunststukje wanneer hij, gedreven door Claretten minne (vs. 1732), erin slaagt om een niet minder reusachtige roofridder te liquideren; dus can die minne werken ter noet (vs. 1737; vgl. ook RRmM-frm vs. 19-21). De roman laat er geen twijfel over bestaan dat ridderschap en liefde elkaar over en weer versterken.

Met deze relatie tussen ‘chevalerie’ en ‘amour’ correspondeert de volstrekte wederkerigheid van de liefde tussen held en heldin.¹⁹ ‘Clarette erfüllt deutlich die epische Funktion der Minnedame’,²⁰ maar dit verhindert niet dat zij de grote liefde van Miraudijs uit de grond van haar hart beantwoordt, zoals verschillende keren in de roman wordt onderstreept. Si ward van sire minnen ontsteken, / Soe sere haer dochte therte breken (vs. 1360-1361), heet het wanneer de edele joncfrouwe (vs. 1023) hoort over de dappere daden verricht door de drager van haar mouw,²¹ en zodra haar minnaar zegeviert in het toernooi waar zij in presente staat (vs. 1851) en zich vervolgens kenbaar maakt als haar aanbidder, laat de enthousiaste uitroep waarmee die scone maget (RRmM-frm vs. 262) zijn overwinning begroet geen ruimte voor enig misverstand: Desen willic ende el ne genen! (vs. 2103). Het is dan ook geen wonder, dat beider liefde uitmondt in een ‘happy end’. Onder het goedkeurend oog van koning Artur treedt Miraudijs ten langen leste in het huwelijk met Clarette, Die hi begeerde vor alle vrouwen / Ende si hem weder met goder trouwen (vs. 2228-2229).

* looft

* dan hoop ik dat zij aan me denkt

* laf

* vrijgesteld

* ook maar iets

19 Vgl. over deze voorstelling van volmaakte minne Schnell 1985: 136 (‘Das Ideal “höfische Liebe” besteht in der Aufrichtigkeit gegenseitiger Liebe.’).

20 Wuttke 2006: 142.

21 Vgl. ook vs. 439-442, vs. 1534-1538 en vs. 2006-2008.

[p. 12]

Voorbeeldig vermaak

De liefdesgeschiedenis van de RmM en Clarette wordt in de roman meer dan eens gepresenteerd met een knipoog, bijvoorbeeld wanneer de protagonist in het Woud zonder Genade, naar het voorbeeld van Lancelot, acteert in de stijl van een minnaar uit het hoofse canso die een onbereikbare ‘domna’ adoreert.²² Daarbij put de held uit een weinig adequaat en derhalve amusant register, gelet op de wederliefde van Clarette, die zich reeds in het begin van de roman had opgeworpen als initiatrix van zijn minnequeeste. Vermakelijk is voorts de incongruentie tussen de beproevingen die de held in het klooster moet doorstaan omdat ware liefde lange quale voorschrijft, en de omstandigheid dat zijn beminde tezelfdertijd reikhalzend uitkijkt naar haar aanbidder. Dramatische ironie is hiervan het resultaat, want terwijl de ridder-monnik wanhoopt Dat hi die scone sal verlisen (vs. 1838) weet het publiek wel beter. Verzekerd van een goede afloop konden lezers dan wel toehoorders tijdens het weldra volgende toernooi genieten van de wijze waarop de held onvermoeibaar strijdt als krijgshaftige monnik (Die minne en liten resten niet, vs. 2025), gretig in gevecht om de prijs die zich maar al te graag had laten uitloven als ‘Lockvogel’ en ‘Trophäe’.²³

Hoe humoristisch opgediend ook, het verhaal over de minne van Miraudijs en Clarette is niet verstoken van educatieve ingrediënten. Naast amusement bood deze liefdesgeschiedenis haar publiek een pleidooi voor een ethisch verantwoorde hoofse liefde. Die boodschap wordt in de RRmM ondersteund door de betekenis als normatieve instantie van het Arturhof, dat in het eerste deel van de roman fungeert als startpunt, tussenstop en voorlopige finish van het parcours dat de protagonist aflegt. Kardoel is hier de woonstede van Clarette, de locatie voor het toernooi, en de plaats waar held en heldin elkaar uiteindelijk het ja-woord geven.

Om de voorbeeldfunctie van hun helden nog beter te doen uitkomen, zetten dichters dikwijls contrastfiguren in, zoals onder meer wordt geïllustreerd door de tegenstelling tussen Walewein, der avonturen vader, en zijn antipode Keye, de hofmaarschalk, in Walewein ende Keye, het Arturverhaal dat in de Lancelotcompilatie op de RRmM volgt.²⁴ Door toepassing van deze narratieve techniek wordt de liefdesrelatie van Miraudijs en Clarette eens zo positief belicht in een context die ook andere, minder of in het geheel niet exemplarische minnaars in beeld brengt. ‘Die Liebesbeziehung zwischen Clarette und dem Ridder nimmt im RmM eine herausragende Stellung ein. An ihr müssen die anderen Liebesverhältnisse im Roman gemessen werden’, aldus Ulrike Wuttke;²⁵ het omgekeerde geldt ondertussen niet minder.

22 Zie Smith 2007: 25.

23 Vgl. Wuttke 2006: 141-142. Zie ook Smith 2007: 43-44.

24 Zie over deze roman Hogenbirk 2004.

25 Wuttke 2006: 134.

[p. 13]

Een eerste vergelijking die zich opdringt is er een met de geschiedenis van Miraudijs' ouders, een relaas dat een thematische brug slaat tussen de liefdesqueeste van de held in het eerste deel van de compilatie-RRmM en zijn ‘Vatersuche’ in het tweede part.²⁶ Deze vergelijking wijst uit dat de appel niet ver van de boom valt, doch ook niet pal ernaast.

26 Een tweede inhoudelijke brug wordt gevormd door het optreden van Galyas, een neef van Keye, die met een combinatie van ‘don contraignant’ en uitdaging tot tweekamp het verhaal en de held na diens huwelijk weer in beweging zet. Zie over deze verhaaldraad mijn bijdrage De grieven van Galyas. Over een gerechtelijk duel in ‘Die Riddere metter Mouwen’ (ter perse).

Van ‘groet verdriet’ tot ‘bliscap groet’

Al voordat hij wordt tot ‘ridder met de mouw’ munt Miraudijs uit in voortreffelijkheid, in zijn gedrag niet minder dan in zijn uiterlijke verschijning als een knape van sconen leden (vs. 90).²⁷ Naderhand onderscheidt de protagonist - scone was hi van allen maniren (vs. 1763) - zich ook Dor sine groete hovesscheide (RRmM-frm vs. 126) en Dor dat hi was wel geraect / In alre doeght ende vulmaect (RRmM-frm vs. 129-130), zozeer zelfs dat:

Men soude sijn gelike niet vinden
Die ginge dese werelt dore,
No soe scone creature,^*
Ende wel geraect in sine tale.^*
Aldat hi dede sat hem^* wale.          (RRmM-frm vs. 140-144)

Zijn nobele kwaliteiten heeft de held van geen vreemde, want ook zijn moeder, een koningsdochter,²⁸ wordt omschreven als scone (vs. 2169, 3644, 3758, 3828, 3831, 4014), terwijl zijn verwekker volgens haar, behalve die scoenste ridder (vs. 2182), tevens de beste dienstman was aan het hof van haar vader (vs. 2182-2184). Dat de RmM wordt gekeurmerkt als Een die beste riddere die leeft (vs. 419) is genealogisch dus geenszins verrassend, en hangt samen met een frappante gelijkenis tussen vader en zoon. Als zijn moeder haar eertijds te vondeling gelegde kind na vele jaren terugziet, valt zij prompt in zwijm, Soe gelijc was hi den vader (vs. 2138). Later herkennen ook andere personages in de held trekken van zijn vader (vs. 2398-2403, vs. 2471-2479). De volgende sententie, ongeveer halverwege de compilatie-RRmM, spreekt in dit verband boekdelen:

27 Zie over de typering van de protagonist Smith 1991: 157-159. Nog maar nauwelijks is de knaap ridder, of een door hem geholpen jonkvrouw voorspelt: Leeft hi iet lange, hi comt te boven / Alle den genen die ic kinne (vs. 397-398). Niet veel later blijkt de held een lust voor het oog van de dadelijk verliefde bewoonsters van een kasteel, want hij Docht hen een die scoenste man / Die si nie hadden gesien (vs. 471-472).

* schepsel

* welbespraakt

* paste hem

28 Zie eerder over dit personage Besamusca 2002: 28-31.

[p. 14]

 

Een man en ware nember^* daer,

 

Dat wetic wel al over waer,

 

Hine toget^* wanen^** hi es comen,

 

Alse die rose doet boven ander blomen.          (vs. 2212-2215)

De erfelijke overeenkomsten waarop deze verzen doelen, hebben betrekking op de edele eigenschappen waarvan uiterlijke schoonheid het visitekaartje vormt. Dit komt duidelijk tot uitdrukking in een zelfverzekerde uitspraak van de protagonist, wanneer hij een hoofs-ridderlijke daad van zijn vader opvat als een soort dna-test: Doe seide die riddere metter mowen: / ‘Bi Sente Mariën, onser Vrouwen, / Nu benic seker ende gewes, / Dat dit min here min vader es. / Hine was noit dorper no corliaen, / Die dese coenheit heeft gedaen!’ (vs. 3889-3894).

Verschillen tussen ouders en kind, in het bijzonder tussen vader en zoon, zijn er ondertussen ook, en deze betreffen hun omgaan met minne. Van zijn moeder verneemt de RmM dat haer amijs (vs. 2140) ooit het hof waar hij diende ontstal, nadat zij door zijn inbreng met kinde was bevaen (vs. 2185-2187). ‘In sagene noisint’, verzekert de vrouwe haar zoon (vs. 2188), en verderop in de roman wordt onthuld dat zij sindsdien veel smerte heeft geleden (vs. 3621). De trouw van de koningsdochter aan de ridder die haar zwanger had achtergelaten is zwaar op de proef gesteld, want niet alleen heeft zij haar pasgeboren zoontje te vondeling moeten leggen Om datmense alle steinde dan, / Die kint hadden sonder getrouden man (vs. 2178-2179),²⁹ maar ook is zij al die jaren sonder man gebleven (vs. 2126, 2135, 3485), omdat zij, naar later blijkt, verkoos te wachten op haar live man (vs. 3624):

Nu hadde die vrouwe gesworen,
Dat hare nembermer man quame voren^*
Dans ridders vader, wats gesciet^*,
Diemen metter mouwen hiet^*.          (vs. 3486-3489)

Op het eerste gezicht lijkt deze minnaar van weleer de liefde van zijn vorstelijke vriendin volstrekt niet waardig. Net als de vader van Richars li biaus, de titelheld van een 13^e-eeuwse Oudfranse avonturenroman die door de dichter van de RRmM lijkt te zijn benut als bron,³⁰ had hij immers na zijn amoureuze esca-

* nooit

* toont

** vanwaar

29 Het gaat hier om een uitzonderlijke en naar het lijkt archaïsche voorstelling van een oneervolle, door volkse handen voltrokken straf, die uitstoting uit de gemeenschap symboliseert. Vgl. Hirzel 1909: 238; Riedel 1938: 93; Schild 1980: 195, 216. In Milun, een 12^e-eeuwse lai van Marie de France, vreest de buiten echt zwanger geraakte vriendin van de titelheld gemarteld of als slavin verkocht te worden. Ook deze drastische represailles worden door de verteller expliciet in een voorbije tijd gesitueerd.

* dat zij niemand anders zou huwen

* wat er ook zou gebeuren

* noemde

30 Zie over de verwantschap tussen beide teksten Van der Stempel 1914: xi-xxi; Van der Lee 1957: 197-212; Smith 1988; Besamusca 1993: 131-135; Besamusca 2003: 108.

[p. 15]

pade, toen hij moest vrezen voor zijn leven,³¹ het hazenpad gekozen.³² Verderop in het verhaal wordt echter duidelijk, dat de vader van de RmM zijn geliefde niet dan met de grootste tegenzin had achtergelaten.³³ Hierop wijst de omstandigheid dat de gevluchte minnaar droech [...] groet verdriet / Verholenlike ende groten rouwe (vs. 2407-2408), een gemoedsgesteldheid die werd opgemerkt door een gastvrije kasteelheer. De RmM, aan wie dit jaren nadien ter ore komt, trekt hierom een voor de hand liggende conclusie: Om dat hi van mire moder sciet, / Dreef hi rouwe ende mesbaer (vs. 2411-2412). Het vraagstuk van morele schuld lost later op in het niets, wanneer Miraudijs' moeder zich tegen het einde van de roman, vervuld van grenzeloze bliscap (vs. 3620), richt tot de man op wie zij tal van jaren had gewacht: ‘Dat gi dus lange hebt gemerd, / Dies was min herte sere verert’ (vs. 3626-3627).³⁴ Met haar woorden wekt zij de indruk dat slechts zijn langdurige opsluiting in sduvels kasteel Mauregaert (vs. 2366), waar men er de kwalijke sede op na hield ridderen van aventuren gevangen te nemen of te doden (vs. 2371, vs. 2456), de vader van de protagonist had weerhouden van een spoediger weerzien met zijn geliefde.³⁵

De uiteindelijke hereniging van beiden, binnen enkele dagen bekroond met een huwelijk door de hand van een pape (vs. 3643), vormt een bron van vreugde voor iedereen: Daer was bliscap groet gedreven; / En mochte niet lichte sijn bescreven / Die feeste die daer was (vs. 3628-3630; vgl. ook vs. 3646-3649). Blide zijn onder anderen de gesellen van de RmM (vs. 3640-3641), te weten Walewaine ende Perche-

31 Dit wegens zijn overtreding van een feodale regel, want in ‘mittelalterlichen Dichtungen wird ein unerlaubtes Liebesverhältnis mit der Tochter des Lehens-(Dienst-)Herrn als Verletzung der Treuepflicht aufgefasst’ (Schnell 1984: 31).

32 Dat de vader van de RmM in een vergelijkbare situatie anders handelt dan de vorstelijke verwekker van Tristan, die zonder aarzeling zijn zwangere geliefde meevoert naar zijn land en aldaar met haar in het huwelijk treedt (aldus de ‘version courtoise’ zoals overgeleverd in de Middelhoogduitse Tristan van Gottfried von Strassburg (ca. 1210) en in de Oudnoorse Tristrams saga ok Ísöndar, uit 1226, van broeder Robert), is toe te schrijven aan zijn veel bescheidener status als ridder, die de prinses in de ogen van haar vader maar weinig te bieden zal hebben gehad. Vgl. ook de ridder Milun (zie noot 29), die na de geboorte van zijn zoon geen andere mogelijkheid ziet dan een correspondentierelatie te onderhouden met zijn (inmiddels uitgehuwelijkte) geliefde.

33 In De Haan e.a. 1983: 22-23 (noot 40) wordt de mogelijkheid overwogen, dat de compilator een afspraak van het liefdespaar tot spoedige hereniging heeft gecoupeerd.

34 Dat verert hier ‘boos’ zou betekenen (vgl. De Haan e.a. 1983: 174), is niet erg waarschijnlijk; de betekenis ‘bedroefd’ ligt in de context meer voor de hand. In Johnson en Claassens 2003: 349 wordt het geciteerde verspaar als volgt vertaald: ‘That you stayed away for so long / has saddened my heart greatly.’

35 De verklaring die Miraudijs' moeder in vs. 2185-2189 aflegt over zijn vader (doen hi wiste die waerhede, / Dat ic met kinde was bevaen, / Ontstal hi minen vader saen. / In sagene noisint, sijt seker des. / In weet oft hi doet of levende es), nodigt op zichzelf beschouwd uit tot een alternatieve interpretatie, namelijk dat haar minnaar haar in de oorspronkelijke roman voorgoed in de steek had gelaten, waarna de compilator zijn vlucht heeft willen vergoelijken. Omdat een zo onhoofs gedrag een mooie en voortreffelijke ridder geenszins betaamt, en zeker niet past bij de vader van een Arturheld die met zijn optreden toget wanen hi es comen, staat deze lezing naar mijn oordeel niet sterk.

[p. 16]

vale [...] ende Lancelote alsmede Ywein metten lybaerde (vs. 3319-3321, vs. 3531), dit niet in de laatste plaats omdat de moeder van de held, om te meerne sinen ere (vs. 3638), met haar huwelijk een ‘legitimatio per subsequens matrimonium’ voor haar zoon bewerkstelligt, een wettiging door navolgend huwelijk.³⁶ De buiten echt verwekte protagonist promoveert aldus, tegen het einde van de roman, van onwettig tot getrout kint (vs. 3484).

Met de hereniging en het huwelijk van de langdurig gescheiden minnaars, resulterend in de legitimatie van hun zoon, komt het tot een gelukkige finale van een door lijden gekenmerkte liefde, die vele jaren had overbrugd. Daarmee was de lange quale die Miraudijs' ouders hadden moeten doorstaan, behalve kwalitatief ook kwantitatief van een andere orde dan die van hun zoon, welke ruwweg twee jaar had geduurd.³⁷ Tegenover I swar leven van de held, die ruim een jaar in de ‘solitudo’ van het klooster had moeten zuchten onder de last van de liefde, stond gevancnesse swaer van zijn vader (vs. 2496), die in Mauregaert tientallen jaren in kommervolle omstandigheden gevangen had gezeten. Hoewel deze tegenstelling in het verhaal niet direct in het oog springt, aangezien de geschiedenis van Miraudijs' ouders retrospectief en samenvattend wordt verteld, zal de essentie ervan het publiek niet zijn ontgaan: waar de protagonist al in zijn jonge jaren trouwt met de liefde van zijn leven, huwt zijn vader pas na een zwaar leven met de liefde uit zijn jonge jaren.

Gelet op de minnethematiek in de RRmM is het niet onwaarschijnlijk, dat de vader van de held zijn lange lijdensweg mede aan zichzelf te wijten heeft. Als jonge minnaar was hij al te voortvarend overgegaan tot consummatie van de liefde, aldus Die treken van gerechter minnen negerend. Niet voor niets laat het liefdestractaatje in het verhaal aan lezers en toehoorders weten: Die minne mach haer sere beclagen / Over die gene die wanen minnen / Ende te vriene dan beginnen (vs. 709-711)! De verliefde ridder had bovendien op een sociaal onaanvaardbare manier gehandeld door de dochter en erfgename van zijn heer het hof te maken en zelfs te bevruchten. Zijn inbreuk op de regels van gerechter minnen zal er, in combinatie met zijn vergrijp tegen de feodale gedragscode, de oorzaak van zijn geweest dat de vader van de protagonist een langere beproeving te wachten stond dan later zijn zoon. Ondanks de valse start wachtte hem en zijn geliefde niettemin, dankzij wederzijdse trouw en na duurzame loutering, vervulling van hun oprechte minne. Dat deze ten slotte culmineert in een huwelijk, tot heil van de gemeenschap en niet in de laatste plaats van hun zoon, is veelzeggend over

36 Zie over deze kerkrechtelijke mogelijkheid Kogler 1904, Van de Wiel 1962, Godding 1987: 114-115, en de artikelen hieromtrent in Lefebvre-Teillard 2008: 277 vlg.

37 Voorafgaand aan zijn huwelijk met Clarette had de RmM Lettel meer dan I jaer in het klooster doorgebracht (RRmM-frm vs. 188), waarna hij opten XIIsten dach deelnam aan een driedaags toernooi (vs. 1830). De meeste andere tijdsindicaties in het verhaal zijn vaag (vgl. So(e) lange in vs. 1648 en vs. 1821, menegen dach in vs. 1798 en RRmM-frm vs. 239, en menech dach in RRmM-frm vs. 299), doch de vertelde tijd lijkt op minder dan nog eens een jaar betrekking te hebben.

[p. 17]

de liefdesthematiek van de roman, die naast wederkerigheid volstrekte harmonie in minnezaken centraal stelt, en daarmee beantwoordt aan het hoofse ideaal.

‘Bestormachtige’ liefde

Voor waarachtige minnaars is ‘Zurückhaltung und Verzicht auf raschen Liebesgenuß geboten’.³⁸ Sommige liefhebbers in de dop, zoals aanvankelijk de ouders van de held, weten dit geduld echter niet op te brengen, en kiezen voor premature voltrekking van hun minne. Doch ook met vergrijpen van ernstiger aard ziet de liefde zich geconfronteerd. Niet zonder reden verzucht de verteller dat die werelt es nu soe cranc, / Dat si al laet der minnen bedwanc (vs. 684-685), en in het tweede deel van de roman mag een nieuw geïntroduceerd personage als ‘exemplum ex negativo’ demonstreren hoe het bij uitstek niét moet in de liefde. Residerend in haar erfgoed te Spangen wordt Clarette, ofschoon reeds getrouwd, plotseling, en zonder te kunnen terugvallen op haar elders vertoevende echtgenoot, belegerd door een zich afgewezen voelende minnaar. Haar noodkreet bij monde van een bode reikt tot aan het Arturhof:

‘Die coninc van Arragoen
Wilse winnen ende onder doen^*,
Om dat sine te manne nine wilde^*
Doen si nam den riddere milde.^*
Hi wilse winnen ende tere amien^*
Houden met crachte sonder vrien^*.          (vs. 2854-2859)

Door zich niets gelegen te laten liggen aan de eis van wederkerigheid, begaat deze agressieve aanbidder een misdaad tegen wat ware liefde gebiedt. Hij behoort daarmee tot de klasse der onhoofse ‘predatory lovers’,³⁹ subklasse belagers van ‘besieged ladies’.⁴⁰

Clarette's kwelgeest blijkt in deze kwalijke hoedanigheid niet de enige te zijn in het verhaal, want verderop wordt zijn voorbeeld nagevolgd door een andere, eens zo vileine vorst: die coninc van Cornuwalgen.⁴¹ Tegen het einde van de RRmM opgevoerd als jager op Miraudijs' vooralsnog ongehuwde moeder, die nog altijd wacht op de rentree van haar jeugdliefde, wordt dit personage middels een ‘portrait de la laideur’ geïdentificeerd als een dorper wiens afstotelijke fysionomie correspondeert met zijn verwerpelijke gedrag. Net als eerder de mediterrane

38 Schnell 1985: 39.

* onderwerpen

* hem niet bliefde als echtgenoot

* [namelijk: de RmM]

* als minnares

* zonder aanzoek

39 Zie voor deze typering Topsfield 1981: 173.

40 Vgl. over dit motief in Arturromans Newstead 1948 en Chênerie 1986: 446-451.

41 Vermoedelijk een creatie van de compilator, is de koning van Arragoen tekstgenetisch gezien juist een navolger van zijn collega uit Cornwall (zie Smith 2007: 18, noot 62). In een volgende bijdrage kom ik terug op de relatie tussen de twee ‘besieged ladies’-episoden in de RRmM.

[p. 18]

monarch, tracht deze coninc fel (vs. 3691) een vrouwe op wie(r land) hij zijn begerig oog heeft laten vallen niet figuurlijk te veroveren, als waarachtig minnaar via liefdesdienst, maar integendeel letterlijk, door middel van een belegering:

Daer lach die coninc van Cornuwalgen,
Die daer niet ne waende falgen,^*
Hine soude^* die vrouwe hebben te wive
Ende houdense te sinen live^*,
Die hi beseten^* hadde daer binnen,
Waerd met storme^*, waerd met minnen.          (vs. 3496-3501)

Om de valsheid van deze vrijer te accentueren, wordt in het verhaal niet onder stoelen of banken gestoken dat zijn ‘bestormachtige liefde’ weinig meer is dan een dekmantel voor expansionistische ambities. Nog vrij subtiel komt dit naar voren in de volgende verzen:

Die coninc van Cornuwalge [...]
Heeft gesworen bi sire trouwe,
Dat hi winnen sal die vrouwe
Ende hebben oec tenen wive
Ende bliven hier here tsinen live^*.          (vs. 3539-3543)

Onverhuld komen de ware motieven van de minnaar hierna aan het licht, wanneer hij meedeelt dat hij die stat entie vrouwe winnen wil (vs. 3701), en naar waarheid, sonder scamp (vs. 3752), vertelt uit te zijn op die vrouwe scone / Ende al haer lant mede (vs. 3758-3759). Als vervolgens een tweekamp met de vader van Miraudijs, die in de tussentijd vergezeld van zijn zoon en vier Arturridders op het toneel verschenen en in de kortste keren met zijn vroegere geliefde getrouwd was, het conflict tussen belegeraars en belegerden moet beslechten, is het ook veelzeggend dat sommige raadgevers hun vorst van advies dienen zonder die vrouwe zelfs maar te noemen: laet hen dlant, dat radewi mere (vs. 3769).⁴²

Wat aan deze ogenschijnlijk grimmige episode een onderhoudend karakter verleent, en de koning maakt tot een minstens zo komisch als kwalijk personage, is dat de schijnverliefde veroveraar poseert als minnaar volgens de normen van de contemporaine liefdesliteratuur.⁴³ Waar bijvoorbeeld eerder de protagonist zich

* die niet van plan was op te geven

* of hij moest

* heel zijn leven

* belegerd

* kwaadschiks

* zijn leven lang

42 Opmerkelijk in deze episode is, dat ook de vader van de held zich baatzuchtig opstelt: hij Pensde, mocht hi winnen die vrouwe, / Soe soudi hebben lant ende stat (vs. 3916-3917). Deze drijfveer contrasteert met de absolute minne-motivatie die zijn zoon eerder aan de dag had gelegd. In het toernooi had Miraudijs naast de hand van Clarette ook tgoet datter toe behort gewonnen (RRmM-frm vs. 265), maar daar was het hem niet in het minst om te doen geweest (vgl. vs. 1182-1183, vs. 1426-1428, vs. 2027-2029; RRmM-frm vs. 280).

43 De nu volgende analyse vormt een addendum bij Smith 2007, ‘een subjectieve verzameling van als mogelijk humoristisch bedoelde passages’ in de RRmM (p. 57).

[p. 19]

werkelijk onverzettelijk had getoond in de minne, onder meer tijdens het toernooi om de hand van Clarette,⁴⁴ acteert nu ook de koning van Cornwall als een vastberaden minnaar, daarbij zijn werkelijke drijfveren naar het lijkt geheel uit het oog verliezend. Gesteld voor de keuze tussen duel en mislukking wijst hij de laatste mogelijkheid resoluut van de hand: Ic hadde mi liver dlijf verloren (vs. 3695). Kiezend voor de kamp, Gaet mi te vernoye oft te vrome (vs. 3699; vgl. ook vs. 3771-3772), wil hij in een krachtmeting met zijn onverwacht opgedoken concurrent, als had nog geen huwelijk plaatsgevonden, uitmaken aan wie de dame toekomt: Die verwint, hi hebse vri! (vs. 3707).

In deze kritieke situatie van een beslissend duel lijkt de koning van Cornwall aanvankelijk tot het uiterste te willen gaan: In salne doden, oft hi mi! (vs. 3733). Wanneer puntje bij paaltje komt blijkt hij de soep echter niet zo heet te willen nuttigen als hij haar opdiende. De verzen 3754-3756 verraden reeds dat de verliezer van de tweekamp het land levend zal verlaten,⁴⁵ en ook blijkt de monarch, zodra het er echt op aan komt in het gevecht, te willen spreken om die sone (vs. 3881). Het onvoorwaardelijke ‘alles of niets’ van de protagonist is de kwaadaardige koning en quasi-liefdesdiscipel dus vreemd.

Dit neemt niet weg, dat de dwingeland elders nadrukkelijk de fictie cultiveert onder der minnen bedwanc te staan. Zo presenteert de belegeraar zich in een toespraak tot zijn mannen (in vs. 3694-3707) als Die hier so lange hebbe gelegen (vs. 3704), woorden waarmee een beeld wordt opgeroepen van duurzame liefdesdienst. Dat deze lezing niet gezocht is, blijkt wanneer de koning even later zijn prooi betitelt als min lief (vs. 3730), als aanbeden vrouwe dus, welke zijn plotseling verschenen mededinger, Dise te wive heeft genomen (vs. 3698), hem nemen wilt (vs. 3731). De verteller ondermijnt deze voorstelling vervolgens op amusante wijze, door de vorst in een klassieke situatie - het object van zijn begeerte kijkt vanaf de tinnen van haar kasteel neer op de vasthoudende vrijer - te portretteren als allerminst een adonis:⁴⁶

Sijn voerhoeft was hem gelesen^*;
Die ogen clene gelijc der ratten;
Men sach nie nese^* soe platten!
Hi hadde lange, hangende oren;
Sine tande waren hem gelu^* voren.
Hi hadde den mont ongemicke^*
Wijt^* ende die lippe dicke.          (vs. 3715-3721)

44 Vgl. vs. 1844 (Gevallet hem quaet ofte goet), vs. 1853 (Comter mi goet af ofte pine), vs. 1855 (Al ne waendics meer genesen) en vs. 1887 (Gaet mi te vromen oft te vernoye).

45 De koning zweert hier enen eet, / Welc harre dat onder geet, / Dat hi rume lant ende stede.

46 Zie over dit lelijkheidsportret Smith 1995: 45-46; Smith 2007: 16-17.

* gerimpeld

* neus

* geel

* bovenmatig

* breed

[p. 20]

Over veel zelfkennis blijkt de weerzinwekkende pretendent niet te beschikken, want tijdens de weldra uitgevochten tweekamp met zijn rivaal, die als scoenste ridder, trouw amijs en edelmoedig tegenstander (zie vs. 3882-3888) in elk opzicht zijn tegenvoeter is, waant de koning zich geïnspireerd door zijn vermeende (ge)liefde. In enkele vermakelijke verzen, waar de verteller ironisch mee gaat in de fictie van zijn personage, modelleert de monarch zijn optreden voor de laatste keer naar wat een ware minnaar betaamt:

Die coninc sach die scone vrouwe,
Die hi minde met goder trouwe^*;
Hi dochte dat sine mochte haten,
Dat hi niet en conde gematen^*
Den riddere daer hi jegen vacht.
Daer af gewan^* hi groten cracht [...]⁴⁷          (vs. 3831-3836)

Als valse vrijer kan hij echter niet vertrouwen op der minnen cracht, zodat hij, zijn ingebeelde inspiratie ten spijt, het onderspit delft tegen de vader van de held. Deze stelt middels zijn zege de hereniging en het huwelijk met zijn geliefde van weleer veilig, terwijl voor de verliezer een verdiende afgang rest: die coninc [...] hadde bejaget scade ende scande (vs. 3953-3954). Aldus komt Miraudijs' vader, net als de protagonist, via een overwinning op de concurrentie tot een langverwacht leven in liefde met de hooggeboren erfgename van zijn hart. Zoals de held, tegen het einde van het eerste part van de compilatieroman, in een toernooi talrijke mededingers naar de hand van Clarette verslaat, zo rekent zijn vader, aan het slot van het tweede deel, in een duel als wederom een ultieme ridderproef krachtdadig af met zijn onheuse concurrent.⁴⁸

* oprecht

* klein kon krijgen

* daaruit putte

47 Schaamte over het uitblijven van een snelle overwinning in een tweegevecht (vgl. vs. 3266-3267: die riddere scaemde hem das, / Dat so lange geduerde Galias) en nieuwe kracht ontleend aan een blik op of gedachte aan de geliefde (vgl. vs. 1731-1733: Die riddere quam te voren nu / Claretten minne in sine gedochte, / Daer hi wonder ombe wrochte) zijn bekende motieven in Arturromans. Gecombineerd treffen we ze onder meer aan in de sperwerkamp tussen Erec en Yder in Erec et Enide (ca. 1170) en in het eerste duel tussen Lancelot en Meleagant in Le chevalier de la charrette (ca. 1180) van Chrétien de Troyes.

48 De structurele samenhang die hiermee in de roman is gecreëerd komt voor rekening van de compilator, indien in de oorspronkelijke, Vlaamse RRmM de ‘Vatersuche’ van de held, de hereniging van zijn ouders en het tweegevecht met de koning van Cornwall inderdaad, zoals ik meen, aan het (slot)huwelijk van Miraudijs en Clarette zijn voorafgegaan (cf. supra, noot 10).

Besluit

Naast de geschiedenis van Miraudijs en Clarette verleent ook het optreden van verschillende secundaire personages aan de RRmM het karakter van een ‘heuse liefdesroman in het Arthurgenre’. Dit geldt allereerst voor de rol die de ouders

[p. 21]

van de protagonist spelen; hun lotgevallen in de liefde leren, in samenhang met die van hun zoon, dat minne tijd nodig heeft om te wortelen ende dragen, en dat consummatie ervan niet moet voorafgaan aan een huwelijk maar daarop dient te volgen.

Het spoor van ware liefde bijster is de koning van Arragoen, als vrouwendwinger een contrastfiguur in het verhaal. In deze hoedanigheid wordt hij nog overtroffen door de koning van Cornwall, die in de RRmM het fraaiste ‘exemplum ex negativo’ op liefdesgebied belichaamt. Ook deze vorst belaagt een dame, maar meet zich daarbij tegelijk de rol aan van gedreven minnaar. Hoewel beter geëquipeerd om militair verzet te breken dan een vrouwenhart, tracht de monarch aan zijn ‘bestormachtige’ optreden de schone schijn te geven van gerechter minnen. Zijn meer vermakelijke dan misleidende act in de roman illustreert dat Menech der minnen onrecht doet (vs. 712). Vergeleken met deze hypocriete zondaar in liefdeszaken komen de protagonist, waarlijk gedreven door der minnen cracht, en zijn vader, Die lange hadde geweest met sere (vs. 3651), als oprechte minnaars des te beter uit de verf.

Literatuur

Besamusca, B.: Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen. Intertekstualiteit in drie Middelnederlandse Arturromans. Hilversum 1993.

Besamusca, B.: ‘The Medieval Dutch Arthurian Material.’ In: The Arthur of the Germans. The Arthurian Legend in Medieval German and Dutch Literature. Red. W.H. Jackson en S.A. Ranawake. Cardiff 2000, 187-228.

Besamusca, B.: ‘Mütter und Söhne in zwei mittelniederländischen Perceval-Variationen: Moriaen und Ridder metter mouwen.’ In: Literarische Leben. Rollenentwürfe in der Literatur des Hoch- und Spätmittelalters. Festschrift für Volker Mertens zum 65. Geburtstag. Red. M. Meyer en H.-J. Schiewer. Tübingen 2002, 19-31.

Besamusca, B.: The Book of Lancelot. The Middle Dutch Lancelot Compilation and the Medieval Tradition of Narrative Cycles. Vert. Th. Summerfield. Cambridge 2003.

Besamusca, B.: ‘Mijlpaal, krabpaal en seinpaal.’ (recensie van F. van Oostrom: Stemmen op schrift). In: Vooys 2 (2006), 72-75.

Besamusca, B., e.a. (red.): De boeken van Velthem. Auteur, oeuvre en overlevering. Hilversum 2009.

Besamusca, B., e.a.: ‘Lodewijk van Velthem. Ter inleiding.’ In: Besamusca e.a. 2009a, 7-30.

CD-rom Middelnederlands. Woordenboek en teksten. Den Haag - Antwerpen 1998.

Chênerie, M.-L.: Le chevalier errant dans les romans arthuriens en vers des XII^e et XIII^e siècles. Genève 1986.

Deschamps, J.: ‘Een fragment van de onverkorte versie van Die riddere metter mouwen.’ In: Liber alumnorum Prof. Dr. E. Rombauts. Leuven 1968, 61-78.

[p. 22]

Godding, P.: Le droit privé dans les Pays-Bas méridionaux du 12^e au 18^e siècle. Brussel 1987.

Haan, M.J.M. de (ed.): Die Riddere metter Mouwen. Ms. The Hague, Royal Library 129 A 10 fol. 167-177^verso and the fragment Brussels, Royal Library IV 818. With an introduction by C.W. de Kruyter. Leiden 1975.

Haan, M.J.M. de, e.a. (ed.): Roman van den Riddere metter Mouwen. Utrecht 1983. Ook te vinden op https://www.dbnl.org/tekst/_rid001ridd01_01/index.htm en op de CD-rom Middelnederlands.

Hirzel, R.: ‘Die Strafe der Steinigung.’ In: Abhandlungen der Philologisch-Historischen Klasse der Königlich Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften 27 (1909), 223-266. Ongewijz. herdr. Darmstadt 1967.

Hogenbirk, M.: Avontuur en Anti-avontuur. Een onderzoek naar Walewein ende Keye, een Arturroman uit de Lancelotcompilatie. Amsterdam - Münster 2004.

Hogenbirk, M.: ‘Is hij het? Lodewijk van Velthem en de compilator.’ In: Besamusca e.a. 2009a, 47-72.

Janssens, J.: ‘De Middelnederlandse Arturroman.’ In: Arturus Rex. Volumen I: catalogus. Koning Artur en de Nederlanden. La matière de Bretagne et les anciens Pays-Bas. Red. W. Verbeke e.a. Leuven 1987, 263-300.

Janssens, J.D.: Dichter en publiek in creatief samenspel. Over interpretatie van Middelnederlandse ridderromans. Leuven - Amersfoort 1988.

Johnson, D.F., en G.H.M. Claassens e.a. (ed.): Dutch Romances, Vol. III: Five Interpolated Romances from the Lancelot Compilation. Cambridge 2003.

Lee, A. van der: Zum literarischen Motiv der Vatersuche. Amsterdam 1957.

Lefebvre-Teillard, A.: Autour de l'enfant. Du droit canonique et romain médiéval au Code Civil de 1804. Leiden - Boston 2008.

Newstead, H.: ‘The Besieged Ladies in Arthurian Romance.’ In: Publications of the Modern Language Association 63 (1948), 803-830.

Oostrom, F. van: Stemmen op schrift. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300. Amsterdam 2006.

Poel, D. van der: ‘Moderne en middeleeuwse lezers van de Roman van de Roos.’ In: Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Red. J. Reynaert e.a. Amsterdam 1994, 101-115 en 384-389 (noten en literatuur).

Poel, D. van der: ‘Memorabele bomen. De minneboom als allegorische constructie in de Middelnederlandse wereldlijke letterkunde.’ In: Aan de vruchten kent men de boom. De boom in tekst en beeld in de middeleeuwse Nederlanden. Red. B. Baert en V. Fraeters, woord vooraf van H. Pleij. Leuven 2001, 238-257.

Riedel, F.C.: Crime and Punishment in the Old French Romances. New York 1938 (ongew. herdr. 1966).

Schild, W.: Die Geschichte der Gerichtsbarkeit vom Gottesurteil bis zum Beginn der modernen Rechtssprechung. Hamburg 1997.

Schnell, R.: ‘Die “Wahrheit” eines manipulierten Gottesurteils. Eine rechtsgeschichtliche Interpretation von Konrads von Würzburg Engelhard.’ In: Poetica 16 (1984), 24-60.

[p. 23]

Schnell, R.: Causa amoris. Liebeskonzeption und Liebesdarstellung in der mittelalterlichen Literatur. Bern - München 1985.

Smith, S.: ‘Richars en de Riddere metter Mouwen toch neven? Nieuwe aandacht voor een oude hypothese.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 9 (1988), 91-116.

Smith, S.: ‘Van koning tot kroonprins. Over de structuur van de Roman van den Riddere metter Mouwen.’ In: ‘In onse scole’. Opstellen over Middeleeuwse letterkunde voor Prof. Dr. Margaretha H. Schenkeveld. Red. F. de Bree en R. Zemel. Amsterdam 1989, 109-141.

Smith, S.: ‘Dat begin vanden Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 12 (1991), 151-179.

Smith, S.: ‘Der minnen cracht. Over de thematiek van de Roman van den Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 13 (1992), 37-63.

Smith, S.: ‘Intertekstualiteit in opmars.’ In: Spektator 24 (1995), 32-54.

Smith, S.: ‘Mouw - minne - maunch. Over het attribuut van de riddere metter mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 22 (2004), 31-70.

Smith, S.: ‘Een martiale monnik. Over moniage, tenue en toernooi in Die Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 23 (2005), 33-90.

Smith, S.: ‘Eenzame Egletine. Over een slapeloze vrouw in De Ridder met de Mouw.’ In: ‘Daer omme lachen die liede’. Opstellen over humor in literatuur en taal voor Fred de Bree. Red. T. van Strien en R. Zemel. Amsterdam - Münster 2005, 23-30.

Smith, S.: ‘Een vermakelijk verhaal. Over humor in Die Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 25 (2007), 7-66.

Smith, S.: De grieven van Galyas. Over een gerechtelijk duel in ‘Die Riddere metter Mouwen’ (ter perse).

Stempel, B.M. van der (ed.): Roman van den Riddere metter Mouwen. Opnieuw naar het hs. uitgegeven en van een inleiding en glossarium voorzien. Leiden [z.j.] (1914).

Topsfield, L.T.: Chrétien de Troyes. A Study of the Arthurian Romances. Cambridge [etc.] 1981.

Vekeman, H.: Van der feesten een proper dinc. Temperamentvolle vriendschap tussen hof en hemel. Tekstuitgave en interpretatie. Nijmegen 1981.

Wiel, C. van de: La légitimation par mariage subséquent chez les romanistes et les décrétalistes jusqu'en 1650. Antwerpen 1962. [deze publicatie heb ik niet kunnen raadplegen]

Wuttke, U.: ‘Ein Minneritter als Mönch? Eine Episode des mittelniederländischen Artusromans De Ridder metter Mouwen aus Sicht der Genderforschung.’ In: Queeste, tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 12 (2005), 1-17.

Wuttke, U.: ‘Clarette, die nine vaect. Die Darstellung der Protagonistin im mittelniederländischen Roman De Ridder metter Mouwen.’ In: Queeste, tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 13 (2006), 130-153.

[p. 24]

Sint Franciscus draagt Coleta op de Orde van Sint Clara te hervormen (LC, p. 408)