Voortgang. Jaargang 26

[p. 325]

Sicherheitsdienst aan Germanisches Forschungsinstitut in den Niederlanden: Jac. van Ginneken ‘deutschfeindlich’^*
Gerrold van der Stroom

Voor Harry Paape directeur RIOD † 2001

Abstract - In recent years a great deal of interest has been shown in the Dutch scholars Prof. Jan de Vries, Dr. Piet Meertens and Prof. Jac. van Ginneken during World War II. Researchers have not always paid sufficient attention to the often greatly conflicting interests of the various German authorities. The following contribution makes up for that omission by focusing on the Germanisches Forschungsinstitut in den Niederlanden - an institute set up by the highest German authority in the occupied Netherlands, Arthur Seyss-Inquart. It seems that this Germanisches Forschungsinstitut was largely responsible for thwarting the attempts of De Vries and Meertens to set up their own rival institute from 1941 onward. Furthermore, the research uncovers a report made for that Germanisches Institut, in which the Sicherheitsdienst declared that Van Ginneken was anti-German. This report contradicts an earlier publication in which it was claimed that Van Ginneken published a book in 1944 to curry favour with the Germans so that they would allow De Vries to carry out his plan. This does not appear to have been the case.

Het is toch wel enigszins merkwaardig dat er de afgelopen jaren twee lange publicaties en een heel hoofdstuk van een heuse ‘Commissie van drie’ van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen aan het Rijksinstituut voor Nederlandsche Taal en Volkscultuur zijn gewijd, want dat Instituut is nooit van de grond gekomen. Eind 1940 vatte de pro-Duitse secretaris-generaal van het Nederlandse departement voor Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming (OWK) J. van Dam, voorheen hoogleraar germanistiek te Amsterdam, het plan op zo'n instituut op te richten en de verdere uitwerking van zijn plan droeg hij op aan de net zo ‘foute’ Leidse professor germanistiek Jan de Vries (Dekker 1994: 350, 357). Het zou bureaus voor volkskunde, dialectologie, plaatsnaamkunde, het Woordenboek der Nederlandsche Taal en voor propaganda moeten gaan omvatten.

* Ik had dit artikel niet kunnen schrijven zonder de steun van René Kruis van het NIOD. Hij vond daar jaren geleden de Beurteilung des SD die de aanzet vormde voor dit onderzoek. Ik dank hem op deze plaats voor het feit dat hij mij, zijn oud-collega, toen op dat stuk heeft gewezen, voor zijn grote betrokkenheid, nuttige wenken en inhoudelijke bijdragen. Veel gegevens zijn aan zijn bio- en bibliografische vondsten ontleend. Voorts dank ik Fred Reurs (ook NIOD) en Pierre Tuynman voor hun waardevolle bijdragen bij de eerste versie van dit artikel.

[p. 326]

Ton Dekker (1994; 2002) en Saskia Daalder (2005) boekstaafden pijnlijk gedetailleerd de verwikkelingen vanaf de ‘valse’ start in de oorlog van het Rijksinstituut en de rol die de ‘NAW’ - de Nederlandsche Akademie van Wetenschappen (sinds augustus 1940 was het ‘Koninklijke’ komen te vervallen) - en haar commissieleden De Vries, neerlandicus P.J. Meertens, dialectoloog G.G. Kloeke en de Nijmeegse hoogleraar Jac. van Ginneken S.J. daarbij hebben gespeeld. Het KNAW-driemanschap (2006) ging het weliswaar louter om de motieven en gedragingen van Meertens tijdens de bezetting, maar het kon daarbij niet om de geschiedenis van het Rijksinstituut heen. Als voornaamste oorzaak van de mislukking van dat Instituut zijn respectievelijk naar voren gebracht de pro-Duitse houding van De Vries, de competentiestrijd tussen de Akademie en het department van OWK, de weigering van het Nederlandse departement van Financiën om de nodige gelden te verschaffen, dan wel dat Meertens alle in aanmerking komende gebouwen zou hebben afgewezen. Het is verbazingwekkend dat in verband met het echec van dat Rijksinstituut de oprichting in 1942 van het Germanisches Forschungsinstitut in den Niederlanden niet (Commissie van drie 2006) of slechts min of meer terloops (Dekker 1994: 365 en 2002: 197-198, 203, 210-212; Daalder 2005: 335) genoemd wordt.¹

Wat weten we eigenlijk van dit Duitse instituut in bezet Nederland? En in hoeverre is dat relevant voor het Rijksinstituut voor Nederlandsche Taal en Volkscultuur? En voor De Vries, Meertens en Van Ginneken? Als we de archiefstukken van de Duitse bezetter nu eindelijk eens achter elkaar leggen, ontstaat het volgende beeld.

1 Meertens wijdde in 1950 (p. 597) slechts één zin aan het Rijksinstituut. Daan 2000: 63 e.v behandelt het Instituut kort, Henkes 2005: 173-174, 325-326, 331 en 362 noemt het, maar beiden noemen het Germanisches Forschungsinstitut niet. Knegtmans 1996: 273-274 en Dekker 2003: 195 noemen het laatste wel in verband met het eerste. In Volkseigen. Ras, cultuur en wetenschap in Nederland 1900-1950, het Elfde Jaarboek van het NIOD (2000), onder red. van Martijn Eickhoff, Barbara Henkes en Frank van Vree, komt het Rijksinstituut amper voor en het Forschungsinstitut niet. Het laatste Institut wordt wel behandeld door In 't Veld 1976 I: 274, 640-642 en het wordt aangestipt in Derks 2001: 189, in Halle 2003: 393, in Fahlbusch 2003: 642-643 en in Zondergeld 2003: 659-660, 661.

Germanisches Forschungsinstitut in den Niederlanden

Dr. Arthur Seyss-Inquart uit Oostenrijk - als Reichskommissar für die besetzten niederländischen Gebiete de landvoogd van Hitler - ontvouwde eind 1941 aan Alfred Rosenberg, ideoloog van de nazipartij, dat hij plannen had om te komen tot een ‘deutsch-niederländische Akademie’, maar hij wilde die naam niet voeren omdat dat zou duiden op ‘eine Institution zwischenstaatlichen Charak-

[p. 327]

ters zweier souveräner Träger’, en die suggestie wilde het Duitse bezettingsbestuur nu juist niet wekken. Daarom koos hij voor ‘germanisch’ en dan niet direct voor een ‘germanische Akademie’, maar vooralsnog voor een germanisches Institut in den Niederlanden.² Hij zag zijn Institut als een tegenwicht tegen wat hij noemde de humanistisch en confessioneel bepaalde Nederlandse wetenschap (In 't Veld 1976 I, 641, noot 2). Soortgelijke instituten zouden naderhand in andere Germaanse landen kunnen worden opgericht onder één koepel ‘im Reich’. Het Germanisches Forschungsinstitut was uiteindelijk bedoeld om ‘die Grundlagen zu bauen, die einmal zu einer Akademietätigkeit’ zouden moeten leiden.³

Kort daarop bleek het Reichskommissariat - volgens dr. Friedrich Plutzar, ambtenaar én vriend van Seyss-Inquart - toch juist niet voor zo'n ‘Hauptinstitut im Reich’ met allerlei instituten in Germaanse landen te willen kiezen omdat dat tot verdeeldheid kon leiden: ‘Von diesem Standpunkt her gesehen, spricht aus taktisch politischen Gründen vieles dafür, das Institut nicht nach Berlin zu geben, sondern es gerade in den Niederlanden unterzubringen’, aldus deze Plutzar. En dus ging Reichskommissar Seyss-Inquart, de hoogste Duitse gezagdrager in bezet Nederland, op zoek naar ‘hervorragende Forscher’, die ‘ihm im Hinblick auf die kommenden Aufgaben besonders geeignet erscheinen’.⁴ De Einsatzstab Rosenberg, de rooforganisatie die de bezittingen van Joden en anderen uit de bezette gebieden wegsleepte en pretendeerde ook wetenschappelijke belangstelling te hebben (In 't Veld 1976 I: 640-641, noot 2), lijkt door Seyss' mededelingen over een beoogd Forschungsinstitut in Nederland als voorloper van een Germaanse academie tevredengesteld, in de relevante stukken keert Rosenberg althans niet terug.

Op 1 april 1942 richtte Seyss-Inquart met honderd gulden van zijn eigen geld ten overstaan van een Nederlandse notaris de ‘Stiftung Germanisches Forschungsinstitut in den Niederlanden’ op.⁵ Art. 2.1 van de stichtingakte luidde:

2 Volgens In 't Veld 1976 I: 274 ging het initiatief waarschijnlijk meer uit van Seyss-Inquarts Weense vrienden dr.dr. Wimmer en diens ondergeschikte dr. Plutzar. Beiden komen we verderop nog tegen. Vanzelfsprekend was en bleef Reichskommissar Seyss-Inquart verantwoordelijk.

3 22.12.1941 VJ 229/41 (inv. 614). De meeste genoemde archivalia berusten bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD); staat er in de noot ‘PJMI’ vermeld, dan betreft het evenwel stukken uit het archief van het Meertens Instituut. Beide archiefdepots vallen overigens onder de KNAW.

4 Ongedateerd vertrouwelijk ‘Entwurf’ RK 514, resp. p. 5, 3 en 6.

5 Stichtingsakte dd 01.04.1942 VJ 1780/43. Dat het Institut een stichting werd, kan bevreemding wekken, maar ook de ‘wetenschappelijke’ afdeling Ahnenerbe en het bekende Lebensborn van de SS waren een stichting: een eingetragener Verein (e.V.) (In 't Veld I: 64, noot 4). Reichsführer-SS Himmler lette er goed op dat zijn Ahnenerbe niet als een organisatie van de SS, maar als ‘Verein’ geleid werd: op die wijze werd subsidie door de Deustche Forschungsgemeinschaft mogelijk (Hammerstein 1999: 260).
Dat het nieuwe Institut daarenboven een stichting naar Nederlands recht werd, kan natuurlijk te maken hebben met het idee het voor Nederlandse wetenschappers aanvaardbaar te maken.

[p. 328]

Das Forschungsinstitut hat die Aufgabe, in Zusammenarbeit mit anderen Einrichtungen ähnlicher Zielsetzung, die Werte und Wesenszüge des germanischen Menschen, seine Auseinandersetzung mit der Umwelt, die Formen seiner Gemeinschaftsbildung, und seine Geschichte vom niederländischen Raum her zu erforschen und darzustellen.

Het zou zich toeleggen op ‘Geschichte, Kunstgeschichte, Philologie, Literaturwissenschaft, aber auch Vorgeschichte, Volkskunde und ähnliches’ (citaat naar In 't Veld I, 640), vakgebieden die een duidelijke overlap vertoonden met het werkterrein van het sinds eind 1940 beoogde Rijksinstituut. En het Institut moest samenwerken met andere instellingen.

In Duitsland betrof dat das ‘Ahnenerbe’ e.V. van de SS en het Amt Rosenberg.⁶ ‘Ahnenerbe’ was ‘een troetelkind’ van Reichsführer-SS Heinrich Himmler en was opgericht om het Duitse volk langs wetenschappelijke weg van zijn bloed en bodem en bovenal van zijn Germaanse erfenis te doordringen. Tijdens de oorlog bleef dit streven uiteraard niet beperkt tot Duitsland zelf (In 't Veld I: 64, 65,).⁷ Het Amt Rosenberg was zoals we zagen door Seyss-Inquart, die zichzelf tot president van zijn Forschungsinstitut had benoemd (In 't Veld I: 833, noot 7), al maanden eerder kaltgestellt. Alhoewel de doelstelling van Seyss' Institut op die van Ahnenerbe leek, achtte twee maanden later de Keulse professor Walter von Stokar,⁸ werkzaam binnen het Reichskommissariat in bezet Nederland, ‘die Neugründung in den Niederlanden durchaus lebensfähig, zumal auf den Satz

6 Over de machtstrijd tussen het ‘Ahnenerbe’ en het Amt Rosenberg én het Germanisches Forschungsinstitut: Eickhoff 2003: 174-175. Zie verder Kater 1966: 163 e.v., Bollmus 1970: 178-185 en Gansohr-Meinel 1995: 288, 290.

7 Voldoende feiten over deze enge, soms ronduit criminele organisatie in In 't Velds onvolprezen proefschrift over De SS en Nederland (1976 I: 64-66). Meer gegevens in Hammerstein 1999, § VI.3 en vooral in Kater 1974 (en 1966) en - recent - Heather Pringle: The Master Plan. Himmler's Scholars and the Holocaust. London: Fourth Estate, 2006.
De geestelijke vader van Ahnenerbe was de Duitse filoloog van Nederlandse komaf Herman Wirth. Deze bezorgde in 1933 Die Ura Linda Chronik, zijn vertaling van de ‘Friese’ falsificatie Het Oera Linda-boek. Daarmee maakte hij zich in de geleerde wereld tamelijk belachelijk. Desalniettemin benoemde Himmler hem tot eerste Präsident van Ahnenerbe (Arthur Hübner: Herman Wirth und die Ura-Linda-Chronik. Berlin; Leipzig: Gruyter, 1934; Goffe Theunis Jensma: De gemaskerde god. François HaverSchmidt en het Oera Linda-boek. Groningen: s.n., 2004, 180-187 - diss. Groningen). Dit betekent overigens niet dat alle wetenschappelijke arbeid van de SS onzinnig is geweest.

8 Voor Von Stokar, zie In 't Veld 1976 I, 518, Eickhoff 2000: 56, noot 12 en Halle 2003: 390-394.

[p. 329]

Artikel 2.1 “vom niederländischen Raum her zu erforschen” wohl Gewicht zu legen ist.’ Alhoewel hiermee de werkzaamheden ingeperkt lijken, kon het juist ook zo uitgelegd worden dat ‘alle germanischen Gebiete’ eronder vielen.

Bedacht moest volgens prof. Von Stokar (geen SS'er) worden dat zonder SS-Ahnenerbe het Germanisches Institut ‘nicht möglich’ zou zijn, maar omdat de Reichsführer-SS, Himmler, er positief tegenover stond (vgl. In 't Veld I: 745, noot 2, 773),⁹ waren er geen intriges te verwachten. Het Germanisches Forschungsinstitut in den Niederlanden was met toestemming van de Reichsführer ‘persönlich’ naar ‘alle germanischen Länder auszubreiten’ en er moesten ‘überall Zweigstellen’ opgericht worden. De ‘Monopolstellung’ van het Germanisches Forschungsinstitut in den Niederlanden zou door de Reichsführer-SS, Himmler dus, met een ‘Befehl’ moeten worden vastgelegd.

Nu verloor de opsteller van het bericht, Von Stokar, zich wel vaker in luchtkastelen - zo drong hij er in hetzelfde stuk op aan dat na de Duitse invasie van Engeland de archieven aldaar zo snel mogelijk in handen van het Institut moesten vallen en niet aan Ahnenerbe moesten worden overgedragen -, maar reëel is wel dat in de eerste helft van 1942 de allerhoogste Duitse autoriteiten - in Nederland initiatiefnemer Seyss-Inquart, in Duitsland gesteund door Himmler persönlich¹⁰ - grootse plannen met het Forschungsinstitut in den Niederlanden hadden: het zou de opmaat naar een ‘germanische Universität’ moeten gaan vormen en als centrum voor álle Germaanse landen moeten dienen. Omdat ieder ‘Forschungsinstitut’ een ‘Hausuniversität’ kende, gold dat ook voor het nieuwe Institut en als zodanig is ‘nach den neuesten Ereignissen die Universität Leiden geradezu geschaffen’. Dat was de universiteit van Jan de Vries. Maar wie moet er bij het Institut in dienst treden? Von Stokar noemt een aantal Duitsers, maar ‘über niederländische Herren brauche ich mich wohl nicht zu äussern, sie sind ja amtsbekannt’.¹¹ Dat laatste was - zoals we zullen zien - nog maar de vraag.

9 Seyss-Inquart kon niet om de Reichsführer-SS heen ‘da der Reichsführer-SS auf allen Gebieten der germanischen Führung und der germanischen Forschung mit der Durchführung bestimmter Aufgaben beauftragt worden ist und demnach auf diesen Gebieten als vorrangig zu gelten hat’ (citaat naar In 't Veld I: 641).

10 Onderstreept in origineel van Von Stokar.

11 Mei 1942 BDC H 14 1498-1503.

Kinderschoenen

Reichskommissar Seyss-Inquart ging voortvarend te werk: in juli 1942 bleek hij ten behoeve van zijn eigen Institut ‘persönlich tatsächlich’ de gebouwen waar de Inspectie van de Bevolkingsregisters zetelde (Den Haag, Scheveningseweg 17), gevorderd te hebben. Zoals gebruikelijk moest dit ‘möglichst bald’ zijn be-

[p. 330]

slag krijgen en ‘die zweifellos vorhandenen Schwierigkeiten müssen überwunden werden’. De reactie van de hevig geschrokken (Nederlandse) inspecteur was dat er dan ‘gut 260 stählerne Schubschränke für das Zentralmelderegister mit etwa 40 stählernen Schubschränke[n] von der Judenregistratur’ verhuisd moesten worden. De Inspectie van de Bevolkingsregisters gold, volgens haar inspecteur, ‘gewisz [...] zu den kriegswichtigen Anstalten’. Het Reichskommissariat onderkende bij nader inzien het probleem ‘insbesondere aber gerade jetzt und in den nächsten Monaten’. Inderdaad, de systematische deportaties van Joden waren die juli-maand begonnen. Uiteindelijk besloot het Reichskommissariat dat ‘die Bedürfnisse des [...] für vorgeschichtliche Forschungen bestimmten wissenschatftlichen Instituts gewiss zurückstehen müssen’.¹² De Jodenvervolging had hoe dan ook voorrang. Het Institut betrok later een pand aan de Haagse Adriaan Goekooplaan en kwam ten slotte aan de Lange Vijverberg terecht. In tegenstelling tot De Vries' Rijksinstituut heeft het dus daadwerkelijk ooit gebouwen betrokken.

Twee maanden later schreef Seyss-Inquart aan zijn Generalkommissar für Verwaltung und Justiz, dr.dr. Wimmer, dat het Institut nog in de ‘Kinderschuhen’ stond en ‘langsam aus sich herauswachsen muss’.¹³ Dezelfde overtuiging vinden we in een terugblik in het Jahrbuch 1943 van het Forschungsinstitut. Het is weliswaar nooit verschenen, maar de complete drukproeven waren al wel af en zijn zelfs gecorrigeerd bewaard gebleven.¹⁴ In het ‘Geschäftsbericht’ lezen we dat Seyss-Inquart er bewust vanaf had gezien het Institut ‘sofort in allen seinen Teilen ins Leben zu rufen und bei einer grossen Gründungsfeier herauszustellen. Das Institut sollte durch Leistungen zeigen, dass es seine Arbeit aufgenommen habe’. Secretaris-generaal Van Dam was ‘um ständige Mitarbeit gebeten’; een directeur was evenwel niet benoemd. Vanwege het belang dat de Reichskommissar aan zijn schepping hechtte, was het Institut financieel ‘ausreichend versehen’. (Dat mag men wel zeggen: het had maar liefst f 480.000 per jaar toegewezen gekregen.¹⁵) Helaas, verzuchtte men in dat Jahrbuch 1943, ‘Geld ist meist leichter zu bekommen als Mitarbeiter’.¹⁶ Dat lees je niet vaak.

12 2-15.07.1942 VJ 58935-58939 (inv. 622).

13 29.09.1942 VJ 1780/43 (inv. 633).

14 VJ 67884 e.v. (inv. 616).

15 29.08.1942 RK 514.

16 Van degenen die in deze bijdrage genoemd worden, leverden de volgenden een bijdrage aan het Jahrbuch 1943: Plutzar schreef het geciteerde ‘Geschäftsbericht’, Von Stokar behandelde ‘Die Entwicklungsgeschichte des germanischen Bauemtums in vor- und frühgeschichtlicher Zeit’, De Vries stond stil bij ‘Germanische Überlieferung’ en bij ‘Probleme der niederländischen Volkstumsforschung’, B. Wigersma schonk aandacht aan ‘Bollands Stellung in der germanischen Philosophie’ en Van Dam aan ‘Deutsch und Niederländisch’.

[p. 331]

Aan het lijntje

Inmiddels had De Vries begin 1942 nog maar net de adviesrondes van de (K)NAW achter de rug. Die waren na veel vijven en zessen in december 1941 definitief negatief voor zijn Rijksinsitituut uitgevallen. Desalniettemin zetten hij, Van Dam en Meertens hun pogingen door om buiten de Akademie toch de oprichting van dat Nederlandse Instituut te bewerkstelligen (Dekker 2002: 196 e.v. Zie ook Daalder 2005: 335 e.v. en Commissie van drie 2006: 32 e.v.). Van Dams departement besteedde nog maar liefst ‘ongeveer anderhalf jaar’ aan het wegruimen van allerlei ‘technische obstakels’ (Dekker 2002: 196). Betrekkelijk zinloos, want al in oktober 1942 trok H.E. Schneider¹⁷ van het Berlijnse Ahnenerbe bij Generalkommissar dr.dr. Wimmer in Den Haag aan de bel: hij had vernomen dat Van Dam een Rijksinstituut wilde oprichten dat onder leiding zou komen te staan van De Vries. Maar beiden waren al ‘zum Teil sogar führend’ betrokken bij het Germanisches Forschungsinstitut. Deze Schneider wilde daarom weten wat de verhouding van het Rijksinstituut tot het Forschungsinstitut was en of beide instituten dezelfde medewerkers zouden hebben. Immers, ‘mit den vorhandenen niederländischen Wissenschaftlern’ kon men geen ‘zwei solche Institute’ oprichten. Verder moest dat Instituut van De Vries natuurlijk met Ahnenerbe in de pas lopen.¹⁸

Twee weken eerder was Schneider door H.A. Rauter, Höhere SS- und Polizeiführer én Generalkommissar für das Sicherheitswesen in bezet Nederland,¹⁹ gewaarschuwd voor de ‘persönliche Ehrgeiz’ van Wimmer;²⁰ die zou met het Forschungsinstitut goede sier willen maken bij de Reichsführer-SS. ‘Seien Sie vorsichtig!’²¹ Het wantrouwen tussen de leidende figuren was groot (vgl. ook In 't Veld I: 641, noot 2). Dit hing onder meer samen met de onderlinge strijd, met name in bezet Nederland, tussen vertegenwoordigers van het Rijkscommissariaat (Seyss-Inquart, Wimmer) enerzijds en die van de SS - en dus van Ahnenerbe - (Rauter, Schneider) anderzijds. Het kwam voortdurend tot ‘Reibereien zwischen den Exponenten gegensätzlicher Volkstums- und Wissenschaftideologien, deren Institute und Verbände allerseits als machtpolitische Knotenpunkte angesehen wurden’. Het hele plan van het Germanisches Forschungsinstitut zou door de SS zelfs als ‘Kampfansage’ opgevat zijn (Kater 1974: 174). In elk

17 SS-Untersturmführer (2^e luitenant; later SS-Obersturmführer, 1^e luitenant) Hans Schneider was al in juni 1940 op bevel van Himmler in Den Haag neergestreken (Kater 1974: 174). Over hem o.m. Zondergeld 1997 en Henkes en Rzoska 2003.

18 23.10.1942 VJ 59022 (inv. 729), vgl. Dekker 2002: 197.

19 Uitgebreid over Rauter en zijn functies: Het Proces Rauter. 's-Gravenhage: Nijhoff, 1952 - RIOD Bronnenpublicaties, Processen nr. 5, en In 't Veld 1976 I: 98-145.

20 Overtuigende portretten van o.a. Seyss-Inquart, Himmler, Rauter en Wimmer in hoofdstuk 2, ‘De heersers’ van De Jong, dl. 4 (1972).

21 05.10.1942 BDC H 14 1497.

[p. 332]

geval achtte de SS het ‘überflüssig’ (Halle 2003: 393). Reichsführer-SS Himmler had alleen maar ingestemd met de desbetreffende plannen van Seyss-Inquart omdat hij geen onenigheid met hem wenste (In 't Veld I: 274).

Ondanks hun ‘Reibereien’ bleken beide Generalkommissare, zowel Wimmer als Rauter, in november 1942 ‘Bedenken’ tegen het Rijksinstituut te hebben. Volgens Rauter scheen de NSB-voorman prof. mr. R. van Genechten achter het hele plan te zitten en kon Van Dam, géén lid van de NSB, niet anders dan het doorzetten, want anders gaf hij de NSB munitie tegen zijn functioneren als secretaris-generaal. Waarschijnlijk zag Rauter spoken, want Van Genechten was procureur-generaal en pas in februari 1943 werd hij benoemd tot ‘gemachtigde’ van NSB-leider Anton Mussert voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen.²² In die functie zou hij zich toen eventueel met het plan voor het Rijksinstituut hebben kunnen bemoeien. Maar Rauter was duidelijk wantrouwend. Verder klaagde deze dat ze ‘ohnehin fast keine Wissenschaftler haben, die für die vielen Institute und Einrichtungen die Arbeit leisten könnten’, én hij vreesde wel zeker dat ‘dieses Niederländische Institut einmal ohne Zweifel dem Germanischen Institut gefährlich werden könnte’.²³

Blijkbaar hebben verschillende zeer hoge dignitarissen binnen Seyss-Inquarts hofhouding zich met het wel en wee van diens idee bemoeid en probeerden dezen met het Forschungsinstitut bij de allerhoogste SS'er, Himmler, in een goed blaadje te komen, want die Reichsführer-SS was immers - omwille van zijn verhouding met Seyss-Inquart - zelf betrekkelijk enthousiast over dat Institut. Dan blijkt tijdens de voorbereidingen dat men feitelijk te kampen heeft met een tekort aan Nederlandse wetenschappers. En een nog virtueel Nederlands instituut dat de goedkeuring van de Nederlandse Akademie niet eens kon wegdragen zou geleerden kunnen gaan wegsnoepen. Vanzelfsprekend moesten in hun ogen Nederlandse belangen wijken voor Duitse belangen.

Tegen zoveel hooggeplaatste Duitse Behörden met hun groot-Germaanse agenda kon een concurrerend Nederlands - in deze context zelfs klein-Nederlands - instituut natuurlijk nooit op: dat hele instituut had - nadat de Akademie het al had geblokkeerd - zeker in 1942 geen schijn van kans. Zeker niet als zelfstandig Nederlands instituut. De erbij betrokken Nederlandse geleerden zijn ongetwijfeld steeds door de Duitse bezettingsautoriteiten aan het lijntje gehouden (vbb. bij Dekker 1994: 362; 2002: 198). Bovendien waren er in bezet Nederland al zoveel andere instellingen op vergelijkbaar gebied actief.

Toch leek er diezelfde maand november nog even hoop voor het Instituut te gloren. Het werd f 71.550 in het vooruitzicht gesteld, maar dit werd door Financiën pas in juli 1943 op de rijksbegroting gezet (Commissie van drie 2006: 34). Verschillende afdelingen mochten van de bezettingsautoriteit waarachtig

22 Doc. I - 523 prof. mr. dr. Robert van Genechten; Schöffer 1956: 320-321.

23 11.11.1942 BDC H 14 (D 140) 1478 = In 't Veld I: 868 en vgl. II: 937, noot 8.

[p. 333]

opgericht worden, De Vries zou ‘Hauptdirektor’ worden, Meertens zou de afdeling Volkskunde onder zich krijgen en voor wat de medewerkers betreft werd er onder anderen aan de dialectologe Jo Daan gedacht. De ‘Abteilung Niederländische Sprache’ ‘soll [...] erst später errichtet werden’. ‘In erster Linie’ moest naar een geschikt pand gezocht worden.²⁴ Onmiddellijk deed SS-generaal²⁵ Rauter zijn beklag over de begroting bij collega-Generalkommissar Wimmer: ‘der Etat’ (in origineel onderstreept) voor het Rijksinstituut voor Nederlandsche Taal en Volkskultuur (in zijn geheel ook onderstreept) had niet goedgekeurd mogen worden. Na enig aandringen gaf Wimmer dit toe.²⁶

Slechts vier dagen later meldde Wimmer aan zijn baas Seyss-Inquart dat er wellicht redenen waren om niet met het Nederlandse plan in te stemmen. Rauter had zijn bedenkingen en dr. Hans Schneider namens Ahnenerbe ook. Toch dacht Wimmer dat het niet zomaar verhinderd ‘werden kann und soll’. Wel moest het ‘Rijks’ in de naam van het Instituut vervallen en mocht het zich niet bezighouden met de ‘Beziehungen zwischen der niederländischen Kultur und der des Auslandes’, want dat was ‘ohnedies’ het terrein van het Germanisches Forschungsinstitut. (Van Dam werd pas dertien weken later van deze eisen op de hoogte gesteld.²⁷) Ten slotte, het venijn zat in de staart, kon Wimmer zich voorstellen dat het (rijks)instituut bij het Forschungsinstitut werd ingelijfd.²⁸ Het zag er al met al somber uit voor het nog steeds door sommigen beoogde Nederlandse Instituut. De vraag is natuurlijk of de betrokken Nederlanders zich hiervan op enigerlei moment bewust zijn geweest.

24 Notitie gedateerd 14.11.1942 BDC H 14 (D 140) 1474-1476 = VJ 59023-59025 (inv. 729).

25 Rauter was vanaf april 1941 SS-Gruppenführer (luitenant-generaal) en General-Leutnant der Polizei, sedert juni 1943 Obergruppenführer (generaal) en General der Polizei, en sinds juli 1944 General der Waffen-SS. Hij was ondergeschikt aan rijkscommissaris Seyss-Inquart (tevens SS-Gruppenführer), maar ontving voor de politionele kant van zijn taak zijn orders rechtstreeks van de Reichsführer-SS, Himmler (Doc. I 1380 - Hanns Albin Rauter).

26 11.11.1942 BDC H 14 (D 140) 1478 = In 't Veld I: 868.

27 08.02.1943 VJ 59027 (inv. 729).

28 16.11.1942 VJ 59026 (inv. 729) = BDC H 14 (D 140) 1477. Zie ook Dekker 2002: 198.

Ondergeschikt en opgeschort

In de eerste maanden van het volgende jaar bleek dat het Germanisches Forschungsinstitut het Instituut van De Vries zou overvleugelen (als het laatste na het negatieve standpunt van het NAW-bestuur van december 1941 al ooit levensvatbaar is geweest). In het voorjaar van 1943 merkte de volgens SS-lijnen

[p. 334]

denkende prof. G.A.S. Snijder,²⁹ voorzitter van de - overigens vrij onbenullige - Nederlandsche Kultuurraad, in verband met het Germanisches Forschungsinstitut op dat ‘es [...] eine Reihe von Instituten [gibt], deren Arbeitsgebiet nahezu dasselbe ist, z.B. “Volk und Raum”³⁰ [und] das Institut von Prof. van Dam’.³¹ (Het is niet onbelangrijk vast te stellen dat hier gesproken werd over het instituut van Van Dam en niet over het instituut van De Vries, zoals tegenwoordig in publicaties steeds het geval is.) Snijder vervolgde: ‘Alle diese Institute und Körperschaften sind im Grunde auf dieselben Mitarbeiter angewiesen’.

Van Duitse zijde werd door Wimmers ambtenaar dr. Plutzar³² onderkend dat ‘in dieser Behauptung Wahrheit steckt’. Er werd fijntjes aan herinnerd dat het Germanisches Forschungsinstitut ‘von der regierenden Tätigkeit in dem Lande aus gegründet worden [ist] durch den Herrn Reichskommissar persönlich’ en Plutzar ‘betont nochmals, dass er so weit wie es ihm möglich ist, eine Zusammenarbeit sucht, die z.B. mit dem Institut von Prof. van Dam auch erreicht wurde’.³³ Dat laatste is een nieuw geluid. Had De Vries dan toch nog iets voor zijn Instituut bereikt?

Nee. Het bleef buiten de notulen, maar slechts twee dagen na de allereerste Arbeitsbesprechung van het Germanisches Forschungsinstitut op 27 januari 1943³⁴ werd in een interne Duitse notitie over die Arbeitsbesprechung vastgelegd:

Es schien insbesondere auch, als ob Professor de Vries der Arbeit dieses [Germanischen Forschungs]Instituts sehr reserviert gegenüber steht, weil sie anscheinend in viele Absichten eingreift, die er selbst mit dem von ihm erstrebten Institut zu verwirklichen gedachte. Es wurde zwar beschlossen, mit den laufenden Arbeiten von Professor de Vries und der verschiedenen von ihm geführten Institutionen enge Zusammenarbeit zu erstreben, jedoch glaube ich [Hans Schneider], dass Professor de Vries seine eigenen Absichten weiterverfolgen wird. In einigen Punkten wurde er von Professor van Dam unterstützt.³⁵

29 Snijder was sinds 1941 lid van de NSB én van de Germaansche SS en voorzitter van de Kultuurraad. Over hem Schulten 1996.

30 Dit betrof een ‘Forschungsstelle’ die vanuit Soest een heuse ‘Schriftenreihe’ van groot-Germaanse werkjes publiceerde van obscure, veelal Nederlandse, auteurs.

31 Nog in november 1944 klaagde de SS over de veelheid van instituten ‘auf dem Gebiet der germanischen Fragen innerhalb der SS’. Dit gold ook voor bezet Nederland. Het Germanisches Forschungsinstitut werd daarbij ook genoemd, het (rijks)instituut uiteraard niet (In 't Veld II: 1428). Dat bestond immers niet en zou ook niet binnen de SS zijn komen te vallen.

32 Voor Plutzar, zie In 't Veld 1976 I: 640, noot 1, en mijn noot 2.

33 09.04.1943 NKR II 5.

34 HSSPF, inv. 21.

35 29.01.1943 citaat naar In 't Veld II: 937.

[p. 335]

Het zinde De Vries blijkbaar niet dat hij slechts mocht aanschuiven bij het Germanisches Forschungsinstitut en dat er aan het door hem ‘nagestreefde’ instituut geen plaats werd gegund. Dat hij ondanks het Duitse ‘streven’ naar nauwe samenwerking met de al bestaande Nederlandse instellingen zijn eigen plannen leek te willen doorzetten, werd hem van Duitse zijde niet in dank afgenomen. Van Dam zag de verhoudingen ter vergadering scherper dan De Vries en steunde hem dan ook niet volmondig.

De Vries kreeg inderdaad slechts een snoepje toegeworpen: bij het onderzoek naar ‘Die germanische Landnahme in den Niederlanden im Lichte der Ortsnamenforschung’ werd opgetekend: ‘Einschaltung des Instituts für Ortsnamenforschung unter Leitung von Prof. de Vries’. Dat was deze niet voldoende. Hij nam het onderzoek naar ‘Das germanische Erbe in der niederländischen Volkskunde’ weliswaar voor zijn rekening, maar legde er de nadruk op ‘dass der Ausbau seines Institutes als Grundlage für die Beschaffung der notwendigen Unterlagen notwendig ist’.³⁶ Dat moet Rauters Generalkommissariat opgevallen zijn, want daar onderstreepte men deze zin en zette er zelfs een groot uitroepteken bij. Waarschijnlijk kon het hun goedkeuring niet wegdragen. Zoals vermeld kreeg Van Dam in februari 1943 nog wel een briefje van het Generalkommissariat dat het tegen het Instituut in enigszins beknotte vorm geen bedenkingen (‘keinen Einwand’) had.³⁷ Over integratie in het Germanisches Forschungsinstitut werd niet gerept.

Daar bleef het bij. Het Nederlandse departement van Financiën zette in de zomer van 1943 het Instituut weliswaar voor f 71.550 op de rijksbegroting (dit budget bedroeg nog geen vijfde van dat van het Forschungsinstitut), maar diezelfde zomer beschikte Van Dam dat het Instituut voor Nederlandsche taal en volkscultuur ‘op een nader te bepalen datum’ zou worden opgericht (Commissie van drie 2006: 34). Dit eigenaardige besluit was hem door De Vries zelf ingegeven. Het momentum was namelijk verloren gegaan en er was niet genoeg personeel voorhanden (Dekker 2002: 199, 200).³⁸

36 Forschungsaufträge Arbeitsbesprechung 27.01.1943 HSSPF inv. 21.

37 VJ 59027 (inv. 729).

38 In die zomer schreef De Vries aan Meertens dat hij Van Dam ‘eerlang’ ‘nadere voorstellen [zal] moeten doen voor de verwezenlijking van zijn [Van Dams] plannen’. De Vries gaf Meertens in overweging alvast zijn gedachten daarover te laten gaan en daar ook het ‘personeelsvraagstuk’ bij te betrekken (19.07.1943 PJMI 711). De Vries zelf gaf zich dus nog niet geheel gewonnen, al deed hij in die brief voorkomen alsof het vooral een plan van Van Dam betrof, terwijl hijzelf al ruim anderhalf jaar uit alle macht had geprobeerd het (rijks)instituut te verwezenlijken. In 1964 schreef Meertens dat De Vries zijn plannen had kunnen doorzetten met de steun van het departement van OWK, ‘maar hij was verstandig genoeg om te beseffen dat dit een grote dwaasheid zou zijn. Hij besloot dus wijselijk de plannen op te schorten tot na de oorlog - aangenomen dat de Duitsers de oorlog zouden winnen’. Daarvan was De Vries overigens lang niet zeker (Meertens 1964: 108).

[p. 336]

(Germaansche) SS

Waren dat werkelijk De Vries' enige beweegredenen? De vraag is legitiem, want De Vries had inmiddels van 13 tot 16 mei 1943 in Hannover een bijeenkomst bezocht waar de SS het Germanisches Forschungsinstitut tot de orde had geroepen en had verweten dat het niet alleen hun Ahnenerbe voor de voeten liep, maar ook nog eens ‘eigene Verbindungen’ met lokale groeperingen had gelegd. Waarschijnlijk werd het niet uitgesproken, maar daar viel bij voorbaat natuurlijk ook het (rijks)instituut van De Vries onder. Het eindigde ermee dat in Hannover het primaat van de SS vast kwam te staan (Kater 1974: 182, met noot 334 op p. 407).

In juli 1943 werd De Vries begunstigend lid van de Germaansche SS in Nederland³⁹ (niet te verwarren met de Waffen-SS of de Allgemeine SS). Hiermee steunde hij die afdeling van de SS financieel en moreel zonder zich volledig aan haar te binden door een werkelijk lidmaatschap (Documentatie 1947: 342). De Commissie van drie achtte deze stap van De Vries ‘enigszins raadselachtig’ (2006: noot 155 op p. 67). Dat is hij op het eerste gezicht ook, want zo'n veredeld donateurschap zal toen niet heel veel indruk meer hebben gemaakt op SS-scherpslijpers (vgl. ook Dekker 2003: 198) - hetzij die te Hannover, hetzij die in bezet Nederland - temeer omdat het begunstigend lidmaatschap in de loop der tijd volgens leidende Nederlandse SS'ers ‘verworden’ was tot een soort ‘politieke herverzekering’, een ‘politieke levensverzekering’ om ‘op snelle wijze aan een burgemeestersambt te geraken’ (cit. naar In 't Veld I: 262, 260). Het was in hun ogen geen garantie meer voor het werkelijk belijden van de groot-Germaanse SS-gedachte. Pas een klein halfjaar later, aan het eind van 1943, was de SS in Nederland ervan overtuigd dat het gelukt was De Vries ‘geheel en al in het SS-kamp te krijgen’ (In 't Veld I: 869, noot 2). De Vries was bovendien vrij laat: Van Dam en zijn collega van Volksvoorlichting en Kunsten, de filosoof prof. dr. T. Goedewaagen, waren hem al in september 1941, respectievelijk in januari 1942 voorgegaan.⁴⁰ Waarschijnlijk was het niet het (rijks)instituut, maar het werk dat hij ‘zum Teil sogar führend’ voor het Germanisches Forschungsinstitut verrichtte dat De Vries uiteindelijk over de streep had getrokken: het laatste Institut was immers ondertussen aan de SS onderschikt gemaakt. Het zich opgeven voor een begunstigend lidmaatschap van de Germaansche SS is in elk geval ‘from a Dutch national point of view, an inexcusable faux pas’ (Van der Stroom 2009).

39 Eind 1943 telde de Germaansche SS circa drieduizend begunstigende leden, eind augustus 1944 waren dat er bijna vierduizend, ongeveer evenveel als het aantal actieve SS-leden in die tijd (In 't Veld 1976 I: 259).

40 Doc. I 315 - prof. dr. Jan van Dam, resp. In 't Veld I: 263.

[p. 337]

Hoe dan ook, zoals gezegd had De Vries in november 1942 van het Reichskommissariat te horen gekregen dat ‘in erster Linie’ geschikte huisvesting voor het Instituut gevonden moest worden⁴¹ en daar bleef hij tot eind 1943 naar op zoek (Dekker 1994: 366). Ter gelegenheid van het nieuwe jaar sprak hij begin januari 1944 tegenover Meertens de dan volstrekt ijdele hoop uit ‘dat het Instituut eindelijk zal kunnen gaan functioneren’.⁴² Meertens bleef zich op zijn beurt zelfs tot 5 september 1944, Dolle Dinsdag, voor het geval inzetten (Commissie van drie 2006: 36).

Dat kan niet meer geweest zijn dan wat aanrommelen. Want wie moesten dan wel in die panden gehuisvest worden? Er was immers geen - hooggeleerd - personeel beschikbaar voor Duitse instanties en die wilden niet dat Nederlandse instellingen dat zouden wegkapen. Zo was Ahnenerbe zich al in april 1942 bewust van de ‘ablehnende bezw. feindselige Einstellung der holländischen Wissenschaftler’ (cit. naar Kater 1974: 177). Uit het hele voorafgaande blijkt m.i. dat het met name het tekort aan geschikte Nederlandse wetenschappers is geweest dat het Instituut tegenover het Germanisches Forschungsinstitut parten heeft gespeeld. En dat laatste Institut was zelf ook nog eens hardhandig op zijn plaats gezet door de - inmiddels - almachtige SS. Dat het plan van het Nederlandse Instituut ‘werd tegengehouden door de bekende folklorist P.J. Meertens’ (Poorthuis en Salemink 2006: 336) acht ik dan ook onwaarschijnlijk, al kan deze dat zelf wel zo ervaren hebben.

Onderwijl ging de echte oorlog door. In oktober 1943 liet het Institut weten dat het te kampen had met het feit dat medewerkers door de Wehrmacht opgeroepen waren en ‘der Kreis der Niederländer’ liet zich ‘nur langsam erweitern’.⁴³ Soortgelijks vermeldde later het - niet gepubliceerde - Jahrbuch 1943: ‘Mancher niederländischer Wissenschaftler, der fachlich geeignet wäre, konnte aus politischen Gründen nicht eingeladen werden oder hielt sich abseits’.⁴⁴

Het Germanisches Forschungsinstitut in den Niederlanden kon het weten, want het was ondertussen wel degelijk op zoek geweest naar dergelijke vakbekwame Nederlandse wetenschappers. Daartoe werd de Duitse Sicherheitsdienst in Den Haag (van Rauter, de Duitse Alva) ingeschakeld. En die SD beoordeelde meer dan dertig Nederlandse geleerden naar de mate van hun sympathieën voor Duitsland.⁴⁵ Omdat het volgens Saskia Daalder ‘aannemelijk’ is dat Jac. van Ginneken in 1943 of zelfs nog in april 1944 op aandringen van De Vries zijn De

41 14.11.1942 - BDC H 14 (D 140) 1476.

42 05.01.1944 PJMI 711.

43 20.10.1943 VJ 1780/43 (inv. 633), ná de jaren '70 ook verzeild geraakt in het Nationaal Archief, DGBR 1221.

44 Drukproef ‘Geschäftsbericht’, VJ 67884 e.v. (inv. 616).

45 De SD hield zich met van alles en nog wat bezig. Zie voor een korte opsomming van zijn taken David Barnouw en Gerrold van der Stroom: Wie verraadde Anne Frank? Amsterdam: Boom, 2003, p. 15.

[p. 338]

studie der Nederlandsche streektalen publiceerde ‘om, ten behoeve van de daadwerkelijke realisering van het instituut, met tekenen van een juiste gezindheid een gunstige indruk te vestigen bij de Duitse toezichthouders van het Rijkscommissariaat en daarbuiten’ (2005: 342), is het de moeite waard stil te staan bij deze screening door de SD, te meer omdat dat stuk nog niet eerder is genoemd in de context van het (rijks)instituut voor Nederlandse taal en volkscultuur.⁴⁶ Om aan te tonen dat het binnen de onderhavige samenhang relevant is, ga ik eerst in op de provenance.

46 Ik ken het stuk al jaren (zie noot *) en heb die wetenschap vanzelfsprekend niet voor me gehouden, zie bijv. Noordegraaf 2002: 151, noot 6 (2005: 153, noot 9).

Beurteilung des SD

Direct na de oorlog hebben de geallieerden een aanzienlijk deel van het archief van de Reichsführer-SS gevonden en samengebracht in Berlijn - het Berlin Document Center (tegenwoordig berust dit bij het Bundesarchiv Berlin). In 1947 werkten twee medewerkers van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie in dat BDC om voor de geschiedenis van Nederland in bezettingstijd belangrijke bronnen op te sporen, te selecteren en te kopiëren. Zij verbleven maandenlang in Berlijn, want wat zij aantroffen was enorm en verkeerde in wanorde (In 't Veld 1976 I: 3-4; Pam 1989: 14-16; Blom en Cohen 2005: 28). Daar vonden zij onder meer een ordner met het opschrift ‘Germ.forschung’, met daarin de hierboven genoemde naspeuringen van de SD.⁴⁷ Blijkbaar hield het verband met het Germanisches Forschungsinstitut in den Niederlanden, want een ander ‘Germanisches Forschungsinstitut’ was er niet. Van het origineel maakten zij een kopie en die twee pagina's, NIOD BDC H 712 5488-5489, staan hier afgedrukt.

47 NIOD, ‘Voorlopig overzicht van uit Duitsland ontvangen fotocopieën U.S. Berlin Document Center’, lijst no. 18, 16 maart 1948 (preambule beschrijvingslijst BDC).

[p. 339]

[p. 340]

[p. 341]

Het stuk draagt helaas geen datum. Gezien de afkorting op de ordner moet het van ná de herfst van 1941 dateren: pas in de daaropvolgende winter werd er gesproken van een Germanisches Forschungsinstitut. Vanzelfsprekend heb ik trachten te achterhalen wie ‘SS-Hauptscharf[ührer] Geserich’ was - klaarblijkelijk de opsteller van de lijst (zie illustratie) -, en of en wanneer deze sergeantmajoor in Den Haag gelegerd was. Daarin ben ik, ondanks de vriendelijke hulp van het Bundesarchiv, niet geslaagd.⁴⁸ Dat levert dus geen gegevens over de datering op.

Dat doet de inhoud van het document wel. Dr. W. Zwikker, nummer 33, was assistent-archeoloog bij de Allard Pierson-Stichting en van hem wordt ‘slechts’ vermeld dat hij NSB'er was, niet dat hij in mei 1943 dienst had genomen bij de Waffen-SS. En dát zou de SD heus niet ontgaan zijn. De lijst dateert dus van voordien. Overigens werd Zwikker vermoedelijk ingezet aan het Oostfront en is hij sinds juli 1944 vermist.⁴⁹ Het valt zelfs nog wel nauwkeuriger te dateren. Nr. 10, filosoof Goedewaagen, is volgens de lijst ‘z[ur] Z[ei]t Generalsekretär im niederländischen Ministerium für Volksaufklärung’. Hij was secretaris-generaal van Volksvoorlichting en Kunsten tot 28 januari 1943. Daarna werd hij benoemd tot hoogleraar in de wijsbegeerte aan de praktisch verlaten universiteit van Utrecht. De lijst moet dus daarvóór zijn opgesteld. En dan nr. 23, prof. dr. N.B. Tenhaeff, wiens ‘genaue Namensangabe fehlt’, maar het betreft natuurlijk de mediëvist aan de Gemeentelijke universiteit van Amsterdam. Deze stierf op 2 januari 1943. Ten slotte is er nog een gegeven waardoor we er vrij zeker van kunnen zijn dat de lijst zelfs van vóór 9 september 1942 stamt, want op die dag werd de Leidse zoöloog dr. N. Tinbergen, nr. 25, gearresteerd en als gijzelaar in Sint-Michielsgestel vastgehouden (net als Kloeke en Simon Vestdijk).⁵⁰ Uiteraard was de SD op de hoogte van deze gijzelneming en dus geldt september 1942 als terminus ante quem.

Ten slotte leverde prof. Von Stokar buiten het document om nog een aanwijzing. Die had immers op 28 mei 1942 geschreven dat hij de voor het Germanisches Forschungsinstitut in aanmerking komende Nederlandse heren niet hoefde te noemen, want die waren ‘amtsbekannt’,⁵¹ d.w.z. dat de Duitse bezettings-

48 Het Bundesarchiv spoorde voor mij zijn collecties na en trof in de registers van het Rasse- und Siedlungshauptamt SS ene Ulrich Geserich of Gererick aan (brief BA Berlin aan NIOD, 14.08.2007). In 1943 vroeg deze Ulrich aan dat SS-Hauptamt toestemming om met zijn Barbara te mogen trouwen. Zijn ‘erbgesundheitliche Beurteilung’ stond een huwelijk niet in de weg. Ulrich was toen ingedeeld bij het 6. Niederländische SS Panzer-Grenadier-Regiment en droeg de rang van SS-Unterscharführer (korporaal). Die rang bekleedde hij in april 1944 nog. De opsteller van de SD-lijst was SS-Hauptscharführer en dus niet dezelfde.

49 Doc. I 1968 - Willem Zwikker.

50 Over deze groep gijzelaars: De Keizer 1979.

51 BDC H 14 1502.

[p. 342]

autoriteiten van hun namen op de hoogte waren. Het is goed denkbaar dat ze die kennis ontleenden aan de lijst van de SD, al zijn andere wegen natuurlijk mogelijk. We kunnen het er evenwel veilig op houden dat de lijst uit 1942 stamt, waarschijnlijk uit het voorjaar.

Op de lijst (zie bijlage) prijken de onvermijdelijke intellectuele, culturele collaborateurs Van Dam, Goedewaagen, Snijder en De Vries. Verder de rectores magnifici A.W. Byvanck, H.M. de Burlet, J.M.N. Kapteyn en L. van Vuuren. De ‘edelfascisten’ J. Hessing, B. Wigersma en C. Winkler Prins hadden aan de wieg gestaan van het pro-Duitse weekblad De Waag, dat vanaf de zomer van 1942 consequent de SS-richting onderschreef (Schöffer 1956: 277-278). Ook W.L. Thieme en mr. A.F. Zwaardemaker behoorden tot die kring. Ir. Wigersma benutte in de oorlog zijn Duitse contacten om Joden te helpen, oogarts Winkler Prins behandelde in SS-uniform Duitse militairen in Feldlazaretten op de Balkan en aan het Oostfront,⁵² aan dat front diende Zwikker en prof. dr. F.M.J.A. Roels liet zich in 1942 keuren voor ambulancedienst aan datzelfde Oostfront, maar tot werkelijke dienst is het bij hem niet gekomen.⁵³ Ook was deze hoogleraar psychologie begunstigend lid van de Germaansche SS (Boon en Vroon 1986: 483). Dat waren vijf anderen op de lijst ook, dus De Vries was waarachtig de enige niet.

De meesten op de lijst zijn ‘deutschfreundlich’ en dus ‘fout’, sommigen zijn ‘neutral’ en dus in elk geval niet ‘goed’. Vanuit vaderlands oogpunt kon je naam dus beter niet op die lijst voorkomen. (Al zouden sommigen op de lijst daartegen hebben aangevoerd dat ze niet pro-Duits, maar overtuigd antibolsjewistisch waren geweest.) Slechts drie van de vijfendertig werden ‘deutschfeindlich’ of ‘Anti-Nationalsozialist’ genoemd: prof. dr. Jac. van Ginneken, dr. S.A. van Lunteren en dr. Tinbergen. Deze beoordelingen houden nog niet per se in dat ze in de oorlog automatisch ‘goed’ zijn geweest in de vaderlandse betekenis van het woord.

Vooral de jurist Van Lunteren is een bijzondere figuur. Hij was van 1932 tot 1939 lid van de NSB, van 1933 tot 1936 zelfs hoofdredacteur van Volk en Vaderland, het blad van die Beweging. Dat was vóór de oorlog en valt hem vanuit Nederlands nationaal oogpunt dus niet aan te rekenen. Hij verliet de NSB vanwege de te Duitsgerichte koers, maar werd in 1941 opnieuw lid omdat hij in de strijd tegen het communisme niet afzijdig wilde blijven.⁵⁴ Lid worden van de NSB in oorlogstijd wordt, bijvoorbeeld in het kader van de Nederlandse wetten voor oorlogsgetroffenen,⁵⁵ beoordeeld als ‘onwaardig’. Dat de nationaalsocialist Van Lunteren gezien zijn staat van dienst voor het Germanisches

52 Doc. I 1895 - ir. Baltus Wigersma; 1899 - Cornelis Winkler Prins.

53 Doc. I 1425 - Franciscus Mattheus Joannes Agathes Roels.

54 Doc. I 1084 - mr. Samuel Adrianus van Lunteren.

55 Jurisprudentie Wet uitkeringen burger-oorlogslachtoffers 1940-1945, art. 5, sub c (maart 1990).

[p. 343]

Forschungsinstitut van nut zou kunnen zijn, verbaast niet bijzonder. Maar de andere twee, wat doen die op de lijst terwijl ze blijkbaar ‘deutschfeindlich’ of ‘Anti-Nationalsozialist’ zijn?

‘deutschfeindlich’

Bij Niko Tinbergen staat dat hij sociaal-democraat was, bij Jac. van Ginneken wordt niet vermeld dat hij jezuïet was. Maar dat wist de SD natuurlijk best. Dat zowel de sociaal-democratie als de Societas Jesu feitelijk onverenigbaar waren met het nationaal-socialisme, was duidelijk. Maar waarom staan de namen van Tinbergen en Van Ginneken dan toch op deze lijst? Had de bezetter redenen om aan te nemen dat ze toch voor zijn Forschungsinstitut geworven konden worden? Misschien moet voor wat betreft Tinbergen de oorzaak gezocht worden in het vragenformulier dat hij in 1942 ontving in het kader van Wimmers idee om Leidse geleerden te verplichten in Duitsland te gaan werken. (De universiteit was sinds 27 november 1940 gesloten.) Tinbergen was de enige van de elf aangeschrevenen die het formulier ingevuld had geretourneerd (Idenburg 1978: bijl. XIII). Een jaar eerder - in 1941 - was Van Ginneken op zijn beurt de enige Nijmeegse professor geweest die bereid bleek lezingen in Duitsland te geven, naar hij zei om in Wenen een handschrift te kunnen raadplegen (Brom 1955/1956: 285). Dit wist de SD, want die noteerde het in zijn Meldungen aus den Niederlanden. Dit akelige voorval is inmiddels overbekend en is Van Ginneken steeds postuum nagedragen (zie o.a. Joosten 1998: 26 e.v.; Van der Stroom 1999: 178-180). Marjet Derks achtte het onlangs goed mogelijk dat de Duitse uitnodiging aan Van Ginneken - ‘met zijn wereldwijde blik en voorliefde voor solistisch optreden’ - de kans bood ‘om zíjn visie op de Nederlandse cultuur [in nazi-Duitsland] naar voren te brengen, oorlog of niet’ (Derks 2007: 57). Met enige goede wil zou je dat als bovengronds verzet kunnen opvatten. We kunnen Van Ginneken natuurlijk ook gewoon op zijn woord geloven: hij was in 1941 nog steeds bezig aan te tonen dat niet Thomas a Kempis, maar Geert Groote de auteur is van De Imitatione Christi, en van die Navolging bevinden zich verschillende handschriften in Wenen (Van Ginneken 1941: 5). In 1940 had hij Trois textes pré-Kempistes du premier livre de l'Imitation uitgegeven, het jaar daarop gevolgd door opnieuw een editie, deze keer van Boek II (Van der Stroom 1999: 181). In 1944 stelde hij twee verdere delen over boek III en IV in het vooruitzicht ‘zoodra de buitenlandsche bibliotheken weer toegankelijk zijn’ (Van Ginneken 1944: 4, noot 1). Het kan best zijn dat Van Ginneken in 1941 dacht deze ontoegankelijkheid door het aannemen van de Duitse uitnodiging te kunnen omzeilen.

De Amsterdamse geoloog H.A. Brouwer (neutral) had een uitnodiging om in Duitsland lezingen te houden afgeslagen, maar had wel een excursie naar Duits-

[p. 344]

land georganiseerd die afgeblazen moest worden omdat vrijwel geen student naar het land van de bezetter wenste af te reizen (Knegtmans 1998: 205, 121). Het is denkbaar dat, alhoewel ze blijkbaar vijandig tegenover Duitsland stonden, zowel Tinbergen als Van Ginneken door hun individuele acties op de lijst van de SD terecht zijn gekomen. (Aangenomen dat men op zoek was naar geleerden die aan het Germanisches Forschungsinstitut verbonden zouden kunnen worden, wat gezien de herkomst van het stuk wel zeker is.) Of speelde er bij Van Ginneken nog meer mee?

Van Ginnekens suspecte oorlogsverleden

Of Jac. van Ginneken - de geharnaste jezuïet, die als zodanig absoluut alleen de orde-overheid van zijn Sociëteit van Jezus erkende, en hoogleraar in de Nederlandse taal- en letterkunde, in de vergelijkende Indogermaanse taalwetenschap en het Sanskriet te Nijmegen - een suspect oorlogsverleden kende is ongehoord vaak aan de orde geweest (zie de literatuur bij Joosten 1998, Van der Stroom 1999 en bij Daalder 2005). Volkomen terecht schrijven Poorthuis en Salemink dat ‘rond Van Ginneken een bepaald odium van “fout”-zijn [is] komen te hangen, onder meer door een niet van rancune ontblote herdenkingsrede van Gerard Brom in 1955’ (2006: 336). Die rede had Brom, eveneens hoogleraar in Nijmegen, drie dagen na Van Ginnekens plotselinge dood op 20 oktober 1945 uitgesproken. Zijn tekst verscheen tien jaar later in druk (Brom 1955/1956). Zijn rede is lang geleden gekenschetst als ‘wel scherp, maar zonder verbittering’ (K. Heeroma in 1960) en als ‘zeer kritisch, maar nergens unfair’ (J. Noordegraaf in 1980) (zie Daalder 2005: 347, noot 1), terwijl onderdelen ervan de afgelopen jaren ‘tamelijk ontoelaatbaar’ en ‘nogal geniepig’ (Joosten 1998: 27), ‘kwaadwillig’ (Van der Stroom 1999: 180) of ‘pijnlijk’ en ‘bitter van toon’ (Derks 2007: 64) zijn genoemd.

Wat vertelde Brom in 1945 aan zijn gehoor? Hij releveerde dat zijn overleden collega het ‘midden in de oorlog’ had bestaan de ‘Führer’ te bedanken voor dia's (Brom: 284; Daalder: 325, 339 e.v.). Tien jaar geleden is evenwel aangetoond dat Van Ginneken niet veel meer voor de voeten kon worden geworpen dan dat hij ‘de term “Führer”’ in druk had laten verschijnen (Joosten 1998: 26-27). Ook viel Brom over Van Ginnekens gebruik van ‘de naam Dictator’ (p. 279). Dat Van Ginneken daarbij juist een andere ‘dictator’ op het oog had dan Mussolini of Hitler, namelijk díe wiens rijk ‘niet van deze wereld’ is (Johannes 18:36), kunnen we sinds 1999 ook weten (Van der Stroom 1999: 180-181).

En dan is er nog de zogenaamde taalbiologie. Dat die een rol is gaan spelen in het postume oorlogsverleden van Van Ginneken kunnen we niet Brom, maar T. Pollmann, emeritus hoogleraar in de taalkunde in het bijzonder met betrek-

[p. 345]

king tot de rol van de taal in de humaniora, aanrekenen. In zijn taalbiologische theorieën koppelde Van Ginneken vanaf 1925 de fonologie aan de toenmalige genetische wetenschap en in het verlengde daarvan aan het begrip ‘ras’. In de politiek-correcte jaren zeventig verklaarde Pollmann Van Ginneken tot ‘een taalkundige wiens opvattingen tegen het fascisme aanleunden’. Hierop is al betrekkelijk lang het een en ander afgedongen (Van der Stroom 1981 en 1995) en in deze jaren nul is dergelijke kritiek vanuit de taalwetenschap verstomd nu het taboe op het thema taal en biologie verlaten is en taalkunde soms ‘as a biological discipline, with a clear perspective on evolutionary linguistics’ wordt beoefend (Salverda 2003: 924). Het moderne onderzoek naar de evolutie van taal betreft voornamelijk de interpretatie van anatomische, neurologische, genetische en fossiele data en richt zich daarbij veel meer op tijdschalen die biologisch relevant zijn (honderdduizenden jaren) dan op die die relevant zijn voor taalverandering (honderden jaren),⁵⁶ zoals Van Ginneken vóór de oorlog deed aan de hand van antropologie, populatiegenetica en volksverhuizingen (maar zie Van der Stroom 1996: 111-112).⁵⁷

56 Met dank aan Bart de Boer (Universiteit van Amsterdam). Binnen dit onderzoek is er ‘in the last decade’ sprake van ‘a new synthesis of modern linguistics, cognitive neuroscience and neo-Darwinian evolutionary theory’ (Fitch 2005: 193). Overzichtsartikelen zijn verder o.m.W. Tecumseh Fitch: ‘The evolution of speech: A comparative review’. In: Trends in cognitive sciences 4 (2000), 7, 258-267, en M.H. Christiansen and S. Kirby: ‘Language evolution: Consensus and controversies’. In: Trends in cognitive sciences 7 (2003), 7, 300-307.

57 Overigens speelt in de zoektocht naar de verspreiding van taalfamilies de populatiegenetica (waaronder mitochondriaal DNA-onderzoek) wel degelijk een rol. De genetische distributiepatronen die gevonden worden, kunnen in termen van migraties geïnterpreteerd worden, wat dan weer gekoppeld kan worden aan de verspreiding van taalfamilies. Zie bijvoorbeeld Luigi Luca Cavalli-Sforza: Genes, Peoples, and Languages. New York: North Point, 2000. Met dank aan Hans den Besten (Universiteit van Amsterdam).

Geheime agenda van De streektalen?

Dekker vertelde de historie van het Rijksinstituut omdat het ‘een boeiende fase in de geschiedenis van het P.J. Meertens-Instituut en van de Nederlandse volkskunde tijdens de Tweede Wereldoorlog’ vormt (1994: 344), de Commissie van drie (2006) rakelde feiten uit het leven van Meertens op en sprak hem op nogal belerende toon vrij van écht ‘fout’ gedrag, en Daalder (2005) had het verhaal van het (rijks)instituut nodig om aan te tonen dat Van Ginneken zich in de oorlog niet ‘goed’ heeft gedragen. Wat was volgens haar het geval?

[p. 346]

Vermoedelijk van 1941 tot 1943 schreef Van Ginneken de kopij voor zijn De studie der Nederlandsche streektalen (Daalder 2005: 337, met mijn noot 61). Het boekje maakte deel uit van de reeks ‘Hoekstenen onzer volkskultuur’ en verscheen - met steun van Van Dams departement van OWK⁵⁸ - pas in het voorjaar van 1944, alhoewel op de titelpagina het jaartal 1943 stond vermeld.⁵⁹ In dit werkje voor een groter publiek gebruikte Van Ginneken het woord ‘Führer’ (p. 42). Dit woord in druk weer te geven moge dan de afgelopen jaren enigszins verschillend geduid zijn, volgens Daalder is het ‘aannemelijk’ dat Van Ginneken ‘met het opnemen van de positieve passage over de Führer’ (p. 342) gevolg gaf aan een wens van De Vries. Daalder gaat daarbij uit van haar ‘gedachte’ - en daarop is haar hele theorie gegrondvest - dat Van Dam en De Vries de deeltjes uit de serie als een belangrijke mogelijkheid zullen hebben gezien ‘de Duitse autoriteiten’ van ‘de juiste lijn van het Rijksinstituut te overtuigen’. Om de ‘invloedrijke Duitse critici van het voorgestelde instituut’ voor hun zaak te winnen ‘zullen’ Van Dam en De Vries hebben beseft dat er ‘positieve signalen van “conforme” gezindheid’ in de deeltjes voor moesten komen (p. 337). (Zoals we hierboven zagen, moet men ‘de Duitse autoriteiten’

58 Er is m.i. geen reden om te veronderstellen dat het initiatief ertoe ‘mogelijk’ is uitgegaan van Goedewaagens ‘“propaganda”-ministerie’ van Volksvoorlichting en Kunsten, zoals Daalder (2005: 329) oppert.
Er is gesteld dat het Van Ginneken duidelijk moet zijn geweest dat de reeks ‘Hoekstenen’ met goedkeuring van de (uiteraard foute) Kultuurkamer verscheen. Dan zou Van Ginneken het bij het verkeerde eind hebben gehad, want de Kultuurkamer keurde geen boekwerken goed of af. Voor alle boeken hadden uitgevers toestemming nodig van óf het departement van OWK óf van DVK (afd. Boekwezen, vergelijk mijn bijlage, nr. 11) én van het Reichskommissariat én uiteindelijk van het Rijksbureau voor Papier van het departement voor Handel, Nijverheid en Scheepvaart (Van der Stroom en Kruis 2006: 379 e.v., 388). Dat dit niet voor de illegale pers gold, spreekt voor zich.

59 Daalder 2005: 327, 330 en 341. Pas in maart 1944 schreef De Vries aan Meertens dat het boekje van Van Ginneken verzonden werd. Meertens moest er voor zorgdragen dat er exemplaren naar het departement van OWK verstuurd werden (13.03.1944 PJMI 711). Meertens meldde aan Van Ginneken dat alle medewerkers van het Volkskunde-bureau een exemplaar toegezonden zouden krijgen. Daarop had Van Ginneken ‘zeer verbolgen’ gereageerd, want die wilde zelf beslissen wie een boekje krijgen zou. Volgens Meertens zou Van Ginneken vrezen dat de Dialecten-commissie van de NAW (voorzitter Van Ginneken) haar onafhankelijkeid ten opzichte van de Volkskunde-commissie van diezelfde Akademie (voorzitter De Vries) zou verliezen, ‘een teer punt, waarover met hem [Van Ginneken] niet te praten valt’ (25.03.1944 PJMI 711). In haar noot 4 op p. 347 droeg Daalder al argumenten aan om aan te tonen dat het boekje pas in 1944 van de pers was gekomen: zij trof het aan in het Nieuwsblad voor den Boekhandel van 6 april 1944. Het staat daar bij de ‘Aanvullingen titelbeschrijving vorige jaargangen’. In Brinkman's cumulatieve catalogus van boeken vond ik het ook pas in de aflevering van januari-juni 1944 (p. 60).

[p. 347]

zeker niet als een soort monolithisch lichaam zien, maar daarover straks nog meer.)

Volgens Daalder hadden de verschillende deelauteurs van de reeks ‘vermoedelijk’ te maken gekregen ‘met een dringend verzoek van hoofdredacteur De Vries om signalen van een “juiste instelling” in hun tekst te verwerken’. Dit ‘kan’ betrokkenen hebben doen besluiten zich terug te trekken en dat ‘zal’ Van Ginneken ertoe hebben aangezet de tekst van Streektalen dan maar zelf te schrijven. Hij wilde immers best directeur worden van de afd. Dialectologie van het Rijksinstituut en was dus tegenover De Vries ‘welhaast verplicht’ iets van zijn kunnen te tonen (Daalder 2005: 337). Vandaar dan dat woord ‘Führer’. Aldus Daalder. Strookt dit met wat de archieven over de ‘Hoekstenen’ prijsgeven?

‘Hoekstenen’

In mei 1941 - toen het Rijksinstituut als NAW-instituut nog gerede kans van slagen had - had Van Ginneken ‘het werkplan’ voor de ‘dialectboekjes’ aan zijn ‘Geachte Collega’ De Vries voorgelegd: hijzelf zou De Nederlandsche en Friesche dialecten in verband met ras en bodem behandelen, daarnaast zou hij met zijn twee leerlingen J. Tans en A. Weijnen De Noordbrabantsche en Limburgsche dialecten voor zijn rekening nemen, terwijl aan J.J. Hof De Friesche dialecten waren toebedeeld. Voor De Saksische dialecten had Van Ginneken nog niemand bereid gevonden en voor De Zeeuwsche en Hollandsche dialecten wilde hij Meertens en [K.] Heeroma vragen.⁶⁰

Gelukkig is het deeltje van Van Ginneken uiteindelijk als De studie der Nederlandsche streektalen verschenen en niet onder de akelig ‘foute’ werktitel die Van Ginneken er in 1941 tegenover De Vries aan gaf. Volgens Van Ginneken helemaal aan het eind van dat jaar zou in het boekje aan ‘de anthropologie en de erfelijkheid’ een grote rol worden toebedeeld, ‘in den geest van mijn Ras en Taal’.⁶¹ De andere dialect-deeltjes van de ‘Hoekstenen’ zijn helemaal niet gepubliceerd, want er waren problemen gerezen.

60 23.05.1941 PJMI 707. Daalder 2005: 328-329 was in het ‘Verslag van de Dialectencommissie over 1941’ dezelfde onderwerpen en auteurs tegengekomen, maar het eerste werk - van Van Ginneken alleen - werd daarin niet vermeld.

61 30.12.1941 Van Ginneken aan De Vries PJMI 707. Het vaak genoemde, maar waarschijnlijk weinig geraadpleegde Ras en taal was al in 1935 verschenen en is geen op Blut-und-Boden geïnspireerd boek. Het maakt deel uit van Van Ginnekens taalbiologische studies. Voor de receptie van Ras en taal, zie Van der Stroom 1981: 90-91, 92-93; 1995: 19-21, 26-27 en 1999: 201, noot 42.
Uit de geciteerde brief blijkt dat Van Ginneken eind 1941 met het schrijven van De studie der Nederlandsche streektalen bezig is, ‘maar dat kan ik niet verhaasten, dat moet rijpen, en dan zal het ook goed zijn’. Ongetwijfeld vanwege die vertraging blijkt overwogen te zijn Meertens met het schrijven van het betreffende deeltje te belasten, maar dat was volgens Van Ginneken ‘geheel en al uitgesloten’ omdat die op het genoemde gebied ‘nog nimmer iets heeft gedaan, en ik hem juist daarom ook niet de principieele leiding wil afstaan.’

[p. 348]

De Vries liet maandenlang niets van zich horen en een jaar later voelde Van Ginneken zich ‘bedrogen’. Dat was krasse taal. Van Ginneken verwachtte dat zijn eigen boekje eind juni 1942 ‘geheel persklaar’ zou zijn en hij dreigde het bij een andere uitgever onder te brengen dan degene die door De Vries was aangezocht. Hij overwoog tevens het boekje van hem en zijn beide leerlingen diezelfde weg te laten gaan.⁶² Vanzelfsprekend liet deze ontwikkeling de andere deelauteurs niet onberoerd.

Want inmiddels werkte Meertens in de zomer van 1942 inderdaad samen met Heeroma aan ‘het deeltje over de westelijke dialecten van het Nederlandsch’. Maar omdat Meertens van Van Ginneken had gehoord dat het deeltje over de Brabants-Limburgse dialecten buiten de reeks ‘Hoekstenen’ zou verschijnen en die reeks dus gestaakt zou kunnen worden, meende hij misschien niet zo'n haast meer te hoeven maken met het schrijven.⁶³

Het rommelde behoorlijk, want weer twee maanden later schreef Meertens aan De Vries: ‘Van mej. Daan hoorde ik, dat U er over dacht om de dialectreeks uit de serie “Hoeksteenen onzer volkskultuur” te elimineeren. Ik kan mij indenken dat U, in verband met de houding van Prof. van Ginneken, daartoe overhelt, maar ik zou het om meer dan een reden toch betreuren, o.a. ook daarom, omdat hierdoor wel erg de nadruk zou vallen op de volkskunde, die in dezen tijd toch al met wantrouwen wordt aangezien’.⁶⁴ Er is volgens mij geen reden om aan te nemen dat in de zomer of herfst van 1942 een of ander verzoek van De Vries naar de deelauteurs is uitgegaan om de inhoud van hun kopij met ‘positieve signalen van “conforme” gezindheid’ aan de nieuwe tijd aan te passen. De moeilijkheden beperkten zich tot overschrijdingen van deadlines, concurrerende uitgevers en botsende loyaliteiten; alle min of meer gebruikelijk bij deelwerken waarbij verschillende auteurs zijn betrokken.

Op 17 oktober 1941 had Van Ginneken aan De Vries geschreven graag directeur te worden (Dekker 1994: 372, noot 54; in zijn nieuwe versie uit 2002 heb ik deze mededeling van Dekker niet terug kunnen vinden, terwijl hij daar op p. 189, noot 85 wel naar dezelfde bron verwijst). Maar dat betrof toen nog het officiële NAW-instituut, dat zoals gezegd twee maanden later door het Akademie-bestuur werd getorpedeerd. Daarentegen berichtte weer een maand later (9 januari 1942) De Vries aan Van Dam dat er zich voor de Dialectologie

62 19.06.1942 Van Ginneken aan De Vries PJMI 707; 12.05.1942 Meertens namens Van Ginneken aan De Vries PJMI 710.

63 16.07.1942 Meertens aan De Vries PJMI 710.

64 04.09.1942 PJMI 710.

[p. 349]

geen competente krachten ‘willen of durven beschikbaar stellen’ (Dekker 1994: 361; 2002: 197). Was Van Ginneken ná 1941 werkelijk nog wel zo tuk op dat directeurschap van Dialectologie, zoals Daalder veronderstelt?

Directeur Dialectologie?

Volgens mij is dat überhaupt nog maar de vraag. Voor belangrijke functies bij het Rijksinstituut waren in de zomer van 1941, naast die van De Vries, de namen van M. Schönfeld (Plaatsnaamkunde) en die van Van Ginneken (Dialectologie) genoemd. Schönfeld weigerde toen; Van Ginneken had zijn besluit uitgesteld (Dekker 2002: 182-183). Later, tót 8 december van dat jaar (het negatieve standpunt van het NAW-bestuur), bleek Van Ginneken bereid directeur te worden van de afdeling Dialectologie van het Rijksinstituut en ‘zich te subordineeren aan de algemeene leiding van den heer De Vries’ (Dekker 2002: 193; Daalder 2005: 334). Schönfeld moet, zoals we even verderop zullen zien, ook na de zomer van 1941 op zijn eerdere weigering zijn teruggekomen.

In het archief van het Meertens-Instituut vond ik nog een aantal stukken dat eerdere onderzoekers waarschijnlijk over het hoofd hebben gezien. Daaruit blijkt dat Van Ginneken zich niet alleen beschikbaar had gesteld als directeur van de toekomstige afdeling Dialectologie, maar dat hij zich tot in de (late) herfst van 1941 intensief met het opzetten van die afdeling van het nieuwe Rijksinstituut van de NAW heeft beziggehouden. (Nogmaals, na 8 december van dat jaar is er geen sprake meer van dat dit Instituut ooit nog onder de Akademie zou vallen.)

In september 1941 hield Van Ginneken zich al gedegen bezig met het aan te stellen personeel. Zo had hij van Meertens gehoord dat De Vries van plan was zowel Meertens zelf als juffrouw Daan aan het Volkskunde-bureau te verbinden, ‘zoodat’, aldus Van Ginneken uit de tweede hand, ‘bij de tot stand gekomen reorganisatie, het Dialecten- of het Nederlandsche Taal en Dialectbureau, naar de gebruikte termen van Meertens, zijn staf “geheel zelfstandig zal kunnen inrichten”.’ Daar kon Van Ginneken wel mee instemmen en hij schreef zijn ‘Hooggeachte Collega’ De Vries: ‘ik [vind] Meertens veel geschikter voor de volkskunde dan voor de taalkunde, en ook in Juffr. Daan constateer ik telkens dat zij toch eigenlijk heelemaal niet voor dialectstudie is opgeleid; terwijl b.v. Heeroma dat zeker wel is’. Blijkbaar voor zijn toekomstige afdeling Dialectologie wilde hij naast Heeroma - ‘den leerling van Kloeke’ - ook een leerling van de Groningse hoogleraar taalkunde G.S. Overdiep, van ‘Kapteyn voor het Noordoosten en ten slotte een leerling van Nijmegen voor het Zuiden’. Die laatste zou zijn eigen leerling Weijnen kunnen zijn die dan, volgens Van Ginneken, tevens de functie van ‘Conservator (dus in de plaats van Meertens)’ zou moeten gaan bekleden. Hij wist wel ‘dat de Duitsche

[p. 350]

Overheid niet erg op katholieken gesteld is’, maar dat kan ‘toch bezwaarlijk op principieele gronden worden uitgesloten’.⁶⁵ Volgens Van Ginneken konden Meertens en Daan blijkbaar zonder mankeren naar Volkskunde; voor ‘zijn’ Dialectologie wilde hij leerlingen uit alle windstreken recruteren en voor Meertens als secretaris of ‘conservator’ was daar eigenlijk geen plaats.

Twee weken later besloot de Dialecten-commissie (voorzitter Van Ginneken) aan de afdeling Letteren van de NAW te adviseren het plan rond het Rijksinstituut door te laten gaan, en zij juichte het toe ‘dat het Instituut onder de auspiciën van de Akademie zal werken’. ‘Vooral de heeren Van Ginneken en Schönfeld waren er kennelijk mee ingenomen’, meldde Meertens aan De Vries.⁶⁶ Dit betrof dus nog steeds het NAW-instituut, waarvoor Van Ginneken en Schönfeld als (onder)directeuren waren gedacht.

Één dag later reageerde De Vries enigszins wrevelig in de richting van Meertens omdat die in een concept de veronderstelling had geuit dat het aan het verband met de NAW toe te schrijven zou zijn ‘dat het wetenschappelijk karakter der werkzaamheden zal worden gewaarborgd; alsof wij daarvoor niet zelf zouden kunnen en willen zorgen!’⁶⁷ Wellicht hield De Vries toen al enigszins rekening met een Rijksinstituut dat het zonder NAW-paraplu zou moeten stellen.

En weer één dag later - niemand liet er gras over groeien - kwam het teleurstellende bericht dat Weijnen geen betrekking als ‘conservator’ bij het Rijksinstituut ambieerde, omdat hij op dat moment als conrector meer verdiende en een maand later maakte hij ook nog eens ‘principieele bezwaren’.⁶⁸

Desalniettemin scheen het er voor het nieuwe NAW-Instituut als geheel in de herfst van 1941 goed uit te zien, al schreef Van Ginneken aan zijn ‘Beste Collega’ De Vries dat hij bang was ‘om er niet op het laatste nippertje nog uitgewipt te worden’. Hij kon dat niet nader uitleggen, maar wist ‘zeker, dat het zoo is’.⁶⁹

Waarschijnlijk in november 1941 zette Van Ginneken voor zichzelf nog eens de in de Dialecten-commissie geopperde bezwaren tegen het Rijksinstituut op een rij.⁷⁰ (Hij deed dit ongetwijfeld ter voorbereiding op de vergadering van de Volkskunde-commissie op 21 november of op de vergadering van de over-

65 06.09.1941 PJMI 707.

66 22.09.1941 PJMI 709.

67 23.09.1941 PJMI 709.

68 24.09.1941 PJMI 709; 24.10.1941 PJMI 707. Weijnen zat in 1942 vijf maanden en vijf dagen in het gijzelaarskamp Haaren gevangen (Pée 1980: 2-3). Zie ook Gedenkboek Gijzelaarskamp Haaren. 's-Gravenhage: Van Stockum, 1947, p. 287.

69 17.10.1941 PJMI 707.

70 Hij deed dit o.m. op de achterkant van dekbriefjes van Meertens als secretaris van de Dialecten-commissie, gedateerd 18 november 1941. Van Ginnekens klad dateert dus van na die datum.

[p. 351]

koepelende afdeling Letterkunde op 8 december.) Het betrof onder meer de vereniging van het Dialecten-, het Volkskunde- en het Plaatsnaamonderzoek onder één Instituut, en de Instituutsleiding door één persoon. Tegen het eerste hadden de ‘beide competente commissies [Volkskunde en Dialectologie]’ geen bezwaar.⁷¹ Het Bestuur van de afdeling Letteren richtte zich - in Van Ginnekens woorden - ‘tegen de grootscheepsche, niet passende opzet van het Instituut’ en bepleitte daarentegen ‘verbeteringen op bescheiden schaal’. Hierin achtte Van Ginneken dat afdelingsbestuur ‘geheel en al incompetent’, want het betrof ‘toch een louter technische zaak: hoeveel localen, hoeveel academisch gevormde werkkrachten en hoeveel typistes er noodig zijn’. Ten aanzien van het tweede punt, het hoofdirecteurschap van De Vries, schreef Van Ginneken in zijn klad dat er niets tegen is een ‘amendement bij den Minister⁷² in te dienen, dit hoofddirecteurschap te laten vallen, of althans aanmerkelijk in te perken’. Maar ‘het allervoornaamste’, aldus Van Ginneken - en dit is in de context van deze bijdrage van belang -,

het allervoornaamste, hoewel niet genoemde bezwaar is natuurlijk de huidige toestand van ons vaderland als bezet gebied. Welnu op dit punt hebben de drie in het schrijven der Regeering genoemde Leden onzer Afdeeling, de Heeren de Vries, Schönfeld en van Ginneken, natuurlijk elk overeenkomstig de levensbeschouwing die zij huldigen hun eigen persoonlijke meeningen, die, gelijk bekend mag geacht worden, wel zeer ver uit elkander loopen. En dit is aan [secretarisgeneraal] Prof. van Dam niet onbekend. Wij hebben het hem alle drie zonder er doekjes om te winden eerlijk en rondborstig gezegd.
Is dus hiermee de heele zaak ook van dezen kant toch niet aanmerkelijk van aanschijn veranderd?
Zeker ook in deze zaak zal de [Generalkommissar] Heer Wimmer wel de rol van toezienden voogd vervullen, en is dus onzerzijds een voortdurende waakzaamheid en voorzichtigheid geraden, maar het heele plan zelf komt uit Hollandschen koker, en beantwoordt geheel en al aan mijn eigen pia vota sedert lange jaren. Als het van Duitsche zijde kwam, zou het er gelijk Kloeke terecht betoogde, het er [sic] heel anders hebben uitgezien.⁷³

Van Ginneken leek dus bereid De Vries als hoofddirecteur te laten vallen, zijn verwijt aan het afdelingsbestuur dat het ‘incompetent’ zou zijn is minder ernstig van aard dan wel is gemeend (Dekker 2002: 191; Daalder 2005: 334 en ook 346) en hij was zich er terdege van bewust dat Seyss-Inquarts Generalkommissar Wimmer over de schouder van het op te richten NAW-Instituut zou blijven meekijken.

71 De Naamkundecommissie ontstond in 1948.

72 Van Ginneken bedoelde ongetwijfeld de secretaris-generaal, want de minister zat in Londen.

73 Ná 18.11.1941 PJMI 354.

[p. 352]

Het zou uiteindelijk allemaal irrelevant blijken, want hooguit drie weken later negeerde het NAW-bestuur het instemmende advies van zijn afdeling Letterkunde en het plan van De Vries leed schipbreuk. Maar deze gaf zich nog niet gewonnen. Overigens bleek nog diezelfde maand de relatie tussen Van Ginneken en De Vries te zijn bekoeld: in plaats van aan zijn ‘Beste Collega’ richtte Van Ginneken zich in zijn brief van eind december 1941 weer tot zijn ‘Geachte Collega’ de Vries. Tutoyeren deed Van Ginneken hem toen ook niet meer.⁷⁴

Na het debacle van Van Dam en De Vries in december 1941 volhardden dezen buiten de NAW om, maar dat Van Ginneken dáárbij betrokken is geweest, is hooguit een veronderstelling. We weten verder ook niet hoe zijn orde-overheid daar tegenover zou hebben gestaan. (Over dat laatste, zie Van der Stroom 1999: 179-180.)

Daalder op haar beurt gaat wél van die veronderstelling uit, want volgens haar kan men ‘misschien vermoeden’ dat Van Ginneken in 1942 en 1943 op de door De Vries ingeslagen weg voortging, opdat - ‘naar we kunnen aannemen’ - hij uiteindelijk zijn plaats als ‘leider van [het] bureau voor dialectkunde van het nieuwe Rijksinstituut’ zou kunnen innemen (Daalder 2005: 336, 337).⁷⁵ Daarom nam hij in zijn Streektalen, naast het noemen van het woord ‘Führer’, nog een ‘tweede dubieuze passage’ op om bij ‘de Duitse autoriteiten’ (Daalder 2005: 343, 342) in een goed blaadje te komen. In zijn hoofdstuk ‘De anthropologische dialectstudie’ citeerde Van Ginneken een opmerking die de natuurkundige Ernst Mach - van de geluidssnelheid - in 1900 had gepubliceerd. Hij had van een (Joodse) collega vernomen dat die iedere Jood aan één enkel woord kon herkennen. Mach meende daar zelf toe in staat te zijn bij Slaven (Van Ginneken 1943: 57). Deze opmerkingen vormden de opmaat tot Van Ginnekens taalbiologie en daarom had hij ze al veel vroeger, in 1926, geciteerd en kwam hij er in 1934/1935 nog eens op terug (Van der Stroom 1981: 98, noot 19; 1995: 30, noot 28; Daalder: 350, noot 27).

Maar, vraagt Daalder zich af (p. 344), waarom deed hij dat midden in de oorlog opnieuw? Want alhoewel er volgens Pollmann (1979) ‘geen woord antisemitisme’ bij was, had die er tevens op gewezen dat het ‘echte’ antisemieten

74 30.12.1941 PJMI 707.

75 Op p. 341 weet Daalder het zeker, want daar schrijft zij over ‘de wetenschap van Van Ginnekens voortgezette streven in verband met het Rijksinstituut’. Dit betreft het jaar 1943 (of zelfs 1944) en dus kan Daalder hier niet verwijzen naar Van Ginnekens steun aan het Rijksinstituut als NAW-instituut, want dat idee was al eind 1941 de grond in geboord. Dus moet het slaan op De Vries' pogingen om daarna een eigen Instituut op te richten.

[p. 353]

in de kaart zou kunnen spelen.⁷⁶ Daalder gaat een stap verder: volgens haar kan het niet anders dan dat het ‘was om nationaal-socialisten een “vertrouwd gevoel” te geven’. En zij vervolgt: ‘Van Ginneken lijkt inderdaad ook met deze passage zijn steentje te willen bijdragen aan de strijd van De Vries en Van Dam voor de werkelijke oprichting van het Rijksinstituut voor Nederlandse Taal en Volkscultuur, tegen het gegroeide wantrouwen en de tegenwerking van de Duitse instanties in.’ Daalder verder: ‘Tegelijk kon hij daarmee zijn geschiktheid aantonen om, als het zover was, het directoraat Dialecten van dat instituut op zich te nemen’ (Daalder 2005: 344). Dit zou zich in 1942 of 1943 hebben afgespeeld om ‘de Duitse autoriteiten’, ‘de nationaal-socialisten’, en de ‘invloedrijke Duitse critici’ van het (rijks)instituut ‘“een vertrouwd gevoel”’ te geven.

Maar met welke ‘Duitse instanties’ had De Vries te maken? Op de Hannoversche Tagung in mei 1943 was het hem duidelijk gemaakt dat alleen de SS op zijn gebied de lakens uitdeelde. Daarvóór was het tussen de Duitse heersers in het Reich en in bezet Nederland al haat en nijd geweest: in Duitsland het ‘Ahnenerbe’ van de SS versus het Amt Rosenberg, tegen de wens van de SS in had de Reichskommissar Seyss-Inquart in bezet Nederland een eigen instituut opgericht,⁷⁷ daartoe slechts in staat gesteld omdat hij de machtige Reichsführer-SS Himmler aan zijn zijde wist; zijn Generalkommissare Wimmer en Rauter lagen met elkaar overhoop, waarbij de laatste vanwege zijn dubbelfunctie bij de SS zowel tegen het Germanisches Forschungsinstitut van Seyss-Inquart als tegen het (rijks)instituut van De Vries (of van Van Dam) was. En dan zou dat instituutje van De Vries ook nog eens door het Institut worden opgeslokt. Dat was voor de SS natuurlijk onaanvaardbaar, evenals het idee dat het (rijks)instituut uit de koker van de - kleinburgerlijke - NSB ontsproten zou kunnen zijn. En dat allemaal temidden van een wildgroei, óók in bezet gebied, van instellingen die wél aan de SS onderhorig waren. Bovenal was er het nijpende tekort aan geschikte geleerden.

Er waren helemaal geen ‘Duitse instanties’ meer die zich iets aan dat (rijks)instituut gelegen lieten liggen. In januari 1943 zal De Vries door hebben gekregen dat zijn Instituut het hoe dan ook verliezen zou van het Germanisches Forschungsinstitut; in mei van dat jaar werd op zijn beurt dat Institut⁷⁸ de les

76 Over Van Ginnekens vermeende anti-semitisme in het hoofdstuk ‘De Jodentaal’ van zijn Handboek der Nederlandsche taal, dl. II (1914): Van der Stroom 1999: 200, noot 27 en De Keizer 2006: 107-108, noot 41.

77 Daalder 2005: 335 vergist zich wanneer zij schrijft dat het Germanisches Forschungsinstitut vanuit Ahnenerbe (dus vanuit de SS) was opgericht: het kwam daarentegen voort uit het Reichskommissariat.

78 Wat heeft het Germanisches Forschungsinstitut in den Niederlanden in de laatste twee oorlogsjaren nog voor werkzaamheden verricht? Zoals we zagen had het - uiteraard in 1944 - een jaarboek over 1943 af, maar is dat nooit verschenen. In maart 1944 schreef de president van het Institut, Seyss-Inquart, aan prof. dr. Walther Wüst, Kurator van Ahnenerbe (In 't Veld 1976 I: 852-853, noot 2), ‘dass die Niederländer in der heutigen Auseinandersetzung, von ihrem Standpunkt aus, nicht so sehr den Kampf zwischen uns und dem Bolschewismus sehen, als einen Kampf zwischen uns als Mittel- oder Ostgermanen gegen die Engländer als Westgermanen’. Ja, zo zou je de aard van het ‘conflict’ ook kunnen zien. De Duitse Akademie zou dit samen met het Forschungsinstitut nader kunnen onderzoeken. Seyss-Inquart was serieus, want kort daarop legde hij zijn gedachten over die ‘Land- und Seegermanen’ voor aan zijn Generalkommissar Wimmer. Er zou voor deze onderzoeksvraag een speciale afdeling in het leven geroepen kunnen worden, niet bij de Deutsche Akademie, maar bij het Institut (09.03.1944 VJ 68058; 06.04.1944 VJ 68056-68057). Daar is natuurlijk niks van terecht gekomen.
De tweede, en laatste, Arbeitsbesprechung van het Institut vond plaats op 2 mei 1944. Daarbij waren opnieuw Seyss-Inquart, Wimmer, Van Dam, Snijder en De Vries aanwezig. Volgens de notulen meldde De Vries onder het agendapunt ‘Volkskundliche Forschungen’ ‘dass der Aufbau seines Instituts noch nicht soweit gediehen ist, dass er mit den notwendigen Vorarbeiten beginnen könnte’ (VJ 1780/43 (inv. 633)).
Op 12 juni 1944 werd namens Seyss-Inquart nog een convocatie aan het geleerde Nederlandse gezelschap verzonden voor een vergadering over ‘germanischen Stämme’ en hun invloed op bijv. het humanisme, calvinisme en kapitalisme (12.06.1944 VJ 1780/43 (inv. 633)). Vermoedelijk is die bijeenkomst door het oorlogsgeweld ingehaald en ging het hele Forschungsinstitut als een nachtkaars uit.

[p. 354]

gelezen door het Ahnenerbe van de SS; in de daaropvolgende zomer capituleerde De Vries door Van Dam het (rijks)instituut op de lange baan te laten schuiven. De werkelijke oorlog had zich inmiddels tegen de Duitsers gekeerd: de strijd om Stalingrad hadden ze in februari 1943 eindelijk verloren, Goebbels moest zijn toevlucht nemen tot de totale Krieg en het grote Duitse offensief aan het Oostelijk front mislukte in juli 1943 twee weken nadat het begonnen was.

Zouden in een dergelijk klimaat van Teutoonse tegenwind ‘invloedrijke Duitse critici’ zich hebben laten paaien door twee opmerkingen in een populair werkje van een volgens de Sicherheitsdienst ‘deutschfeindliche’ paapse geleerde? (Op de ‘geruchten’ die Marjet Derks vorig jaar noemde als zou Van Ginneken ‘deutschfreundlich’ zijn en ‘zijn vaderlandsliefde discutabel’ (2007: 56, 58), had de SD duidelijk geen acht geslagen.) Invloedrijk was op dat moment en op dat gebied feitelijk alleen de SS.⁷⁹ Die had zijn eigen mores, niet gericht op het vermelden van het woord ‘Führer’, maar op het Führerprinzip; niet bezig met de mogelijke herkenbaarheid van een Joodse stem door een Joods oor, maar op de meedogenloze vernietiging van de Europese Joden. Als Daalder haar bijdrage afsluit met de constatering dat bij Van Ginneken voor zijn machtsbegeerte (ongetwijfeld was hij in de omgang soms een onmogelijk mens; dat

79 Over de aard van de SS is nog steeds gezaghebbend: Hans Buchheim: ‘Die SS - das Herrschaftsinstrument’ en ‘Befehl und Gehorsam’ in Anatomie des SS-Staates. Bd. 1. Olten und Freiburg im Breisgau: dtv, 1965.

[p. 355]

komt vaker voor en dus ook bij belangrijke linguïsten) en voor zijn liefde voor de dialectologie ‘alles’ moest wijken (Daalder 2005: 347), dan verliest zij de orde van grootte en de aard van de verschillende gebeurtenissen uit de oorlogsjaren helemaal uit het oog.⁸⁰

Het is in deze context al eerder opgemerkt: ‘Het heeft iets ergerlijk arrogants iemand van wiens leven men op enkele feiten na niets weet en die geen politieke of militaire rol heeft gespeeld en zich niet schuldig heeft gemaakt aan wangedrag, tientallen jaren na het einde van de Tweede Wereldoorlog minutieus de maat te willen nemen van zijn toenmalige houding’ (Van der Stroom 1999: 177). Het is relevant dit nog eens voor ogen te houden nu dit deze eeuw Jan Campert, P.J. Meertens, Nobelprijswinnaar P.J.W. Debye en Jac. van Ginneken werkelijk is overkomen.⁸¹

Áls men vanuit academische kringen al aanleiding heeft en noodzaak ziet om toch tot dergelijke onderzoekingen over te gaan, dan doet men er goed aan het geheel in ogenschouw te nemen, inclusief de complexe en wisselende Duitse betrekkingen - dus niet alleen NAW versus Rijksinstituut voor Nederlandsche Taal en Volkscultuur en departement, maar ook de concurrentie tussen dit Rijksinstituut en het Germanisches Forschungsinstitut in den Niederlanden, de animositeit tussen Reichskommissariat enerzijds en SS in bezet Nederland en Duitsland anderzijds, en het feit dat de SS daarbij aan het langste eind trok, maar de échte oorlog begon te verliezen. Men mag dan óók niet verhelen dat Van Ginneken in maart 1944 de door een bijzonder ongelukkig geallieerd bombardement getroffen Nijmeegse bevolking (er waren bijna negenhonderd doden te betreuren) tijdens de openbare rouwdienst voorhield dat ze deze ‘zware oorlogsslag’ moest aanvaarden ‘voor het hooge heil der samenleving’.⁸² Hij dook onder, want díe woorden van pater Van Ginneken waren de SS níet ontgaan.⁸³

80 Het is op zijn minst teleurstellend dat de Commissie van drie, klaarblijkelijk op het allerlaatste moment, aan haar ‘Conclusie’ één voetnoot (2006: 70, noot 185) heeft toegevoegd waarin zij Van Ginneken zonder meer van ‘een aanvechtbare houding tijdens de bezetting’ beticht, daarbij slechts verwijzend naar Daalder 2005.

81 Hans Renders: Wie weet slaag ik in de dood. Biografie van Jan Campert. Amsterdam: Bezige Bij, 2004; Martijn Eickhoff: In naam der wetenschap? P.J.W. Debye en zijn carrière in nazi-Duitsland. Amsterdam: NIOD, 2007.

82 Dit feit - opgetekend en van een spotprent contra Van Ginneken voorzien in Volk en vaderland (het blad van de NSB), 24 lentemaand [maart] 1944 en Storm-SS, 17 maart 1944 - is immers al jaren geleden aan de vergetelheid ontrukt; zie Van der Stroom 1981: 95; 1995: 31; 1996: 108.

83 Zie Van der Stroom 1999: 192-195.

[p. 356]

Bronnen en literatuur

NA Nationaal Archief, 's-Gravenhage DGBR (nummer toegang 2.09.08), Directoraat-Generaal voor Bijzondere Rechtspleging

NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam BDC (archief 210) Berlin Document Center Doc. I (archief 248) Verzameling Documentatie I (personen) HSSPF (archief 77) Höhere SS- und Polizeiführer / Generalkommissar für das Sicherheitswesen NKR (archief 113) Nederlandsche Kultuurraad RK (archief 14) Reichskommissar für die besetzten niederländischen Gebiete VJ (archief 20) Generalkommissar für Verwaltung und Justiz

PJMI Meertens Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde te Amsterdam

Aalders, Maarten 2005: 125 jaar Faculteit der Godsgeleerdheid aan de Vrije Universiteit. Zoetermeer: Meinema.

Berkel, Klaas van 2005: Academische illusies. De Groningse universiteit in een tijd van crisis, bezetting en herstel, 1930-1950. Amsterdam: Bert Bakker.

Blom, J.C.H. en J.F. Cohen 2005: ‘De jaren bij Oorlogsdocumentatie’. In: A.E. Cohen als geschiedschrijver van zijn tijd. Amsterdam: Boom, 21-56.

Bollmus, Reinhard 1970: Das Amt Rosenberg und seine Gegner. Studien zum Machtkampf im nationalsozialistischen Herrschaftssystem. Stuttgart: dva.

Boon, L. en P.A. Vroon 1986: ‘Psychologie’. In: Von der Dunk (red.), 483-486.

Brabers, Jan 1998: Proeven van eigen cultuur. Vijfenzeventig jaar Katholieke Universiteit Nijmegen 1923-1998. 2 dln. Nijmegen: Valkhof.

Brom, Gerard 1955/1956: ‘Pater van Ginneken’. In: Roeping 31: 273-288.

Commissie van drie [H.W. von der Dunk, I. de Haan en J.Th.M. Houwink ten Cate] 2006: Bevindingen over P.J. Meertens op grond van literatuur en geraadpleegde bronnen. Amsterdam: KNAW.

Daalder, Saskia 2005: ‘Voorlichting over dialectologie in de bezettingsjaren. Jac. van Ginneken (1877-1945) en de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen’. In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 23: 323-354.

Daan, Jo 2000: Geschiedenis van de dialectgeografie in het Nederlandse taalgebied. Amsterdam: KNAW.

Dekker, Ton 1994: ‘Het Rijksinstituut voor Nederlandsche Taal en Volkscultuur. Een mislukt initiatief tijdens de Tweede Wereldoorlog’. In: Volkskundig Bulletin 20: 343-374.

- 2002: De Nederlandse volkskunde. De verwetenschappelijking van een emotionele belangstelling. Amsterdam: Aksant.

- 2003: ‘Leiderschapsprincipe en wetenschap. De politieke idealen van Jan de Vries tijdens de Tweede Wereldoorlog’. In: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 29: 189-204.

Derks, Hans 2001: Deutsche Westforschung. Ideologie und Praxis im 20. Jahrhundert. Leipzig: Akademische Verlagsanstalt - Geschichtswissenschaft und Geschichtskultur im 20. Jahrhundert Bd. 4.

[p. 357]

Derks, Marjet 2007: Heilig moeten. Radicaal-katholiek en retro-modern in de jaren twintig en dertig. Hilversum: Verloren - diss. Nijmegen.

Dietz, Burkhard, Helmut Gabel, Ulrich Tiedau (Hrsg.) 2003: Griff nach dem Westen. Die ‘Westforschung’ der völkisch-nationalen Wissenschaften zum nordwesteuropäischen Raum (1919-1960). 2 Bände. Münster: Waxmann - Studien zur Geschichte und Kultur Nordwesteuropas 6.

Documentatie. Status en werkzaamheid van organisaties en instellingen uit de tijd der Duitse bezetting van Nederland. Samengesteld ten behoeve van de Bijzondere Rechtspleging, op last van de Procureur-Fiscaal bij het Bijzonder Gerechtshof te Amsterdam. Z.pl.: Buijten & Schipperheijn, [1947].

Dunk, H.A. von der, W.P. Heere, A.W. Reinink (red.) 1986: Tussen ivoren toren en grootbedrijf. De Utrechtse Universiteit, 1936-1986. Maarssen: Gary Schwartz.

Eickhoff, Martijn 2000: ‘De “geest” van de hunebedbouwers’. In: Jaarboek van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie 11: 32-61.

- 2003: De oorsprong van het ‘eigene’. Nederlands vroegste verleden, archeologie en nationaalsocialisme. Amsterdam: Boom - diss. UvA.

Fahlbusch, Michael 2003: ‘Deutschtumspolitik und Westdeutsche Forschungsgemeinschaft’. In: Dietz u.ä. 2003 II: 569-647.

Fitch, W.T. 2005: ‘The evolution of language. A comparative review’. In: Biology and Philosophy 20: 193-203.

Gansohr-Meinel, Heidi 1995: ‘Die Landesstelle des Atlas der deutschen Volkskunde in Bonn und ihre Bedeutung für die Rheinische “Volks-” und “Grenzlandforschung” der zwanziger und dreissiger Jahre’. In: Rheinische Vierteljahrsblätter 59: 271-304.

Ginneken, Jac. van 1935: Ras en taal. Amsterdam: Noord-Hollandsche - VKA, Lett., n.r. dl. XXXVI.

- 1941: Trois textes pré-Kempistes du second livre de l'Imitation. Amsterdam: Noord-Hollandsche - Verhandelingen Ned. Ak. van Wetensch., Lett., n.r., dl. XLVI.

- 1943: De studie der Nederlandsche streektalen. Amsterdam: Elsevier - Hoekstenen onzer volkskultuur, 3e reeks: Streektalen dl. 1.

- 1944: De navolging van Christus, naar de oudste teksten in de authentieke volgorde bewerkt. Amsterdam: Noord-Hollandsche - Mededeelingen Ned. Ak. van Wetensch., Lett., n.r., dl. 7, no. 1.

Halle, Uta 2003: ‘Archäologie und “Westforschung”’. In: Dietz u.ä. 2003 I: 383-406.

Hammerstein, Notker 1999: Die Deutsche Forschungsgemeinschaft in der Weimarer Republik und im Dritten Reich. München: Beck.

Henkes, Barbara 2005: Uit liefde voor het volk. Volkskundigen op zoek naar de Nederlandse identiteit 1918-1948. Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep.

- en Björn Rzoska 2003: ‘Volkskunde und “Volkstumspolitik” der SS in den Niederlanden. Hans Ernst Schneider und seine “grossgermanischen” Ambitionen für den niederländischen Raum’. In: Dietz u.ä. 2003 I: 291-323.

Idenburg, P.J. 1978: De Leidse universiteit 1928-1946. Vernieuwing en verzet. 's-Gravenhage: Universitaire Pers Leiden.

Jong, L. de 1969-1991: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 14 dln. 's-Gravenhage; Leiden: Nijhoff; 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij.

Jonge, A.A. de 1968: Crisis en critiek der democratie. Assen: Van Gorcum (2^e dr. 1982) - diss. UvA.

[p. 358]

Joosten, Jos 1998: Lijnen en breuken. Een kleine historische beschouwing over het Nijmeegse Instituut Nederlands. Nijmegen: Vantilt.

Kater, Michael H. 1966: Das ‘Ahnenerbe’. Die Forschungs- und Lehrgemeinschaft in der SS. Organisationsgeschichte von 1935 bis 1945 - Inaugural-Diss. Heidelberg.

- 1974: Das ‘Ahnenerbe’ der SS 1935-1945. Ein Beitrag zur Kulturpolitik des Dritten Reiches. Stuttgart: dva.

Keizer, Madelon de 1979: De gijzelaars van Sint Michielsgestel. Een elite-beraad in oorlogstijd. Alphen aan den Rijn: Sijthoff.

- 2006: De dochter van een gazan. Carry van Bruggen en de Nederlandse samenleving 1900-1930. Amsterdam: Bert Bakker.

Knegtmans, Peter Jan 1996: ‘Onderwijspacificatie in de Nieuwe Orde. Jan van Dam (1896-1979)’. In: Knegtmans e.a. 1996: 223-308.

- 1998: Een kwetsbaar centrum van de geest. De Universiteit van Amsterdam tussen 1935 en 1950. Amsterdam: AUP.

-, Paul Schulten, Jaap Vogel 1996: Collaborateurs van niveau. Opkomst en val van de hoogleraren Schrieke, Snijder en Van Dam. Amsterdam: Vossiuspers AUP.

Meertens, P.J. 1950: ‘De wetenschappelijke en populair-wetenschappelijke instellingen’. In: Onderdrukking en verzet. Nederland in oorlogstijd. Dl. 2. Arnhem: Van Loghum Slaterus; Amsterdam: Meulenhoff, [1950], 589-604.

- 1964: ‘Jan de Vries’. In: Volkskunde 65, 97-113.

Noordegraaf, Jan 2002: ‘Dutch Linguists Between Humboldt and Saussure. The Case of Jac. van Ginneken’. In: Historiographia Linguistica XXIX: 145-163. Ook in: Jan Noordegraaf: Een kwestie van tijd. Vakhistorische studies. Münster: Nodus, 2005, 148-163.

Pam, Max 1989: De onderzoekers van de oorlog. 's Gravenhage: SDU.

Pée, Willem 1980: ‘Biografie van professor dr. A. Weijnen’. In: Joep Kruijsen (red.): Liber amicorum Weijnen. Een bundel opstellen aangeboden aan Prof. Dr. A. Weijnen bij zijn zeventigste verjaardag. Assen: Van Gorcum, 1980, 1-7.

Pollmann, Thijs 1979: ‘Ook een Fata Morgana is werkelijkheid’. J. van Ginneken en de taalbiologie. Utrecht - Interne publicatie Instituut De Vooys 79-NE-10 [Een verkorte versie, ‘Dikke lippen, boze tongen’, verscheen in NRC-Handelsblad, 11 augustus 1979].

Poorthuis, Marcel en Theo Salemink 2006: Een donkere spiegel. Nederlandse katholieken over joden, 1870-2005. Tussen antisemitisme en erkenning. Nijmegen: Valkhof Pers.

Salverda, Reinier 2003: ‘Old Paradigms Never Die. On the development of linguistics in the Netherlands in the 20th century’. In: William J. Jones et al. (ed.): ‘Vir ingenio mirandus’. Studies presented to John L. Flood. Göppingen: Kümmerle, 2003, 921-940 - Göppinger Arbeiten zur Germanistik 710-712.

Schöffer, I. 1956: Het nationaal-socialistische beeld van de geschiedenis der Nederlanden. Een historiografische en bibliografische studie. Arnhem: Van Loghum Slaterus; Amsterdam: Meulenhoff. Reprint: Utrecht: HES, 1978.

Schryver, Reginald De, et al. (red.) 1998: Nieuwe encyclopedie van de Vlaamse beweging. 3 dln. Tielt: Lannoo.

Schulten, Paul 1996: ‘Oudheid en Nieuwe Orde. Geerto Aeilko Sebo Snijder (1896-1992)’. In: Knegtmans e.a. 1996: 155-222.

Stroom, Gerrold van der 1981: ‘De receptie van Jac. van Ginnekens taalbiologie’. In: Voortgang 2: 81-102.

[p. 359]

- 1995: The Reception of Jac. van Ginneken's Language Biology. Amsterdam: Stichting Neerlandistiek VU - Cahiers voor taalkunde 13.

- 1996: ‘De taalbiologie van Jac. van Ginneken’. In: Ad Foolen en Jan Noordegraaf (red.): De taal is kennis van de ziel. Opstellen over Jac. van Ginneken (1877-1945). Münster: Nodus, 93-118.

- 1999: ‘Jac. van Ginneken in de Tweede Wereldoorlog’. In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 18: 177-209.

- 2009: ‘Jan Pieter Marie Laurens de Vries’. In: Lexicon Grammaticorum, 2nd ed. Tübingen: Niemeyer (ter perse).

- en René Kruis 2006: ‘Het K-nummer’. In: Hans Renders, Lisa Kuitert en Ernst Bruinsma (red.): Inktpatronen. De Tweede Wereldoorlog en het boekbedrijf in Nederland en Vlaanderen. Amsterdam: Bezige Bij, 378-401.

Veld, N.K.C.A. in 't 1976: De SS en Nederland. Documenten uit SS-archieven 1935-1945. 2 bdn. 's-Gravenhage: Nijhoff - diss. Leiden.

Visser, Elizabeth (red.) 1964: Universitas Groningana MCMXIV-MCMLXIV. Groningen: Wolters.

Zondergeld, Gjalt R. 1978: De Friese Beweging in het tijdvak der beide Wereldoorlogen. diss. Groningen.

- 1997: ‘Hans Ernst Schneider und seine Bedeutung für das SS-Ahnenerbe’. In: Helmut König, Wolfgang Kuhlmann, Klaus Schwabe (Hrsg.): Vertuschte Vergangenheit. Der Fall Schwerte und die NS-Vergangenheit der deutschen Hochschulen. München: Beck, 14-30.

- 2002: Geen duimbreed?! De Vrije Universiteit tijdens de Duitse bezetting. Zoetermeer: Meinema.

- 2003: ‘“Nach Westen wollen wir fahren!” Die Zeitschrift “Westland” als Treffpunkt der “Westraumforscher”’. In: Dietz u.ä. 2003 II: 655-671.

[p. 360]

Bijlage⁸⁴

1 Prof.[dr.] A.W. Bijwank [Byvanck], archeoloog en historicus, 1940-1941 rector magnificus Leiden.

2 Dr.[J.C.A.] Bohmers, archeoloog, stond al in 1939 in contact met Himmler. In september 1941 m.b.v. Kapteyn en Ahnenerbe te Groningen benoemd tot privaatdocent in de prehistorie. Het was de bedoeling dat hij bij Ahnenerbe een sleutelpositie zou gaan bekleden en stond op het punt lid van de SS te worden, maar dat is niet doorgegaan, misschien omdat de SS hem steeds minder op prijs ging stellen. Was na de oorlog een jaar geïnterneerd onder verdenking van heulen met de vijand, maar verklaarde belangrijk werk voor o.m. de Britse Secret Service te hebben verricht.

3 [Jhr.] prof.[dr. G.A. Kreuzwendedich] von dem Borne, medicus, NSB'er, oktober 1941 opvolger bij de medische faculteit Groningen van de Joodse hoogleraar interne geneeskunde, L. Polak Daniëls, die zich in mei 1940 van het leven beroofd had. Von dem Bome stierf in december 1943 op 38-jarige leeftijd.

4 Prof. dr. H.A. Brouwer, geoloog GU Amsterdam. Hij bleef gedurende de oorlog vice-voorzitter van de ‘Deutsche Geologische Verein’. In 1945 werd hij vanwege zijn gedragingen tijdens de oorlog door de minister ‘ernstig berispt’.

5 Dr. T.L. de Bruin, natuurkundige, lector GU Amsterdam, lid NSB, briefde de beraadslagen van de Amsterdamse senaat door naar de SD, wilde het Nederlands Hoger onderwijs directer dan het geval was inschakelen voor de Duitse oorlogsinspanning. In augustus 1945 door het Militair Gezag geschorst, uiteindelijk in juni 1947 ontslagen wegens ‘ontrouw aan de zaak van het Koninkrijk en aan Hare Majesteit de Koningin’.

6 Prof. dr. H.M. de Burlet, anatoom, 1941 sympatiserend lid NSB, vanaf september 1942 rector magnificus Groningen - opvolger van Kapteyn -, stemde in 1942 als enige rector magnificus in met de Duitse eis dat zes- tot achtduizend studenten naar Duitsland zouden moeten vertrekken. Vluchtte in april 1945 weg uit Groningen.

7 Prof. [dr. F.C.] Bursch, archeoloog Leiden, sinds mei 1940 directeur Rijksbureau voor Oudheidkundig Bodemonderzoek, 1944 buitengewoon hoogleraar GU Amsterdam, lid NSB, begunstigend lid Germaansche SS, najaar 1944 verbonden aan staf Landstorm. Door het Tribunaal in 1948 veroordeeld tot vijf jaar internering.

84 Voor het bijeenbrengen van deze personalia is o.m. gebruik gemaakt van de jaarboeken van de universiteiten uit de bezettingsjaren en van direct daarna, van de jaarboeken van de (K)NAW en die van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, van de collecties van het NIOD, van het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging aanwezig in het Nationaal Archief, van de verschillende jaargangen van de Bestuursalmanak voor het bezette Nederlandsche gebied, van In 't Veld 1976, van L. de Jongs Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, van het Biografisch Woordenboek van Nederland vanaf 1979, www.wikipedia.org, de betrekkelijk recente geschiedschrijvingen van Nederlandse universiteiten: Visser 1964 en Van Berkel 2005 (over Groningen); Brabers 1998 (over Nijmegen); Von der Dunk e.a. 1986 (over Utrecht); Knegtmans e.a. 1996 en Knegtmans 1998 (o.m. over GU Amsterdam); Zondergeld 2002 en Aalders 2005 (over VU Amsterdam), en Idenburg 1978 (over Leiden). Voor de leerlingen van de hegeliaan G.J.P.J. Bolland en hun blad De Waag: De Jonge 1968, en voor de enige Belg: De Schryver 1998.

[p. 361]

8 Prof. [dr.] J. van Dam, hoogleraar Duits GU Amsterdam. Vanaf november 1940 secretaris-generaal Opvoeding, wetenschap en kultuurbescherming, van september 1941 tot september 1944 begunstigend lid Germaansche SS. In 1948 door Bijzonder Gerechtshof veroordeeld tot zeven jaar gevangenisstraf.

9 Prof. dr. J.[J.A.] van Ginneken, hoogleraar Nederlands (etc.) Nijmegen. Na de oorlog is er tegen hem geen Justitie-dossier aangelegd en dus is hij niet bekend bij het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging van het ministerie van Justitie, noch bij het ministerie van Binnenlandse Zaken, Zuivering ambtenaren en Nederlandse [ridder]orden (bericht van het Nationaal Archief, 4 januari 2008).

10 Prof. [dr. T.] Goedewaagen, filosoof, Leiden/Utrecht, zomer 1940 tot januari 1943 lid NSB, vanaf november 1940 tot januari 1943 secretaris-generaal Volksvoorlichting en Kunsten. Januari 1942 begunstigend lid Germaansche SS. September 1944 uitgeweken naar Duitsland. In 1948 door Bijzonder Gerechtshof veroordeeld tot twaalf jaar gevangenisstraf

11 Dr. Gorter. De SD geeft op de lijst aan dat deze Gorter aan de Universität Groningen verbonden was. Daar was tot begin 1940 C.J. Gorter conservator van het Natuurkundig Laboratorium. Hij vertrok toen naar Amsterdam waar hij hoogleraar experimentele natuurkunde werd. Er lijkt geen reden om aan te nemen dat deze C.J. Gorter op de lijst zou thuishoren. De enige andere Gorter die ik bij het NIOD heb kunnen vinden die in aanmerking zou kunnen komen, als het niet te laat in de oorlog was geweest, is D. Gorter die in maart 1944 lector werd bij afd. Boekwezen van het departement van DVK (gelijk Meertens in 1941-1944). Blijkbaar was de SD er in Groningen wel in geslaagd ene mijnheer Horter (‘nur ein Horter’) te achterhalen.

12 Prof. J. Hessing, filosoof, tot zijn dood in 1944 bijzonder hoogleraar Leiden vanwege het Bolland-Genootschap. Al in 1932 NSB'er, maar verliet die beweging al snel. ‘Edelfascist’, intellectueel anti-democaat, aanhanger van G.J.P.J. Bolland. Ondertekende samen met Wigersma en Winkler Prins de stichtingsakte van het autoritairfascistische weekblad De Waag (zie Schöffer 1956: 277-278).

13 Prof. dr. Jakob. Waarschijnlijk de Vlaming prof. dr. Antoon Jacob (vriendelijke mededeling van dr. Gjalt Zondergeld, 26 november 2007). 1934 lector Nederlandse taal en cultuur Hamburg, 1937-1941 daar professor, 1941 gewoon hoogleraar Gent, 1942 voorzitter Vlaamsche Cultuurraad. Vluchtte in de herfst van 1944 naar Duitsland. 1945 in België gevangengezet, werd ziek uit de gevangenis ontslagen en stierf begin 1947. Zie ook Fahlbusch 2003: 630, noot 188.

14 Prof. dr. J.M.N. Kapteyn, hoogleraar germanistiek, 1940-1942 rector magnificus Groningen, 1941 begunstigend lid Germaansche SS, 1942 sympatiserend lid NSB en lid Germaansche SS, waar hij de eretitel van onderstormleider (Untersturmführer) voerde.

15 Prof. dr. [H.] Krekel, filosoof, in juli 1941 op aandrang van Seyss benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de wijsbegeerte aan de - al meer dan een half jaar gesloten - universiteit Leiden. November 1941 lid NSB. Werkzaam bij het Germanisches Forschungsinstitut. Na de oorlog veroordeeld tot vier jaar internering.

16 Prof. dr. R.W. Zandvoort, hoogleraar Engels Groningen. Had in 1938 met o.a. Kapteyn en de neerlandicus G.S. Overdiep het wetenschappelijke tijdschrift Saxo-Frisia opgericht. De stichting Saxo-Frisia werd in 1941 opgericht en opereerde feitelijk in dienst van Ahnenerbe (Zondergeld 1978: 383-387, met noot 74 op p. 544).

17 [Mr.] S.A. van Lunteren, jurist, vooraanstaand lid Bolland-Genootschap, 1932-1939, 1941 lid NSB, 1942 raadsheer Gerechtshof Den Haag, 1944 raadsheer Hoge Raad.

[p. 362]

Schreef ontwerp voor nieuw burgerlijk procesrecht waarin de eis stond dat rechters en advocaten lid van de NSB moesten zijn.

18 [Mr. A.] Meerkamp van Embden, rijksarchivaris Zeeland, tijdens bezetting lid NSB, burgemeester Middelburg, na de oorlog geringe straf.

19 Prof. dr. F.[M.J.A.] Roels, hoogleraar psychologie Utrecht, pro-Duits, geen lid van de NSB. In 1942 liet hij zich keuren voor ambulancedienst aan het Oostfront. Begunstigend lid Germaansche SS. Na de oorlog wegens ‘ontrouw aan de zaak van het koninkrijk en aan de koningin’ door de minister ontslagen.

20 Prof. [dr. A.A.] van Schelven, historicus VU, tijdens bezetting enige tijd lid van Nationaal Front van de fascist Arnold Meijer. Dit was gedaan ‘in de wonderlijke misvatting, dat hij daardoor zou kunnen meewerken tot behoud van de Nederlandse zelfstandigheid en de nationale waarden’ (H. Smitskamp in Jaarboek Mij. Ned. Lett. 1953-1955: 76). Het NF was in Van Schelvens ogen een tegenwicht tegen de NSB (zie ook Schöffer 1956: 75). Bedankte voor die club van Meijer onder druk van de VU-curatoren. Na oorlog geringe straf.

21 Prof. dr. J.H. Scholte, hoogleraar germanistiek en rector GU Amsterdam.

22 Prof. [dr.] G.A.[S.] Snijders [Snijder], hoogleraar klassieke archeologie en kunstgeschiedenis van de oudheid GU Amsterdam, oprichter en directeur Allard Pierson Instituut. 1941 (eerst geheim) lid NSB, lid Germaansche SS - rang Obersturmführer -, weigerde uiteindelijk in actieve dienst van de SS of van de Landstorm te treden. 1940 voorzitter Kultuurkring. 1949 door Bijzonder Gerechtshof veroordeeld tot twaalf jaar gevangenisstraf.

23 Prof. dr. N.B. Tenhaeff, mediëvist GU Amsterdam. Zou tijdens de Eerste Wereldoorlog uit liefde voor de Vlaamse zaak een professoraat in (het door de Duitsers bezette) Gent hebben aanvaard als zijn vader het hem niet met klem had afgeraden. Volgens J.M. Romein is een ‘scherp inzicht in de structuur van zijn eigen tijd [...] zijn zwakke steê gebleven’ (Jaarboek Mij. Ned. Lett. 1943-1945: 254). Stierf 2 januari 1943.

24 Dr.[W.L.] Thieme, publiceerde in het orgaan van het Bolland-Genootschap.

25 Dr. N. Tinbergen, lector zoölogie Leiden, 9 sept. 1942 gearresteerd en in Sint-Michielsgestel in gijzeling gehouden.

26 Prof. dr. Jan [P.M.L.] de Vries, hoogleraar germanistiek Leiden. Geen lid NSB, wel in 1943 begunstigend lid van de Germaansche SS. Vice-president van de Nederlandsche Kultuurkamer. Vluchtte in september 1944 naar Duitsland. 1946-1948 internering, in 1948 door het Tribunaal veroordeeld tot één jaar en acht maanden vanwege ernstige intellectuele collaboratie.

27 Prof. [dr. L.] van Vuuren, geograaf, rector magnificus Utrecht. Hij ‘pleegde geen verzet, maar men kan ook niet zeggen dat hij direct collaboreerde. Hij werkte mee in die zin dat hij niet tegenwerkte’ (S.Y.A. Vellenga in Von der Dunk e.a. 1986: 44).

28 Prof. dr. Roland [W.] Weitzenböck, wiskundige GU Amsterdam, oorspronkelijk Oostenrijker, later genaturaliseerd tot Nederlander, tijdens de oorlog gerenaturaliseerd (tot Duitser), NSB'er. In aug. 1945 door Militair Gezag geschorst. Eind 1946 ontslagen omdat hij ‘door gedragingen of uitlatingen blijk [had] gegeven van een nationaalsocialistische gezindheid’.

29 [Ir. B.] Wigersma, scheikundige, richtte in 1922 met anderen het Bolland-Genootschap voor Zuivere Rede op, 1932-1935 NSB'er, zag voor de oorlog Hitler en Mussolini als geniale dictators die hun volk achter zich weten, gaf van 1942 tot zijn vlucht in september 1944 colleges aan de TH Delft. Benutte zijn contacten met

[p. 363]

Duitsers om Joden te helpen, daarom na de oorlog geen internering. ‘Edelfascist’ als Hessing en Winkler Prins, ondertekende stichtingsakte De Waag (zie nr. 12) met hen. Schreef artikel over Bolland in het (niet gepubl.) Jahrbuch 1943 van het Germanisches Forschungsinstitut.

30 Dr. [C.] Winkler Prins, oogarts te Haarlem, ‘edelfascist’ als Hessing en Wigersma, ondertekende samen met hen stichtingsakte De Waag. 1941 in dienst van het SS-Legioen Nederland als Oberarzt, later Stabarzt, aan het Oostfront. In 1946 veroordeeld tot drieëneenhalf jaar internering.

31 Prof. dr. N.B. van Winter. Deze heb ik niet kunnen achterhalen; ook de UvA kent hem niet (bericht van dr. P.J. Knegtmans, 2 januari 2008). Jhr. P.J. van Winter was hoogleraar in de algemene en vaderlandse geschiedenis in Groningen en dus niet aan de ‘Gemeindeuniversität Amsterdam’. Of heeft de SD hem abusievelijk van de initialen van de historicus N.B. Tenhaeff (nr. 23), wél uit Amsterdam, voorzien?

Dr. J. de Witt [Wit], privaat-docent GU Amsterdam in de geschiedenis der klassieke schilderkunst en der vroeg-christelijke kunst. In juni 1945 door Hooglerarenverzet ‘gestaakt’, augustus 1945 door Militair Gezag geschorst, geen zuiveringsmaatregel noodzakelijk, want zijn onderzoeksopdracht was verlopen, evenals zijn toelating als privaatdocent.

32 [Mr.] A.F. Zwaardemaker, president Rotterdamse rechtbank, ex-hoofdredacteur De Waag.

33 Dr. [W.] Zwikker, assistent-archeoloog Allard Pierson-Stichting, 1940 NSB'er, lid WA, mei 1943 Waffen-SS, waarschijnlijk ingezet aan het Oostfront, sedert juli 1944 vermist.

34 Dr. H. Sparnaay, germanist, 1941 ordinarius Duitse filologie Utrecht.