Voortgang. Jaargang 26

[p. 221]

Tussenwerpseltheorieën
Minne G. de Boer

Abstract - In this article I present a framework for discussing the history of interjection studies. This framework is concerned with two aspects: general questions that can be asked about interjections and the linguistic theories that determined the way interjections were treated. The questions are of four types: questions about the general positon of the category within the grammar and possible subdivisions; phonological, morphological, syntactic, semantico-pragmatic and lexical questions; sociolinguistic questions; and problems about the history and the documentation of interjections. The author distinguishes ten theories, which differ as to ideological background and preferences among the questions treated. Some neglected aspects are the diachronic development of the lexical items, contrastive studies and international borrowing. The article ends with some suggestions for further research.

1. Inleiding en probleemstelling

Al sinds de Latijnse grammatici horen de tussenwerpsels tot de erkende woordsoorten, maar niemand wist eigenlijk goed wat ze daar deden. Tradities zijn echter machtig; zij hebben de categorie beschermd en gezorgd voor een boeiende discussie door de eeuwen heen. Een discussie die ook in Nederland zijn echo heeft gehad. Door hun marginale positie in de grammatica zijn de tussenwerpsels tot een ijkpunt geworden voor de elkaar afwisselende theorieën en hierbij kwamen vaak dezelfde punten aan de orde.¹ In dit artikel wil ik een kader schetsen waarin de meningen hun plaats kunnen vinden. Hierin worden twee aspecten tegen elkaar afgezet: de vragen die over tussenwerpsels gesteld kunnen worden en de opeenvolgende theoriën die zich met meer of minder enthousiasme op deze vragen hebben gestort. Dit levert een presentatieprobleem op: welk aspect moet centraal staan? In de Engelse versie van dit artikel ben ik uitgegaan van de theorieën;² hier zal ik beginnen met de vragen. Misschien dat hierdoor andere problemen centraal komen te staan. De tussenwerpseldiscussie is internationaal, maar elke belangrijke theorie heeft in Nederland wel zijn weerklank gevonden.³ Verder zal ik nog ingaan op aspecten die weinig aandacht hebben gekregen.⁴

1 Met vreugde lees ik in Cram 2008 dat ook hij tussenwerpsels beschouwt als een ‘touchstone’ voor het beoordelen van taaltheorieën.

2 ‘Talking about interjections’, Bulletin of The Henry Sweet Society for the History of Linguistic Ideas, 50, May 2008, pp. 31-44.

3 Waar van toepassing zal ik dit verband kort noemen.

4 Hierbij zal ik uitweidingen en anecdotische opmerkingen niet schuwen. Dat is een bewuste keuze. Dit artikel is gebouwd op het verband tussen taaltheorieën en de beschrijving die daaruit rolt. De tegenhanger van deze aanpak is aandacht voor wat door deze theorieën onder het tapijt is geveegd en wat bestaande beschrijvingen ondanks hun theoretische uitgangspunten toch verder nog vermeldenswaardig vinden. Mijn uitweidingen proberen zulke informatie op het spoor te komen. Wat de anecdotiek betreft, zou ik de stelling willen wagen dat iedere beschouwing van tussenwerpsels op anecdotische feiten gebouwd is, of het nu gaat om Beauzée, Spitzer, of om Tim Wharton en zijn tandartsstoel. Ook deze stelling is eenzijdig, maar kan toch wel tot aardige resultaten leiden. Per slot van rekening is het tussenwerpsel sterk gerelateerd aan idiolectische creativiteit.

[p. 222]

De vragen kunnen ingedeeld worden in vier grote groepen. In de eerste plaats algemene vragen over de woordsoort: wat voor plaats neemt deze in binnen de woordsoorten, hoe is hij te definiëren, hoort hij wel tot de taal of misschien tot een ander systeem van communicatie en welke ondersoorten zijn er te onderscheiden? Ten tweede de puur linguïstische vragen, over fonologische, morfologische, syntactische en semantisch-pragmatische eigenschappen van het tussenwerpsel. De derde groep vragen is sociolinguïstisch van aard en houdt verband met de variatie in de taal. De vierde groep betreft de documentatie en de historische stabiliteit van de categorie. Bij de opengebleven problemen zou ik vooral de internationale aspecten rekenen: zowel de contrastieve kant van het onderzoek als de uitwisseling tussen taalsystemen. Ook de metatheoretische vragen beginnen pas recent op gang te komen.⁵

5 Bijvoorbeeld in Cram 2008 en Elffers 2005, 2007 en 2008. Ook Wharton (2000/2003) heeft een sterk metatheoretische component.

2.1. De woordsoort: definitie en inperking

De woordsoort vond dus zijn oorsprong in de Latijnse grammatica. De Grieken rekenden tussenwerpsels tot de adverbia, maar bij de overname van de Griekse woordsoorten door Latijnse auteurs werd de nieuwe categorie verzelfstandigd, als compensatie voor het lidwoord, dat in het Grieks wel, maar in het Latijn niet bestond.⁶ In de definitie was sprake van de affectus animi, en het ontbreken van semantische inhoud: tussenwerpsels geven gevoelens weer, maar zijn niet verbonden met een begrip. Ze zijn dus niet referentieel, maar geven de gevoelens rechtstreeks weer. Wat gevoelens zijn kan wisselen per theorie en van de definitie van ‘gevoelen’ hangt af of dit kenmerk volstaat; naarmate de beschrijving completer wordt en het begrip emotie nauwer wordt omschreven, ontstaat de behoefte aan andere kenmerken; ook dat is een vraag die per para-

6 Althans dat wordt algemeen in de theorie aangenomen. Recent onderzoek heeft uitzonderingen in de Griekse literatuur gevonden, maar aangezien mijn overzicht bij de zeventiende eeuw begint, ga ik daar verder niet op in en houd ik me aan de communis opinio.

[p. 223]

digma verschillend wordt opgelost en daardoor een interessant onderwerp is voor metalinguïstische beschouwingen.⁷

Latijn was de schooltaal bij uitstek, althans tot de gymnasiumhervorming in het begin van de negentiende eeuw. De benadering op school was filologisch: het lezen van teksten stond centraal; vandaar dat de voorbeelden afkomstig waren van de veelgelezen en frequent opgevoerde toneelstukken van Plautus en Terentius. Deze literaire achtergrond verklaart waarom de voorbeelden aanvankelijk gering in aantal waren en steeds dezelfde, ook bij het verleggen van de aandacht naar de moderne talen. In de cartesiaanse 17e eeuw werden diergeluiden uitgesloten van de discussie, maar als ze terugkomen biedt de komedie een gerede aanleiding, via het blijspel De Kikvorsen van Aristophanes, waarin het kikkerkoor een gezang aanheft dat begint met het klanknabootsende Βρεκεκεξ κοαξ κοαξ.

7 Emotie is een term over welks betekenis door de taalgebruikers, in casu de interjectie-specialisten, onderhandeld wordt, zoals wijnproeftermen voorwerp van onderhandeling zijn onder wijnkenners. Zie voor kritische opmerkingen over de rol van emotie in de theorievorming Elffers 2008.

2.2. Tussenwerpsels in engere en in ruimere zin

De uitbreiding van de semantische categorieën, aanvankelijk met de subgroep ‘aandachttrekkende tussenwerpsels’, kan plaatsvinden via verschillende strategieën. Men kan een beperkte of een ruime opvatting hebben van wat een tussenwerpsel is. Bij een beperkte interpretatie kan eventueel het kenmerk emotie gehandhaafd blijven; andere subgroepen vallen dan buiten de woordsoort. Vaak worden er verschillende soorten partikels opgevoerd, soms ook worden de tussenwerpsels beschouwd als onderklasse van de woordsoort partikels. Een mooi voorbeeld van dit laatste is Longman's Grammar of Spoken and Written English (1999), een fraai specimen van de corpusgerichte beschouwing (zie voor deze § 3.8). Het boek kent een klasse van inserts, die ruwweg overeenkomen met tussenwerpsels in ruimere zin, met negen deelgroepen, waaronder de tussenwerpsels in engere zin, hier inderdaad gedefiniëerd als ‘emotional sounds’. De ondergroepen zijn:

Interjections (oh! wow! oops!), greetings and farewells (Hi, See you), discourse markers (well, right, you see), attention signals (Hey you), response elicitors (eh? okay?), response forms (yes, no, okay, uh huh), hesitators (uh, erm), various polite speech-act formulae (You're welcome) and expletives (shit, bloody hell).

Hoe zouden we dit schema in het Nederlands moeten weergeven? Als zo vaak is dat een kwestie van terminologie en van de keuze van voorbeelden. Inserts zouden we kunnen vertalen met invoegsels, een voorstel dat ons terugvoert naar

[p. 224]

de etymologie van tussenwerpsel. Groep 1 zijn dan de tussenwerpsels (in engere zin); de Engelse voorbeelden wauw en oeps zijn nu ook Nederlands geworden, maar och! en jee! zijn klassieker. Groep 2 zijn de groetformules, van goeiemorgen tot doe-ie, de mazzel en aju paraplu.⁸ Groep 3 zijn de gesprekssignalen, zoals nou en hoor, respectievelijk aan het begin en het eind van een taaluiting. Groep 4 zijn de aandachttrekkers (psst, oehoe, hé daar, hoor eens) en groep 5 de vragen om antwoorden, zoals hè? en het Utrechtse waar? Groep 6 zijn de antwoordvormen: ja, nee, oké en hm (zei Tom Poes).⁹ Groep 7 zijn de aarzelingen (eh, zeg maar), groep 8 de beleefdheidsformules (graag gedaan, sorry, en pardon in één van zijn betekenissen).¹⁰ De laatste groep, die van de grove taal, staat eigenlijk haaks op de rest, omdat het hier meer een register betreft. Bij het Engelse expletives denken we onwillekeurig aan de Nixon tapes, met hun expletives deleted, het schrappen van de platte uitdrukkingen. Voor het vinden van een goed Nederlands equivalent van deze term zouden we onderzoek kunnen doen naar de discussies over de correctiepraktijken bij de Handelingen van de Tweede Kamer.

8 Deze groet van Willem Bever en het hooghartige Bonjour van Juffrouw Ooievaar hadden destijds al een archaïsche klank. De herkenningsdeun, ‘Hallo, meneer de Uil’, is daarentegen een vroeg voorbeeld van het gedemocratiseerde hallo (kinderen tegen een meneer); de Fabeltjeskrant dateert dan ook van het omineuze jaar 1968.

9 Een voorbeeld van een uitgelokt antwoord dat geen standpunt wil innemen: Tom Poes denkt er het zijne van. De oorspronkelijke betekenis van oké is instemming, tegenwoordig echter ook registratie dat de opmerking van de ander is begrepen; deze betekenis komt overeen met het eerdere ‘O’ en het Franse ‘Ah bon!’. In tegenstelling tot het eerdere oké, dat meestal de intonatie hoog-laag had, overweegt in de nieuwe versie de intonatie laag-hoog.

10 De andere is uiteraard die van aandachttrekker: ‘Pardon, mag ik even passeren?’

2.3. De taalkundige aspecten

De strikt taalkundige aspecten zijn vrij aardig bestudeerd, al is er nog veel aan te vullen. Om te beginnen met de fonologische aspecten: iedereen weet dat tussenwerpsels klanken en lettergrepen kunnen bevatten die buiten de fonologie van de ‘normale’ taal vallen. Maar dat is maar ten dele waar. Juist wanneer spontane klanken geconventionaliseerd worden is de neiging tot aanpassing aan het systeem groot. Ook bij diergeluiden is dat zo. Nederlandse hanen roepen kukeleku (met het Nederlandse foneem /y/ en het voor tussenwerpsels karakteristieke dactyluspatroon). Italiaanse hanen, die de /y/ niet kennen, roepen chiccherichi. Verificatie van de traditionele stelling zou een interessante onderzoeksvraag zijn. Een andere fonologische vraag betreft de klankreductie. Klankreducties komen ook bij andere woordsoorten voor en hebben te maken met woordfrequentie en met de allegro-stijl. De manier waarop oudpremier Den Uyl woorden als minister-president of anti-revolutionaire partij weergaf was

[p. 225]

legendarisch, en ook Balkenende heeft in dezen zijn sporen verdiend.¹¹ De reductiepatronen van tussenwerpsels (die vaak optreden bij categoriewisseling, zoals wanneer Italiaans schiavo (‘slaaf’, dus ‘dienaar’) verandert in de groet ciao) kunnen bekeken worden vanuit de bron of het doel. De bronvraag is of we bij de tussenwerpsels dezelfde reducties tegenkomen als bij andere allegroverschijnselen; de doelvraag is wat de typische tussenwerpselpatronen zijn waartoe de gereduceerde vormen tenderen (in het Duits hebben Tschau en Tschüß verwante patronen, ondanks de zeer verschillende oorsprong, te weten Italiaans schiavo en Frans adieu). Groetformules zijn bijzonder vatbaar voor reductie, zoals ook de historie van (goeden)dag naar doe-ie moge aantonen.

Typische morfologische problemen zijn er ook. Ik noem er drie. Tussenwerpsels kunnen onderlinge verbindingen aangaan, zoals helaas, dat in het Frans ontstaan is als combinatie van hé en las, het laatste in de betekenis van ‘ongelukkige’. Een Nederlands voorbeeld is owee. Tussenwerpsels vertonen vaak reduplicatie-effecten, zoals wee wee, och och. Dit komt speciaal voor bij vloeken, zoals in guttegut, godverdegodver, het laatste weer met een dactyluspatroon.¹² Ten slotte is er de eufemistische substitutie, waarbij taboewoorden vervangen worden door klankverwante onschuldige woorden. In het Italiaans kennen we cavolo, letterlijk ‘kool’, voor cazzo ‘lul’;¹³ trouwens het Nederlandse leuter is een soortgelijke substitutie (alleen wordt dit woord evenmin als lul als tussenwerpsel gebruikt).

Wat de syntaxis betreft is een veel voorkomende mening dat tussenwerpsels geen syntaxis hebben. Hierbij worden altijd uitzonderingen vermeld, meestal wee, dat in de meeste talen de datief regeert (de bron is natuurlijk het Latijn, met een voorbeeld als Vae victis, ‘wee de overwonnenen’). Uitdrukkingen als ‘wee jouw gebeente’ zijn bedreigingen; we horen minder over loftuitingen (Hoera, hoera voor

11 Zelfs werkwoorden kunnen gereduceerd worden: in de tweede klas van het lyceum maakte ik kennis met het merkwaardige werkwoord auoeren (betekenis ‘zeuren’), dat ik toen niet herkende als een reductie van ouwehoeren en opvatte als Twents dialect. En een betrekkelijk gesloten klasse als de tijdsadverbia kent tegenwoordig de reductie oppegevement (door Cruyff in het Spaans geintroduceerd als en un momento dado, als dit tenminste geen Nederlandse legendevorming is).

12 Sommige onderzoekers spreken hier van syntactische verschijnselen. Dit zou kunnen samenhangen met de veel gehuldigde opvatting dat tussenwerpsels (haast per definitie) geen morfologie zouden hebben.

13 In zijn Italiaansche Spraakkonst geeft Lodewijk Meijer een hele reeks vervangingen van cazzo, zie De Boer 2001, waar het procédé geobserveerd kan worden. De enorme vertussenwerpseling van cazzo in het Italiaans heb ik bestudeerd in De Boer 2000. In dat artikel ben ik ook ingegaan op de moeizame etymologie van het woord, waarvoor in de literatuur drie allemaal even onwaarschijnlijke voorstellen bestaan. Ik heb zelf, half in scherts, gewezen op het Latijnse Caius, een broertje van de Engelse Dick en Peter.

[p. 226]

Ekema)¹⁴ of groetformules (Den lezer heil, goeiemorgen samen). Aangezien de klassieke theorie het ontbreken van syntaxis vaak in de definitie opneemt, moet er voor dit soort gevallen een speciale rechtvaardiging komen. Beauzée in de Encyclopédie van Diderot en D'Alembert maakt gebruik van de retorische figuur ellipsis om het verschil tussen Ecce Homo en Ecce Hominem te verklaren.¹⁵

Deze kwesties behoren tot de interne syntaxis van een tussenwerpselgroep. Het andere syntactische aspect is het externe; waar in de zin de tussenwerpsels geworpen worden. Dit punt wordt meestal behandeld bij beschouwingen over de woordsoort zelf, omdat ze de naam tussenwerpsel toelichten. In de corpuslinguïstiek is dit een eerste onderzoeksvraag (zie Schelfhout e.a. 2005).

Lexicale problemen gaan over verandering van woordsoort. Soms gaat zo'n verandering van andere categorieën naar voorzetsel (help! genade!). Een vraag is hierbij of zo'n woordvorm dan behoort tot één of twee lexicale eenheden. De ontwikkeling kan ook de andere kant op gaan, zoals in Waar is verdomme de krant gebleven → waar is die verdomde krant gebleven. Zijn we in dit laatste geval buiten de woordsoort tussenwerpsels gekomen of is dit een voorbeeld van syntactische spreiding van tussenwerpsels?

Semantische en pragmatische problemen zijn zeer gevarieerd. Sommige auteurs zullen zeggen dat tussenwerpsels geen semantiek hebben en dat hun gebruik louter pragmatisch bepaald is. Bij dergelijke uitspraken zou eigenlijk steeds de definitie vermeld moeten worden die de bewuste auteurs van semantiek en pragmatiek geven. Als er wel een betekenis wordt gehecht aan individuele tussenwerpsels, hoe kan die dan omschreven worden, vooral door auteurs die aan tussenwerpsels geen begrip toekennen? Zijn er algemene betekenissen (Gesamtbedeutungen) met contextuele varianten? Zijn er tussenwerpsels zonder eigen betekenis (nulwaarde van de betekenis), waarbij de intonatie de betekenis invult (en staat intonatie los van het tussenwerpsel zelf)?¹⁶ Dit geldt speciaal voor zeer wendbare tussenwerpsels als hm of aha. Hoe kan een tussenwerpsel een nieuwe betekenis krijgen, zoals hallo of oke? Er zijn theorieën die deze vragen niet behandelen, aan de andere kant geven speciaal benaderingen uit de hoek van de gespreksanalyse of de pragmatiek hele lijsten van gebruikssituaties.

14 Refrein uit het gedicht Anna van K.L. Poll. Dit jubeltussenwerpsel wordt soms voorafgegaan door Hieperdepiep, met dactylus-metrum.

15 Beauzée schreef in 1765. Een eeuw eerder maakte Lodewijk Meijer al een (bescheiden) gebruik van de ellipsis (zie De Boer 2007). Zijn standpunt volgt dat van Vossius, uitvoerig verantwoord in Aristarchus.

16 Zie bijvoorbeeld Karcevski voor dit standpunt.

2.4. De sociolinguïstiek van de tussenwerpsels

Sociolinguïstische aspecten (wie gebruiken er tussenwerpsels en wanneer?) zijn belangrijk. In de Romantiek werden tussenwerpsels verbonden met primitieve

[p. 227]

fasen van de mensheid, waarbij primitieve volkeren vaak op een hoop worden gegooid met de lagere standen, vrouwen en kinderen. Dit laatste wordt gevoed door het idee dat de ontogenie de phylogenie herhaalt, met andere woorden dat de ontwikkeling van de mensheid weerspiegeld wordt in de ontwikkeling van kind naar volwassene. Ook voor degenen die deze theorie niet aanhangen is het duidelijk dat er verschil is in het gebruik van tussenwerpsels tussen mannen, vrouwen en kinderen. In onze tijd lijken de verschillen te vervagen, maar zijn ze daardoor ook helemaal verdwenen?

Bij Duitse negentiende-eeuwse auteurs krijgt men de indruk dat mannelijke Bildungsbürger geen tussenwerpsels gebruiken: zij zouden de meest extreme tegenhanger van de primitieven zijn.¹⁷ Bij wijze van curiositeit heb ik dit gecheckt bij de Bildungsbürger bij uitstek, namelijk Thomas Mann. Al in de tweede regel van zijn roman Buddenbrooks vond ik de zinsnede Je, den Düwel ook, c'est la question, ma chère demoiselle, met een gereduceerde en een ongereduceerde taboeinterjectie van religieuze oorsprong (Je is een reductie van Jesus, den Düwel is ongereduceerd) en twee soorten codewisseling, naar het dialect en naar een vreemde taal. De spreker is grootburger Johann Buddenbrook senior tegen zijn kleindochter Tony.

Een andere test was het eind van Felix Krull: ‘Maria!’ rief ich. Und: ‘Holé! Heho! Ahé!’ rief sie mit mächtigem Jubel. Ein Wirbelsturm urtümlicher Kräfte trug mich ins Reich der Wonne. Und hoch, stürmischer als beim iberischen Blutspiel, sah ich unter meinen glühenden Zärtlichkeiten den königlichen Busen wogen.’ In dit citaat vinden wij drie Spaanse tussenwerpsels die een jubelend gevoel uitdrukken. De spreekster is vrouw, en als ‘Iberische’ per definitie minder gebildet dan de Duitsers, maar het gaat wel over een persoon van koninklijken bloede. Toch zien de urtümliche Kräfte er tamelijk primitief uit: misschien is Thomas Mann wel een late vertegenwoordiger van het romantische paradigma.

17 Zie al een vroeg citaat van Adelung (1782), geciteerd door Konrad Ehlich (1986, p. 169), waar het cultuurbewuste dédain van afdruipt: ‘Aber so viel ist gewiss, je mehr der Mensch bey dem Fortschritte der Cultur unvermerkt daran arbeitet, klare und deutliche Begriffe zu bekommen, und selbige hörbar auszudrücken, desto mehr entledigt er sich auch aller dieser Interjectionen, wenigstens als Interjectionen oder Ausdrücke blosser Empfindungen [...]. Hat eine Sprache den höchsten möglichen Grad der Ausbildung, Verfeinerung und Cultur erreicht, so wird sie auch den geringsten nur möglichen Grad des Gebrauches dieser Interjectionen haben, weil sie sich lieber nach klaren Begriffen, als nach dunkeln Empfindungen ausdrückt. Je unaufgeklärter, ungebildeter und sinnlicher aber noch die Denkungsart eines Volkes und einer Classe derselben ist, desto häufiger und zahlreicher ist auch der Gebrauch dieser Interjectionen und der unmittelbar von ihnen abgeleiteten Verborum. Den Beweis davon kann man täglich bey Kindern und in den niedrigern Classen des Volkes finden, welche noch immer so gern in Onomatopöien reden.’

[p. 228]

Overigens krijgt iemand die het Nederlandse openbare leven volgt niet de indruk dat mannen bijzonder terughoudend zijn in het gebruik van pakkende tussenwerpsels. Ook op de voetbaltribunes worden de krachttermen in de regel door mannen gebezigd.

Natuurlijk is er ook variatie in andere sociolinguïstische domeinen. Geografische spreiding is er een van: hè wordt hé in Zeeland en op de Zuidhollandse eilanden en het overeenkomstige gelt? is typisch voor Zuid-Duitsland en Zwitserland.¹⁸ Het Britse bloody staat tegenover het Amerikaanse fucking. In sommige Italiaanse regio's wordt cazzo vervangen door minchia (van Latijn mentula ‘kinnetje’, met anatomische verplaatsing, dus een soort metafoor). Diachrone verschillen zijn opvallend: ze vormen een belangrijke bron voor vernieuwing van de tussenwerpselvoorraad. Bij een kleine verkenning is mij gebleken dat duh-huh van de jongste generatie bij opa's onbekend is, maar moeders horen het de hele dag.¹⁹ Het meest interessant is het verschil tussen gesproken en geschreven taal. Traditioneel is de heersende mening dat tussenwerpsels typerend zijn voor de spreektaal en dat de schrijftaal ze met mate en vaak selectief en in conventionele vorm overneemt. Dit is aan het verdwijnen: stripverhalen zijn erg creatief in hun gebruik van tussenwerpsels; veel van hun vondsten dringen geleidelijk door in de algemene taal.

18 Dit merkwaardige tussenwerpsel, dat ik als tienjarig gastkind opvatte als een reductie van ‘kereltje’ (het klonk dus als een dialoogpartikel waarbij de ander aangesproken werd), heeft een interessante achtergrond, zoals het etymologische woordenboek van DTV (Pfeiffer 1995) ons leert: ‘übliche Formelhafte Äusserung, mit der man sich der Zustimmung eines anderen vergewissern will, im Sinne von ‘nicht wahr?, ja?, [...] möglicherweise zuerst als Bekräftigung bei Wett- und Vertragsabschlüssen’. Nederlandse boeren doen dit met handjeklap, een gebaar in plaats van een talige uitdrukking.

19 Mijn achternichtje Marijn van Dielen (7 jaar) gebruikt het speciaal om aan te geven dat haar broertje wel een heel stomme opmerking heeft gemaakt. Bij Amber Serrée (9 jaar) gaat het gepaard met een wegwuivend gebaar, zoals ik las uit een verslag door haar oma, Marianna Serrée, van een levendige eettafeldiscussie. Citaat: ‘De kleinkinderen gebruiken dù-huh allebei en met “ja” ervoor. De klank van de “u” gaat in de richting van een “a” en de slot-h krijgt een nasale klank. De betekenis is “ja natuurlijk, stomme vraag”. Bijv. “Ga jij uit school eten?” “Ja, dù-huh”. De uitspraak gaat gepaard met een horizontale golvende rechterarmbeweging met vertikaal opgestoken hand, vanuit de schouder naar links, alsof je iets wegdrukt, waarbij het hoofd zich naar rechts verplaatst om de afstand tot de spreker te vergroten’ (e-mail van 05.08.2007). De opmerking over de klank van de klinker brengt me op de vraag of de oorsprong niet in Ja dahaag ligt, dat al veel eerder een protestreactie aanduidde.

[p. 229]

2.5. Tussenwerpselstudie en documentatie

Een verwaarloosd gebied is de documentatie. Veel studies geven hele lijsten met vormen, maar het is niet altijd duidelijk welke daarvan veel gebruikt worden en welke van vorige studies zijn overgenomen. Zeventiende-eeuwse grammatici citeren soms vormen die al in het Latijn bestonden, maar in de 17e eeuw niet gebruikt werden, voor zover we dat kunnen nagaan. Ik heb de indruk dat de Latijnse school daar debet aan was.²⁰

Een van de weinige oudere auteurs die hun voorbeelden documenteren is Buommattei (1643), die de Decamerone van Boccaccio systematisch als bron gebruikt. Maar Boccaccio schreef drie eeuwen eerder en dus weten we niet of de geciteerde vormen in Buommattei's tijd nog altijd gangbaar waren. Boccaccio's tekst bevat veel dialogen en is daardoor een belangrijke bron van tussenwerpsels. Zijn boek is in alle Europese cultuurtalen al vroeg vertaald, en zo hebben we een basis voor een vergelijkende tussenwerpselstudie in deze vertalingen.²¹

20 In onze dagen zijn kreten als ‘Grote goden’ of ‘Wel alle Grieken’ duidelijk afkomstig uit een gymnasiummilieu.

21 Dit materiaal heb ik in een lezing voor de TIN-dag 2008 gebruikt, aan de hand van de Boccaccio-vertalingen van Coornhert (1564) en Van Breughel (1605). Zie De Boer (mscr. 1).

3. De behandeling van tussenwerpsels in verschillende periodes

In de loop van de geschiedenis van het taalkundig onderzoek zijn er veel theoretische benaderingen geweest, die elk een eigen kader voor de tussenwerpsels geschetst hebben. Ik zal hier tien historische benaderingen uitwerken, maar laat de vraag open of er niet nog meer onderscheiden kunnen worden. Het zijn: 1. de klassieke benadering, 2. de romantische benadering, 3. de anthropologische benadering, 4. de neogrammatische benadering, 5. de structuralistische benadering, 6. de benadering vanuit de gespreksanalyse, 7. de generatieve benadering, 8. de corpuslinguïstische benadering, 9. de pragmatische benadering, 10. de cognitieve benadering.

3.1. De klassieke periode

In de klassieke benadering, die kenmerkend is voor de zeventiende eeuw, horen de tussenwerpsels tot de periferie van de taal. Er is geen duidelijker bewijs voor deze marginale positie dan de slechts zesendertig woorden die de grammatica van Port-Royal aan de tussenwerpsels gewijd heeft; korter kan haast niet. Hun tekst is:

[p. 230]

Les interjections sont des mots qui ne signifient aussi rien hors de nous [net als de voegwoorden]: mais ce sont seulement des voix plus naturelles qu'artificielles, qui marquent les mouvements de nostre ame, comme ba, o, heu, helas, &c.

Toch geeft deze korte tekst alle elementen aan die belangrijk zijn voor deze periode: tussenwerpsels refereren niet aan de buitenwereld, ze geven zieleroerselen aan, die in de traditie affectus animi heten, ze zijn natuurlijk, wat geïnterpreteerd kan worden als spontaan, zonder tussenkomst van de rede, en de voorbeelden zijn een uiterst beknopte selectie van typische woordjes. De affectus animi zouden een apart onderwerp van studie kunnen zijn: iedere auteur vertaalt ze op zijn wijze en iedere periode verstaat er wat anders onder, al naar de filosofische traditie waarin hij werkt. In het begin van de 17e eeuw is het voor de hand liggend om naar Descartes te kijken. Deze onderscheidt zes aandoeningen of hartstochten (passions de l'âme: bewondering, liefde, haat, verlangen, vreugde en droefheid).²² Ik acht het waarschijnlijk dat de auteurs zich wel bewust zijn van het feit dat niet alle tussenwerpsels gevoelens uitdrukken; die gevoelens zullen wel een soort prototypische waarde hebben. Taal is een prerogatief van mensen: diergeluiden en andere onomatopeeën behoren niet tot de grammatica. Deze keuze is bewust; Vossius 1635 wijst de kikkerklank brececex nadrukkelijk af. Is er ergens een diergeluid in de 17e-eeuwse grammatica dan moet dat een relict uit de Renaissance zijn.

Het marginale karakter van de tussenwerpsels kan nog op andere manieren uitgedrukt worden. Een voorbeeld is de strategie van Buommattei. Hij vraagt zich af of de laatste plaats in zijn grammatica voor de voegwoorden of voor de tussenwerpsels moet zijn en opteert dan voor de tussenwerpsels. Dan zegt hij dat hij het kort zal houden omdat zijn lezers ongetwijfeld vermoeid zijn geworden en dan eindigt hij zijn lijst voorbeelden met de woorden: E altri. Ma questi bastino (‘En andere. Maar deze moeten maar volstaan’). Net als Port-Royal behandelt hij de voegwoorden en de tussenwerpsels gezamelijk, want het zijn beide niet-referentiële categorieën.

De klassieke positie is goed verankerd in de Nederlandse grammatica's van de 17e en de 18e eeuw. Ze werken allemaal met een lijst van ‘gevoelens’, die van Latijnse oorsprong is, maar door iedere auteur vrij gevarieerd wordt; als typerend voor alle kan de Italiaansche Spraakkonst van Lodewijk Meyer uit 1672 gelden (zie verder De Boer 1996).

22 Zie de Inleiding van H.J Pos op het Vertoog over de methode (Discours de la méthode), pp. 62-63.

[p. 231]

3.2. De Romantische periode

De tweede positie, die ik de Romantische zal noemen, is totaal in tegenstelling met de klassieke. De eerste zin van Herders Abhandlung über den Ursprung der Sprache uit 1772 luidt: ‘Schon als Tier hat der Mensch Sprache.’ Deze taal is de onmiddellijke uitdrukking en overdracht van gevoelens, die we tegenkomen bij alle primitieve volkeren, zelfs de Esten en Laplanders van Europa (die Herder, geboren in Riga, als bijzonder primitief beschouwt).²³ Primitief is voor Herder een positief begrip, in tegenstelling tot de kunstmatige taal van de burgerlijke maatschappij die, in Herders woorden, de vloed en de zee van hartstochten ingedamd, uitgedroogd en weggeleid heeft.²⁴

Deze beide elementen, het woord ‘primitief’ en de positieve waardering voor primitieve mensen, is een rode draad die door de Romantische periode loopt. We kunnen in de 18e eeuw jagen naar voorlopers van deze elementen. En op het moment dat ‘primitief’ een negatieve klank gaat krijgen, en de Bildungsbürger, waar Herder zo'n hekel aan heeft, een positieve waarde begint te worden, is de Romantische periode voorbij.

23 Is dat misschien omdat hun taal niet Indo-europees is?

24 ‘unsre bürgerliche Lebensart und gesellschaftliche Artigkeit mag die Flut und das Meer der Leidenschaften so gedämmet, ausgetrocknet und abgeleitet haben, als man will’ (Herder 1762, § 1).

3.3. De achttiende eeuw als tussenperiode?

Misschien is de tijd van de Verlichting wel een eigen periode voor de tussenwerpsels. Als ‘natuur’ een sleutelwoord is voor de klassieke benadering en ‘primitief’ voor de Romantische, dan kunnen we de 18e eeuw doorzoeken met een combinatie van deze twee termen. Dan is die periode tegelijk een voorloper van de aandacht voor het primitieve en geeft hij een ontwikkeling van het begrip ‘natuur’. In dit verband is het artikel Interjection van Nicolas Beauzée in de Encyclopédie van Diderot en D'Alembert erg interessant. Een kort citaat:

Les interjections, mêmes telles qu'elles sont dans nos langues formées & articulées, ne s'apprennent pas par la simple audition & par l'intonation d'autrui; mais tout homme les tient de soi-même & de son propre sentiment; au moins dans ce qu'elles ont de radical & de significatif, qui est le même partout, quoiqu'il puisse y avoir quelque variété dans la terminaison. Elles sont courtes; elles partent du mouvement machinal & tiennent partout à la langue primitive. Ce ne sont pas de simples mots, mais quelque chose de plus, puisqu'elles expriment le sentiment qu'on a d'une chose, & que par une simple voix promte, par un seul coup d'organe, elles peignent la maniere dont on s'en trouve intérieurement affecté.

[p. 232]

Toutes sont primitives, en quelque langue que ce soit, parce que toutes tiennent immédiatement à la fabrique générale de la machine organique, & au sentiment de la nature humaine, qui est partout le même dans les grands & premiers mouvemens corporels. Mais les interjections, quoique primitives, n'ont que peu de dérivés.
La raison en est simple. Elles ne sont pas du langage de l'esprit, mais de celui du coeur; elles n'expriment pas les idées des objets extérieurs, mais les sentimens intérieurs.

In dit citaat heeft de tegenstelling tussen naturel en artificiel plaatsgemaakt voor langage du coeur en langage de la raison. De taal van het hart drukt alleen maar innerlijke gevoelens uit en kan dit al doen voordat het kind voorwerpen uit de buitenwereld in begrippen heeft gevangen. Hij heeft geen syntaxis, want dat is een product van de rede. Het woord ‘primitief’ wordt hier nog niet gebezigd om volkeren aan te duiden, zoals dat later zal gebeuren, maar is een eigenschap van taal en woordsoorten: een beginstadium van de taal. De sfeer van de 18e eeuw schemert door in het woord ‘machinal’, dat hier een synoniem van ‘naturel’ is: instinctieve reacties op gevoelens zijn uitingen van l'homme machine. In een ander artikel, over Mot, maakt Beauzée een elegant onderscheid tussen de expressieve en de communicatieve functie van tussenwerpsels:

Elles désignent dans celui qui s'en sert une affection, un sentiment; elles ne l'excitent pas dans l'ame de celui qui les entend, elles ne lui en présentent que l'idée. Vous conversez avec votre ami que la goutte retient au lit; tout-à-coup il vous interrompt par ahi, ahi! Ce cri arraché par la douleur est le signe naturel de l'existence de ce sentiment dans son ame, mais il n'indique aucune idée dans son esprit. Par rapport à vous, ce mot vous communique-t-il la même affection? Non; vous n'y tiendriez pas plus que votre ami, & vous deviendriez son écho: il ne fait naître en vous que l'idée de l'existence de ce sentiment douloureux dans votre ami, précisément comme s'il vous eût dit: voilà que je ressens une vive & subite douleur. La différence qu'il y a, c'est que vous êtes bien plus persuadé par le cri interjectif, que vous ne le seriez par la proposition froide que je viens d'y substituer [...]: le langage du coeur se fait aussi entendre au coeur, quoique par occassion il éclaire l'esprit.

De kreet drukt de pijn uit die de spreker voelt, maar hij deelt alleen maar de wetenschap mee dat de spreker pijn voelt, niet de pijn zelf. Toch heeft het tussenwerpsel voor de hoorder een extra waarde boven de zakelijke mededeling: hij genereert zelf een gevoelen, misschien medelijden. Dit is in tegenstelling bijvoorbeeld tot Edward Sapir, die in zijn semiotische kader een onderscheid maakt tussen de ‘raw cry’ die een teken is van de pijn die de spreker voelt, en het tot conventie geworden tussenwerpsel, dat de pijn van de spreker sym-

[p. 233]

boliseert en dus ook kan meedelen.²⁵ De communicatieve waarde van kreten blijkt trouwens ook in de tandartsstoel, waar de spreker een geluid maakt met het doel de tandarts te laten ophouden; dit geluid communiceert al voordat het een conventioneel tussenwerpsel is geworden. Tim Wharton (2000/2003) haalt dan ook praktisch al zijn voorbeelden uit de tandartsstoel.

25 De termen sign en symbol verwijzen naar het semiotische kader van Peirce.

3.4. Wundt en Paul als vertegenwoordigers van de late 19e eeuw

Auteurs Wundt en Paul, benadering drie en vier, beheersen de discussie in de tweede helft van de 19e eeuw. Latere auteurs zien deze beide auteurs soms als een geheel, maar dat is een vertekening van het blikveld: ze waren het lang niet altijd met elkaar eens. Bij Wundt overheerst de psychologische kijk op taal, bij Paul de sociologische. Zo zal Wundt de primaire tussenwerpsels allereerst zien als reacties op gewaarwordingen, die eventueel ook meegedeeld kunnen worden, terwijl Paul tussenwerpels, evenals alle woorden, vooral ziet als elementen die overgedragen worden in een sociaal proces.

De psycholoog Wilhelm Wundt rekent tussenwerpsels tot een voorlinguïstisch systeem, dat kenmerkend is voor allerlei primitieve mensen, niet alleen als beginstadium van de mensheid, maar ook als begin van het leven van de individuele mens. Tot dit voorlinguïstische systeem behoren ook gebaren, en beide uitdrukkingsmiddelen blijven actief - als resten van de voortalige periode - ook in latere levensfasen, wanneer het echte taalsysteem al beheerst wordt.

Bij hem vindt de ontwikkeling van kindertaal plaats als een opeenvolging van drie stadia. In het eerste produceert het kind geluiden, die als bij dieren onmiddellijke reacties zijn op elementaire gevoelens als pijn, schrik en honger. Deze geluiden vormen een voorstadium van de taalklanken. Geleidelijk ontwikkelen ze zich: voor minder intense gevoelens worden meer gearticuleerde klanken gebruikt. Hier begint het kind zich van het dier te verwijderen, Wundt spreekt hierbij van natuurklanken. Deze klanken kunnen spontaan zijn, maar ook opzettelijk gebruikt worden; ze betreffen dan niet alleen maar ‘Affekte’, maar houden ook roep- en lokgeluiden in. In deze visie sluit Wundt zich uitdrukkelijk bij Darwin aan.²⁶ Pas na deze fase ontstaat echte taal, in interactie met de omgeving, die vaak de klank van de woorden aanpast aan de articulatiemogelijkheden van het kind.

De primaire tussenwerpsels ziet Wundt als ‘die stehengebliebene Reste der reinen Naturlaute’; ze vormen als het ware de brokstukken (Trümmer) van de voortalige fase. Secundaire tussenwerpsels zijn woorden uit de taal (dus uit fase drie), die dezelfde gevoelsuitingen overnemen, maar in een andere taalvorm.

26 Om die reden noem ik deze richting anthropologisch, in plaats van psychologizing, dat ik in de Engelse versie van dit artikel gebruikt had.

[p. 234]

Wundt maakt dus het van oudsher bekende verschil tussen primaire en secundaire tussenwerpsels (bij veel auteurs echte en onechte tussenwerpsels genoemd), maar bedt die in in een taalontwikkelingstheorie. Bij hem is de associatie tussen primitief en voortalig nog duidelijk aanwezig. In tegenstelling tot ‘natuurvolken’ (Japanners, Polynesiërs en andere niet-indogermanen) wordt bij de ‘ontwikkelde’ volkeren het aandeel van de secundaire in verhouding tot de primaire interjecties groter.²⁷

Hermann Paul daarentegen wenst zich niet te bezondigen aan speculaties over het beginstadium van de mensheid, want hij weet daar niets van af: als filoloog is hij afhankelijk van documenten. Maar hij denkt dat de mens niet veranderd is, alleen had hij vroeger andere middelen tot zijn beschikking. Taal is voor hem een conventie, een afspraak, en hij ziet dus niet goed hoe zo'n conventie ontstaan kan zijn: hoe kunnen mensen zonder taal afspraken maken. Hij neemt ‘afspraak’ dus letterlijk, in historische zin, en niet als een logisch beginstadium.²⁸ Bij hem is er trouwens ook een absolute breuk tussen mensen en dieren: dieren communiceren niet in onze zin. Paul valt ook op door de hoeveelheid materiaal waarmee hij zijn beweringen staaft. Als hij wil aantonen dat er geen essentieel verschil is tussen de creatieve fase van de zogenaamde primitieve mens en de creativiteit van onze tijdgenoten, dan neemt hij zijn toevlucht tot onomatopoëtisch materiaal en geeft hij een enorme lijst van werkwoorden en zelfstandige naamwoorden die klanken nabootsen. De etymoloog kan die niet terug vinden in vroege fasen van de taal; ze moeten dus wel in recente tijden gevormd zijn, en dus is de mens nog even creatief als hij altijd geweest is.

De tegenstelling tussen Wundt en Paul is een typische tegenstelling tussen een bèta- en een alfabenadering. Hij moet dus terug te vinden zijn in alle bèta-

27 Hierbij rekent hij ook de klassieke oudheid tot deze natuurvolken, op grond van de vermeende grotere rijkdom aan primaire tussenwerpsels; hij constateert dat Duitse vertalingen van Sophocles primaire tussenwerpsels als papappapappa noodgedwongen moeten vervangen door iets als ‘o weh mir armen’, een observatie die misschien meer zegt over Duitse vertaalgewoonten in de negentiende eeuw dan over de interjectietypologie.

28 Toch kan Paul het niet laten te speculeren over het begin van taal. Nieuwvormingen zijn geen absolute vernieuwingen, maar houden altijd verband met bestaand taalmateriaal. Wanneer dat er nog niet is blijven alleen klanknabootsingen over als bron van nieuwe woorden. Maar hij kan er niet onderuit om een minieme kern van spontane kreten aan te nemen voor het allereerste begin. Deze behoefte om zo'n oersituatie aan te nemen moet wel samenhangen met zijn absolute scheiding tussen dier en mens; dat sluit overgangssituaties uit. Omgezet in termen van onze tijd is het alsof de oermoeder Lucy, waar archeologen het graag over hebben, plotseling mens is geworden door het scheppen van taal.

[p. 235]

alfadiscussies uit die tijd. Voor Engeland klopt dat: de polemiek tussen Charles Darwin en Friedrich Max Müller gaat precies daarover.²⁹

29 Dit punt moet natuurlijk nog uitgewerkt worden in een algemene discussie over darwinistische tendenzen in de taaltheorie.

3.5. Tussenwerpsels in het structuralisme

Het structuralisme ontwikkelt zich in de jaren dertig van de 20e eeuw. Verschillende auteurs houden zich met de tussenwerpsels bezig: de bekendsten zijn Tesnière en Karcevski. Ook Charles Bally heeft over tussenwerpsels geschreven en van veel later is er een artikel van Adriaan W. de Groot. Deze studies nemen, zoals te verwachten was, een strikt synchroon standpunt in en mocht het woord ‘primitief’ al vallen, dan niet als een historische categorie, maar als een bepaalde laag in de taal. En er worden ook pogingen gedaan om de problemen met de tussenwerpsels opnieuw door te denken. Zowel Karcevski als Tesnière zien de tussenwerpsels vooral als zinstypen; Tesnière gebruikt de termen mots phrase en phrasillons. Karcevski's artikel kan ook gezien worden als een vroege poging om de tussenwerpsels te beschouwen in termen van taalhandelingen. Hij maakt een onderscheid tussen phrases, zijn term voor taalhandelingen en propositions, dat wil zeggen zinnen. Hierbij worden de phrases uitgesloten van de syntaxis; een phrase is een eenheid van uitwisseling in de dialoog (wat het Italiaans een battuta noemt, voor het Nederlands misschien gespreksbeurt). Er bestaat volgens Karcevski (in 1938) nog geen algemene dialoogtheorie. Zowel Karcevski als Tesnière zoeken naar een principieel onderscheid tussen tussenwerpsels en onomatopoëtische elementen. Als structuralisten proberen ze een systeem op te stellen. Karcevski probeert, op grond van de fonologie van Troebetskoy een kenmerksysteem te ontwikkelen voor de klankkant van de tussenwerpsels. Tesnière kijkt naar de inhoudskant en maakt een hoofdindeling in vier types: phrasillons impulsifs, imitatifs, impératifs en logiques. De impulsifs worden onderverdeeld in sensitifs, émotifs en intellectifs, volgens de tegenstelling tussen lichaam, ziel en geest, de imitatifs zijn weergaven van geluiden, de impératifs zijn ingedeeld in phrasillons d'ordre, d'appel en de politesse, volgens de kracht van het bevel, en de logiques zijn ja/nee antwoorden en hun varianten. Het hele systeem wordt grafisch voorgesteld in een wiel. Het verhaal over de mots-phrases, inclusief het wiel, staat in de Éléments de syntaxe structurale (posthuum verschenen in 1959), maar een en ander wordt uitvoeriger uit de doeken gedaan in het moeilijk vindbare artikel uit 1936.³⁰

30 Er was één exemplaar van de Mélanges Haskovic in Nederland aanwezig, ongetwijfeld het exemplaar geciteerd door De Vooys, maar in één van die onverklaarbare opschoningsoperaties van de Universiteit van Amsterdam is het uit de UB verwijderd. Het is nu in mijn bezit.

[p. 236]

De Groot probeert een volledige analyse op distributieve basis te maken. In de fonologische beschouwing noemt hij alle denkbare combinaties van klinkers en medeklinkers, met een uitgebreide exemplificatie. Hierdoor staat hij aan het andere uiterste in vergelijking met de klassieke periode, die uiterst selectief was is zijn materiaalverzameling.³¹

Een laat voorbeeld van een structurele aanpak is Mario Alinei's artikel over Nederlandse, Engelse en Italiaanse groetformules. Hij geeft een zeer expliciete feature-analyse van de onomasiologische mogelijkheden, dat als voorbeeld zou kunnen dienen ook voor de meer centrale interjecties. Bovendien is het een van de weinige studies die contrastief van aard zijn. Geschreven in het Italiaans heeft het geen invloed gehad in Nederland,³² hoewel het bij mijn weten de enige serieuze studie over het Nederlandse groetsysteem is; om die reden geef ik in een appendix een samenvatting van het artikel.

31 Ik ben nader ingegaan op de structuralisten in mijn bijdrage aan het ICHoLS-congres te Potsdam (De Boer, mscr. 2), waar ik naga of, wanneer en hoe er para digmawisselingen zijn opgetreden in de behandelde pariode. Zie voor Russische auteurs uit dezelfde periode (waaronder ook Karcevski), Velmezova 2007 en 2008.

32 Er bestaat een toepassing op het Roemeens, van de hand van Domenico Polloni (1993).

3.6. Gespreksanalyse

De gespreksanalyse komt eigenlijk pas goed op gang in de jaren zeventig, wanneer men gaat kijken naar signalen die het discours artikuleren, de zogenaamde Gliederungssignale.³³ De voornaamste interesses zijn syntaxis en pragmatiek. Er is minder aandacht voor fonologische details; voor diegenen die corpora willen analyseren stellen de organisatoren van de projecten transcriptieprotocollen op, maar er is een standaardweergave van aarzelingssignalen; materiaalverzamelaars worden niet aangemoedigd om intonatiedetails te transcriberen.

Een vroeg voorbeeld van gespreksanalyse is Leo Spitzers studie van het gesproken Italiaans (1921). Deze studie is geplaatst in de traditie van de Umgangssprache, waarvoor Hermann Wunderlichs analyse van de Duitse Umgangssprache als model gediend heeft. In dezelfde traditie hoort ook J.B. Hofmanns boek over de Lateinische Umgangssprache.³⁴ Aangezien Spitzers studie in de internationale linguïstiek niet erg bekend is, noem ik er een paar trekjes van. Spitzer heeft

33 De term Gliederungssignale is voor het eerst gebruikt door Elisabeth Gülich 1970, p. 9, in een studie die gebaseerd was op het corpus gesproken teksten dat gebruikt is voor het opstellen van het Français fondamental in de jaren zestig. De tussenwerpsels die hier bestudeerd worden zijn ben en n'est-ce-pas, maar de hele vraagstelling is distributioneel, waarbij de traditionele woordsoorten absoluut geen rol spelen. Dit punt is waarschijnlijk geldig voor de hele gespreksanalyse-aanpak.

34 Zie voor de lijn Wunderlich, Spitzer, Hofmann verder De Boer (mscr. 2).

[p. 237]

een muzikale metafoor voor tussenwerpsels: Die Interjektionen wirken wie absolute Musik, speciaal als Posaunentöne. En als zodanig maakt hij deel uit van de kleine groep auteurs die muzikale analogieën gebruikt voor de tussenwerpsels. Sapir is een andere, hier hebben we opnieuw een klein speciaal onderwerpje binnen de interjectiestudies. Spitzers bronnen zijn toneelteksten, wat hij verdedigt met een beroep op de objectiviteit die ze geven aan zijn voor de rest louter subjectieve notities. Maar hij gebruikt ook romandialogen en toevallige opmerkingen van auteurs, zoals Goethe's vermelding van de groet Felice notte in zijn Italienische Reise. Wat documentatie betreft geeft Spitzer een vroege attestatie van het gebruik van Hallo voor de telefoon met een citaat uit de Frankfurter Zeitung van 27 januari 1921, waarin mensen wordt aangeraden Hallo te vermijden en meteen hun naam te noemen.³⁵ De reactie van Spitzer op dit bericht is dat het leggen van contact en het noemen van je naam twee verschillende taalhandelingen zijn. Uit deze anecdote blijkt hoe groot de invloed van technische ontwikkelingen op het taalgebruik is: er moet een tijd geweest zijn waarin het leggen van contact door middel van de telefoon een wapenfeit op zichzelf was, waarbij hallo een rol speelde.

Conversatie is ook een belangrijk element in de Relevance Theory, geassocieerd met auteurs als Grice, Sperber en Wilson en Goffman. Mijn informatie hierover komt uit het belangrijke artikel van Tim Wharton (Wharton 2000/2003).³⁶ Hierin plaatst Wharton deze aanpak tegenover een cognitieve (zie § 3.10), en komt hij uiteindelijk tot de aanname van een continuum tussen natuurlijke uitingen van de mens en geheel taalkundige uitingen. In zijn conclusie stelt hij een gradueel schema op, waarin fase één bijvoorbeeld een puur lichamelijke reactie zoals een huivering kan zijn en fase acht een in een normale woordsoort ingepaste afleiding van een tussenwerpsel, zoals - om een Nederlands voorbeeld te kiezen - het werkwoord bibberen, als dat tenminste gezien kan worden als een fonologisch/morfologische aanpassing van het tussenwerpsel brr.

Een Nederlands artikel binnen de gespreksanalyse-benadering is Kirsner en van Heuven (1996). Door hun fonetische achtergrond hebben zij wel belangstelling voor intonatie; zij bestuderen de ‘slotpartikels’ (final particles), dat wil zeggen nageplaatste interjecties, zoals hè en hoor, en stellen de vraag met welk intonatiepatroon deze verenigbaar zijn. Hun methodiek is psycholinguïstisch, wat betekent dat ze proefpersonen om acceptabiliteitsoordelen vragen.

35 Dezelfde raad die in de jaren veertig in onze telefoonboeken werd gegeven: ‘Zeg niet Hallo, maar noem gelijk uw naam.’ [ik sta niet in voor ‘gelijk’, het kan ook ‘meteen’ geweest zijn].

36 Een desideratum voor verder onderzoek is uit te zoeken of deze stroming zou moeten gelden als afzonderlijk paradigma. Zij werkt niet met een corpus, maar met bedachte korte dialoogjes.

[p. 238]

3.7. De late insteek van de generatieve taalkunde

Voor de generatieve taalkundigen waren tussenwerpsels aanvankelijk zo marginaal dat er vrijwel niet over geschreven werd. Het enige onderwerp waarvoor aandacht bestond was de tussenwerpselsyntaxis. Deze woordsoort werd uitsluitend beschouwd in kaders die onderscheidden tussen de knoop Sentence en de knoop Expression, en dan was het voornaamste probleem er achter te komen waar in de boom de interjectie geplaatst moest worden. Voorbeelden zijn het werk van Joe Emonds (1976, p. 52-56), de artikelen van Deborah James (1972, 1973), die overigens dacht dat ze de eerste auteur was die over tussenwerpsels sprak, en een vroeg artikel van Liliane Haegeman (over combinaties van ja/nee met het persoonlijke voornaamwoord in het Westvlaams). De karikatuur dat generatieve taalwetenschappers alleen maar geinteresseerd zijn in syntaxis en niet buiten de eigen literatuur kijken leek hier aardig bevestigd te worden.

Een artikel dat enige invloed van de generatieve benadering heeft ondervonden is Brummel (1978). Hij sluit aan bij Emonds door te werken met een knoop E (die bij hem voor Exclamatie staat). Met de structuralistische benadering heeft hij gemeen dat de klasse der tussenwerpsels in de engste zin wordt opgevat en dat de syntaxis (positie in de zin) het belangrijkste aspect is.

De situatie is radicaal veranderd door een recente bijdrage tot de tussenwerpseltheorie van Menza 2006. Zijn voorstel is om tussenwerpsels (met nog enkele andere categorieën) te zien als een nieuwe syntactische klasse, namelijk die van de paraverba. Dit zijn werkwoordachtige woorden, met de volgende eigenschappen: ze kunnen een minimale zin vormen, samen met zinsdelen die tot hun valentie behoren, ze zijn onveranderlijk van vorm, kunnen niet ontkend worden of in een ondergeschikte zin voorkomen en kunnen niet verbonden worden met modaliteit of taalhandelingskenmerken, omdat ze deze elementen al in hun lexicale item geïncorporeerd hebben. Al deze kenmerken kunnen voorspeld worden uit het gehanteerde theoretische kader.

De benadering van Menza is interessant om verschillende redenen. Ten eerste laat hij zien dat de centrale positie van de syntaxis in de generatieve taalkunde ook ten aanzien van interjecties vruchtbaar kan zijn, althans vanaf het moment dat de theorie daarvoor een voorziening geschapen heeft. Dit laatste is gebeurd door het invoeren van de knoop (illocutionary) FORCE in de theorie. Paraverba worden qua argumentstructuur gezien als parallel met werkwoorden; dit betekent dat met betrekking tot de traditie (bijvoorbeeld de klassieke benadering) de zaken zijn omgedraaid: het hebben van een valentie (zoals in wee uw gebeente) is niet langer de uitzondering, maar de norm; tussenwerpsels als o en ach zijn dan paraverba met nulvalentie. De traditionele emotionele functie en appelfunctie zijn in dit kader respectievelijk sprekergerichte en hoordergerichte ingebouwde taalhandelingskenmerken.

[p. 239]

Als ik de vragen van mijn onderzoekskader stel kunnen we constateren dat hier de brede opvatting van interjecties gehanteerd wordt; er zijn binnen de paraverba andere items dan alleen de tussenwerpsels in engere zin; verder is er geen principieel onderscheid tussen primaire en secundaire interjecties; integendeel, een vorm als ‘leve’ is juist losgemaakt uit de klasse der werkwoorden en overgegaan tot die van de paraverba (wat aangetoond kan worden met het ontbreken van congruentie in Leve de jarigen!; Menza's Italiaanse voorbeeld is Evviva le vacanze!). Verder is de aandacht voor taalhandelingen uit andere paradigma's nu in de generatieve theorie geïncorporeerd.

3.8. Tussenwerpsels in de corpuslinguïstiek

Corpuslinguïstiek bestaat al sinds de jaren dertig, vooral in verband met didactische eisen. Hiervoor heeft men recent taalgebruik nodig, en naarmate de spreektaal centraler staat in het onderwijs wordt de belangstelling verlegd naar mondelinge corpora. Nu er veel grote (mondelinge) corpora opgesteld worden voor steeds meer talen, verkeert deze benadering in grote bloei. Al in het op corpusmateriaal gebaseerde onderzoek van Elisabeth Gülich (zie noot 33) was de link met didactisch materiaal duidelijk, maar de discourse analysis ging zijn eigen wegen. De sterke punten voor het corpusonderzoek zijn de mogelijkheid om redelijk betrouwbare frequentiegegevens te verkrijgen en de ontdekking van favoriete combinaties.

De Nederlandse studies volgens deze benadering, te weten de artikelen van Schelfhout en anderen, illustreren deze eigenschappen. Schelfhout e.a. (2005) heeft geen belangstelling voor fonologie en intonatie, maar geeft wel frequentiegegevens (namelijk dat ja, hè, nee, hoor, nou ja, nou, verdomme en ach) de meest frequente zijn) en het belangrijkste wat onderzocht wordt is de syntactische distributie, waar we syntactisch niet moeten opvatten als combinatiepatronen (zoals in een 17^e-eeuwse benadering normaal zou zijn), maar als positie in een lineaire opeenvolging van woorden (dus waar ze tussen geworpen zijn).

3.9. Pragmatische benaderingen

De pragmatische benadering begint in de jaren tachtig en interesseert zich voor de kleinste details van het taalgebruik. Typisch gaan artikelen in deze sfeer over het aarzelwoordje hm of de uitdrukking aha. Met de toenemende belangstelling voor pragmatiek neemt het aantal studies volgens deze aanpak explosief toe, vooral door de frequente congressen op dit gebied.³⁷ Een uitgebreide analyse

37 Verzamelbundels van recente congressen zijn Zeitschrift für Semiotik 26, 1-2, 2004, Faits de langue, 6, 1995, Cahiers de praxématique, 14, 2000 en Langages 161, maart 2006.

[p. 240]

van de interjecties hm en na is ook te vinden in de monografie van Konrad Ehlich (1986).

3.10. Cognitieve benaderingen

De cognitieve aanpak, vooral vertegenwoordigd door Anna Wierzbicka en haar medewerkers, legt de nadruk op het feit dat alle taalelementen, zelfs tussenwerpsels, hun notionele tegenhangers hebben. Een belangrijk bindend moment was het Congres te Buffalo van 1990, waarvan de Handelingen uitgekomen zijn in het Journal of Pragmatics van 1992, onder redactie van Felix Ameka. Wierzbicka zelf gebruikte daarin haar welbekende systeem van semantische parafrasen, die gebaseerd zijn op een klein aantal axiomatische elementen en uitgedrukt worden in simpele zinnetjes. Dit systeem, de Natural Semantic Metalanguage, wordt overgenomen door de overige deelnemers aan het cognres, met name Ameka zelf en David Wilkins, die ik daarom tot deze benadering zal rekenen, ook al hebben ze soms een andere achtergrond, met name de gespreksanalyse. Wharton vat deze groep samen als de conceptualisten.

Wierzbicka 1992 gaat uitvoerig in op emotionele tussenwerpsels, speciaal die welke afkeer of walging uitdrukken. Haar uitgangspunt is dat alle tussenwerpsels conventioneel en in grote mate taalspecifiek zijn. Tot de tussenwerpsels rekent ze alleen die woorden die geen depictive meaning hebben, die dus niet bijvoorbeeld ook een betekenis als zelfstandig naamwoord hebben. Ze deelt ze in in drie grote klassen, emotive, volitive en cognitive interjections, dus corresponderend met de werkwoorden voelen, willen en denken. Er is een duidelijk verband tussen tussenwerpsels en gebaren, met een verwijzing naar de term vocal gestures van Goffman, en de uiteindelijke motivatie van de klanken ligt in lichamelijke reacties; in het geval van afkeer zijn dit blaas- en braakgeluiden (respectievelijk Pools tfu en Engels yuk). Opmerkelijk is dat de passages die dit uitwerken herhaaldelijke verwijzingen naar Darwin hebben. Maar de woorden waarom het gaat kunnen allerlei nieuwe betekenissen krijgen en van taal van taal een verschillende betekenisstructuur hebben; in het geval van Engels pfew, Pools fu, tfu en fe, Russisch tfu en fu kan de betekenis op subtiele wijze wisselen van fysieke afkeer (speciaal van stank), tot afkeer in het algemeen of uitsluitend morele of intellectuele afkeer.³⁸ Dit paradigma kijkt dus hoofdzakelijk naar de semantisch-pragmatische en de lexicale aspecten en is verwant met het anthropologische paradigma.³⁹

38 Morele afkeer lijkt het hoofdbestanddeel van het Nederlandse foei (Foei, hoe suffend staat ge daar slaat niet op de reuk), intellectuele afkeer van de favoriete uitroep Pfui van Nero Wolfe in de detectives van Rex Stout.

39 Het dwingt ons dus in het geval van de religieus gemotiveerde Nederlandse afkeerinterjecties jakkes en jasses, gatsie, getsie en getverdemme ons de vraag te stellen of de vertussenwerpseling in de richting van de braaktussenwerpsels gegaan is. Bovendien zouden we de subtiele betekenisverschillen tussen deze vormen moeten proberen weer te geven in Wierzbicka's Natural Semantic Metalanguage.

[p. 241]

David Wilkins gebruikt een formele (fonologische, morfologische en semantische) definitie voor het prototype van de interjectie. Als we de uitbreidingen die deze definitie toelaat, door het schrappen van ‘hedges’ als meestal en dergelijke, toepassen, dan krijgen we automatisch een ruimer begrip van interjecties. De benadering van deze groep is sterk contrastief (onder meer door hun interesse voor inheemse Australische talen). De problemen die een contrastieve analyse opleveren worden mooi geïllustreerd door Wilkins' discussie met Wierzbicka over het tussenwerpsel wow. Waar Wierzbicka in haar parafrase het kenmerk ‘grote vreugde’ vooropstelt, stelt Wilkins dat een native speaker van het Engels deze parafrase onvolledig zal vinden; veel gebruikssituaties houden het kenmerk ‘grote verbazing’ in, los van de positieve of negatieve beoordeling van het gevoel.⁴⁰ Indien contrastieve bestudering van een woord op onomasiologische basis plaatsvindt, dat wil zeggen uitgaande van een definitie, dan ligt het voor de hand om Wilkins te volgen: een reeks woorden als Wel verdorie nog aan toe kan dezelfde pragmatische functie vervullen als dammit in een andere taal.⁴¹

Wilkins' titel (deictic elements) verwijst naar zijn stelling dat de informatie over de gesprekssituatie en de partecipanten daarin in de tussenwerpsels geïncorporeerd wordt. Dit is mijns inziens de cognitieve tegenhanger van Menza's generatieve benadering.

Het Nederlandse artikel van Hofstede (1999) kan misschien het best in deze categorie geplaatst worden, al heeft het verbanden met de gespreksanalyse en de anthropologische benadering (hij citeert ook uit The naked ape zie voor het - uitvoeriger - citaat § 3.11). Hofstede verzet zich uitdrukkelijk tegen het standpunt dat interjecties geen betekenis hebben; bovendien wenst hij zich niet te beperken tot de engere interpretatie van het begrip interjecties. Zijn analyses berusten op een versie van de taalhandelingentheorie; de betekenis van de tussenwerpsels in een concrete taalhandeling wordt weergegeven door een parafrase, die wordt uitgedrukt in de Natural Semantic Metalanguage.

40 Mijn indruk is dat wanneer wow overgenomen wordt als leenwoord de enige betekenis die het woord meeneemt juist de bewondering is. Dat deze betekenis bij Wierzbicka, na zoveel jaren in een Engelstalige omgeving, spontaan als enige gege ven wordt, laat wel zien hoe hardnekkig het patroon van de eigen taal gehandhaafd blijft.

41 In een interessante studie over taboewoorden als Guiraud 1975, besproken in De Boer 2000, wordt uitbreiding als een van de typische variatiemogelijkheden van de taboewoorden genoemd. Zie Guiraud 1975; 38-39, waar sprake is van redondance, soit par répétition, soit par expansion ou par accumulation.

[p. 242]

3.11. Semiotiek en nieuwe media

Misschien zijn er nog andere benaderingen van de tussenwerpsels. Eén mogelijkheid is de semiotische aanpak. Hiertoe behoort Sapir: de raw cries die hij in de inleiding van zijn Language (1921) noemt worden vergeleken met een wolk, als teken van regen, terwijl echte tussenwerpsels behoren tot een symboliserende activiteit, waarvan de relatie met de gevoelens vergeleken wordt met de relatie tussen Rossini's imitatie van een storm in de muziek en de storm zelf.

Maar in een semiotische aanpak zouden we analogieën verwachten tussen gebaren en interjecties, waarover ik trouwens weinig gelezen heb. Dit onderwerp wordt misschien opgepikt door de sociobiologie, waarvoor ik een citaat toevoeg uit Desmond Morris' Naked ape.⁴² Een interessante bijdrage op semiotisch gebied zou ook de bestudering van tussenwerpsels in stripverhalen zijn. Hier vinden we tussenwerpsels ingebed in andere expressievormen, zoals het gebruik van het woord sigh om een zucht aan te duiden,⁴³ de Gothische letters in Germaanse beledigingen in Astérix en de hiëroglyphische vloeken in Astérix in Egypte. Ook de vertaling van stripvertalen in andere talen is een boeiend onderwerp. Sierra Soriano 1999 is een mooi voorbeeld hiervan; de strekking van haar artikel is dat de vertalers vaak te letterlijk vertalen en niet nagaan of er in de eigen taal misschien een idiomatisch betere oplossing te vinden is. Het gevolg van deze vertaalpraktijk is dat er via dit medium nieuwe tussenwerpsels worden ingevoerd, als vervanging van bestaande exemplaren: een soort van relexificatie dus.

42 ‘[...] the basic instinctive grunts, moans and screams that we share with other primates are not thrown out by our newly won verbal brilliance. Our inborn sound signals remain, and they retain their important roles. They not only provide the vocal foundation on which we can build our verbal skycraper; but they also exist in their own right, as species-typical communication devices. Unlike the verbal signals, they emerge without training and they mean the same in all cultures. The scream, the whimper, the laugh, the roar, the moan and the rhythmic crying convey the same message to everyone everywhere. Like the sounds of other animals, they relate to basic emotional moods and give us an immediate impression of the motivational state of the vocaliser. In the same way we have retained our instinctive expressions, the smile, the grin, the frown, the fixed stare, the panic face and the angry face. These, too, are common to all societies and persist despite the acquisition of many cultural gestures’ (Desmond Morris, The Naked Ape, pp. 100-101).

43 Dit tussenwerpsel heeft interessante contrastieve aspecten. De Italiaanse versie is een letterlijke ontlening, uitgesproken /sai/, de Nederlandse als leenvertaling ‘zucht’.

3.12. Standaardgrammatica: specialisten tegenover generalisten

Er bestaan allerlei eclectische beschrijvingen. Taalkundigen die standaardgrammatica's schrijven, voegen vaak ideologisch dominerende trekjes in in een

[p. 243]

brede beschrijving die op traditie berust. Het zou interessant zijn hier vergelijkend onderzoek te doen en bijvoorbeeld na te gaan welke kenmerken zijn opgenomen, en in het algemeen welke auteurs geciteerd worden.⁴⁴

Er is ook een wisselwerking tussen specialisten en generalisten, hetzij omdat de generalist besluit dat hij moet deelnemen aan een discussie om zijn competenties te vergroten, of omdat in het geval van grote ondernemingen de redacteuren een specialist in tussenwerpsels aanwerven voor het bewuste hoofdstuk.

44 De recente Grammatica van de Roemeense Academie heeft een erg traditioneel hoofdstuk over tussenwerpsels, maar citeert wel een artikel van Felix Ameka in zijn bibliografie.

3.13. Tussenwerpsels in de lexicografie

Ten slotte is er de filologische kant: wat zijn de vormen die werkelijk in een bepaalde periode gebruikt zijn en wat is de waarde van de attestaties. Dit aspect is niet erg ontwikkeld, zoals moge blijken uit de beperkte aanwezigheid van informatie over tussenwerpsels in woordenboeken. Hier lijkt de situatie overigens beter te worden. De scheidende directeur van het WNT, Van Sterkenburg, heeft zijn afscheidscollege aan de lexicografische aspecten van tussenwerpsels gewijd.

4. Lacunes in het tussenwerpselonderzoek

4.1. Diachronie

Diachrone ontwikkelingen zijn verwaarloosd en contrastieve studies bijna totaal afwezig (met uitzondering van de cognitieve theorie). Dat hier nog interessant materiaal ligt is mij onlangs gebleken toen ik een lezing wijdde aan de tussenwerpsels van Boccaccio in de beide vroege vertalingen in het Nederlands, van Coornhert (1564) en Van Breughel (1605). Twee opvallende voorlopige resultaten: ten eerste het gemak waarmee tussenwerpsels de landgrenzen overschrijden (voorbeelden: helaes bij Van Breughel, uit Frans Hé las, en leyder of bijlo - by the Lord - in Coornhert). Het tweede is dat deze parallelle vertalingen met veertig jaar tussenpoos het mogelijk maken de enorme veranderingen in de taal in die tussentijd met eigen ogen te aanschouwen.

4.2. Directe en indirecte documentatie

Voor documentatie kunnen we ook minder orthodoxe methoden gebruiken. Een ervan is het raadplegen van teksten uit andere taalgebieden. Als we het

[p. 244]

Middelnederlandsch Woordenboek consulteren voor de eerste attestatie van het woord welkom, dan vinden we willecome in een Brabantse tekst uit 1265-1270, maar de Franse Roman de Renart, die een halve eeuw eerder geschreven is, laat Reinaert de kat Tibert begroeten met de woorden Tibert, huilecome, waarbij hij Vlaams gebruikt zodat zijn gast zich meer op zijn gemak zal voelen.⁴⁵ De uitgever van de tekst denkt dat de vos Engels sprak, maar gezien de localisering van het verhaal op Vlaams grondgebied, is het duidelijk dat dit een van de eerste attestaties van deze groet in het Middelnederlands is.

Een ander middel is het gebruik van de mondelinge herinnering. Meestal moet je die gegevens met wantrouwen bejegenen, omdat mensen de neiging hebben hun herinneringen lexicaal aan te passen. Maar het werkt goed wanneer de emoties die deze herinnering vergezellen sterk genoeg zijn. En daarom herinner ik me nog als de dag van vandaag hoe ik in de late jaren veertig reageerde toen een chauffeur zijn portier opengooide op een moment dat ik er in grote haast voorbij kwam fietsen. Mijn woord was ‘kaffer’, nu nogal ‘politically incorrect’, maar destijds heel gewoon.⁴⁶

45 Roman de Renart, editie Mario Roques, verzen 786-799. De hier verhaalde episode is een kleine komedie, waarin Renart in een terzijde zijn echte gevoelens over de kat uit en hem dan met luide stem begroet met een vriendelijk Huilecome in het plaatselijke dialect dat verwijst naar een vertrouwdheid tussen beide dieren.

46 Al in de tijd van Vasco da Gama (1498) was cafre een zwarte niet-moslim uit de Cafraria, dat wil zeggen Zuidoost-Afrika. Het Portugese woordenboek van de Academia das Ciências de Lisboa geeft als een van de betekenissen van dit woord pessoa rude, bárbara ou ignorante, en dus moet deze belediging heel oud zijn en al uit de tijd van de Portugezen dateren.

4.3. Tussenwerpsels en de landsgrenzen

Taalcontacten zijn ook een verwaarloosd aspect bij de interjectiestudies. En toch komen we ze geregeld tegen. In de huidige wereld komen tussenwerpsels vaak uit het Engels, zoals al verschillende malen vermeld is. Maar de overgang naar het Nederlands is niet goed gedocumenteerd. Neem oké. Het WNT geeft het in een artikel dat geschreven is in 2001 en kent de hele historie van het Amerikaanse All Korrect, uit de presidentiële campagne van Martin van Buren uit 1840. Maar er is niet de minste aanwijzing omtrent de datum waarop het woord in het Nederlands is doorgedrongen. Ook de meest recente aanwinsten, oops en wow, dringen door in alle talen van de wereld, maar er lijken geen studies te bestaan over de dateringen en de fonetische en grafische aanpassingen van deze woorden in de verschillende talen.

[p. 245]

5. Conclusie en suggesties voor mogelijk vervolgonderzoek

In dit artikel heb ik in het systematische deel de vragen geformuleerd die over tussenwerpsels gesteld kunnen worden; in het historische deel kort gesproken over de antwoorden die de verschillende theoretische paradigma's op die vragen geven. Deze confrontatie moest noodgedwongen heel globaal blijven; de gemaakte opmerkingen zijn slechts suggesties voor nader onderzoek. In het gegeven kader zijn tien paradigma's onderscheiden en vier complexen van vragen gesteld. Verder onderzoek zal dit kader moeten uitwerken; hierbij kunnen een aantal nieuwe vragen gesteld worden. Ik zal hier een aantal van die vragen formuleren.

1) De eerste vragen betreffen het historische kader. In de eerste plaats moeten we nagaan of deze tien paradigma's definitief zijn of nog bijgesteld moeten worden. Ik heb al enige twijfel gezaaid; misschien moeten sommige paradigma's wel samengevoegd worden als varianten van een algemener paradigma, misschien moeten er ook paradigma's aan toegevoegd worden. Ten tweede zijn de kenmerken van ieder paradigma betrekkelijk globaal gebleven; misschien is het mogelijk ze te preciseren en uit te breiden. Bij het toetsen van de paradigma's aan de Nederlandse literatuur is gebleken dat vaak een bepaald artikel zonder meer tot een van de paradigma's herleid kan worden, maar dat andere een hybride karakter vertonen.

2) Bij het overzien van de literatuur blijkt dat nogal veel artikelen ingaan op indelingsvragen: echte en onechte tussenwerpsels, enge of ruime interpretatie van de woordsoort, hoort de interjectie wel tot de taal en/of is er een nauw verband tussen gebaren en tussenwerpsels? Deze vragen domineren de discussie, terwijl andere vragen onderbelicht zijn. Bijvoorbeeld: fonologische vragen naar de intonatie van tussenwerpsels, lexicale vragen naar de eenheid van de woorden, vragen over de wederzijdse rol van semantische inhoud en intonatie, sociolinguïstische vragen naar het verband tussen taalgemeenschappen op allerlei niveau⁴⁷ en voorkeuren voor bepaalde tussenwerpsels.

3) De artikelen over tussenwerpsels dragen een uitermate nationaal karakter. Er wordt over het algemeen niet gerefereerd aan artikelen over soortgelijke verschijnselen in andere landen. Uit het Nederlandse artikel over hm valt niet af te lezen dat er ook in andere talen over hm geschreven is en we weten ook niet of er verschil is tussen het gebruik van dit tussenwerpsel in de afzonderlijke talen.

4) De documentatie is nergens systematisch aangepakt. Veel artikelen geven hele series tussenwerpsels, maar ieder op eigen initiatief, zonder veel onderling

47 Dat is ook een onontgonnen terrein met onverwachte implicaties. Zo is er de taalgemeenschap van de Bond tegen het vloeken, wier activiteiten suggesties voor vervangende tussenwerpsels inhouden.

[p. 246]

contact; ook weten we niet of de gegeven voorbeelden representatief zijn en hoe het aantal van de gegeven vormen zich verhoudt tot het totale bestand aan vormen. Over het algemeen is er een neiging om de tussenwerpsels als elementen van de standaardtaal te beschouwen. Nergens heb ik de vraag gesteld gezien of er verschil is tussen Noord- en Zuidnederlandse tussenwerpsels, er is ook geen literatuur over het ontstaan van nieuwe vormen en de geleidelijke (of onmiddellijke?) verspreiding daarvan. Mijn voorbeeld (ja) duh-huh is een typische illustratie van dit gebrek aan interesse. Er moet ook een enorme grijze documentatie bestaan. Iedere keer als iemand in een kranten- of tijdschriftartikel over tussenwerpsels praat komen er reacties van lezers; die bevatten vaak documentatie die voor latere studies van belang kan zijn. Zie als voorbeeld Sanders 2006(a) en 2006(b).

5) Iedere vorm van diachroon onderzoek lijkt te ontbreken. Bij Van der Sijs (2002, pp. 190-192) kunnen we enige informatie krijgen over de ouderdom van bepaalde vormen.⁴⁸ We zouden echter meer systematische vragen van onomasiologische aard moeten beantwoorden, zoals: wat zijn in een bepaalde periode de typische vormen om spijt uit te drukken. Pas als we zo'n gegeven hebben kunnen we diachrone bewegingen constateren. Ook verdwijnwoorden zouden we moeten beschrijven, of het nu gaat om wacharme in de Renaissance of om mieters in de jaren veertig van de vorige eeuw.

6) In het licht van de geringe belangstelling voor wat er in het buitenland gebeurt blijft ook de vraag onbeantwoord in hoeverre tussenwerpsels de grenzen overschrijden. Dat dat gebeurt is duidelijk: in het geval van helaas in het verleden of van oeps en wauw in het heden. Maar nergens wordt beschreven hoe deze ontleningen precies in hun werk gaan.

7) Verschillende paradigma's stellen dat tussenwerpsels door sociaal contact overgeleverd worden. Traditioneel zal dit vaak gebeurd zijn door het vertellen van verhalen of het aanleren van kinderversjes. Jeugdliteratuur zal ook een bron van vormen zijn geweest. In dit opzicht zijn de omstandigheden sterk veranderd. Ik heb gewezen op twee ontwikkelingen: het feit dat de stripverhalen invloed hebben op het tussenwerpselbestand, en de mogelijkheid dat de invloed van televisieprogramma's en de bijbehorende fixatie op beeldcultuur de verhouding tussen talige elementen en gebaren beïnvloeden.⁴⁹

48 Deze informatie is afkomstig van bestaande documentatie en geeft daardoor soms merkwaardige data; zo kan het niet waar zijn dat hatsjie dateert uit 1950; ik heb het al eerder gebruikt.

49 Zo heeft mijn kleinzoon Thom, op leeftijd 1.11, al voordat hij begrijpelijke spraak produceert, een culturele kennis, bestaande uit 15 cd's over Nijntje; hij kent ze uit zijn hoofd, wat blijkt uit het feit dat hij op alle gebaren bij voorbaat weet te reageren. Hij zal niet de enige van zijn generatie zijn die in deze situatie verkeert en dit betekent dat er een nieuwe relatie tussen taal en gebaren is ontstaan.

[p. 247]

8) En dat brengt me op een laatste punt. In een land als Italië bestaan er studies over gebarentaal, speciaal over de stad Napels. In Nederland lijkt dit minder het geval te zijn (of als dergelijke studies er zijn, dan is dat niet doorgedrongen tot de taalkundebeoefening. Toch zou het interessant zijn de interactie tussen klank en gebaar te bestuderen, en ons de vraag te stellen of de methodieken van bestudering van beide uitingen iets van elkaar kunnen leren.

Kortom, er is nog veel te doen op het gebied van de tussenwerpsels. Ik hoop dat dit artikel heeft kunnen bijdragen tot de formulering van nieuwe onderzoeksvragen.

Appendix over groetformules

Aangezien er in het Nederlands praktisch geen literatuur bestaat over groetformules en het artikel van Alinei 1977 in het Italiaans geschreven is en daardoor voor de meeste neerlandici ontoegankelijk, geef ik hier een indelingsschema weer dat op dit artikel is gebaseerd.⁵⁰ Het schema berust op een aantal fundamentele opposities, die ook geneutraliseerd kunnen worden, en een uitbreiding ervan voor speciale gevallen. Bij de meeste geef ik voorbeelden, die deels uit het artikel stammen. De fundamentele opposities zijn: 1) ontmoeting/afscheid (hello/goodbye). Dit onderscheid wordt geneutraliseerd in het Italiaanse buongiorno;⁵¹ 2) voorlopig tegenover definitief afscheid, vooral in vroeger tijden, toen de verbindingen trager waren, vgl. vaarwel; 3) met of zonder de wens om elkaar terug te zien, vaak geconventionaliseerd (tot ziens kan ook gezegd worden zonder dat men een nieuwe ontmoeting op het oog heeft, maar vgl. see you en varianten: 4) al of niet hernieuwde groet: in het Italiaans nuovamente wanneer na een eerste groet nog een stuk conversatie volgt; misschien in het Nederlands nogmaals; 5) groeten die aan een bepaald dagdeel gebonden zijn, onder te verdelen aan de hand van drie kenmerken, namelijk nacht of niet (welterusten), dag of avond, ochtend of middag.⁵² Volgens Alinei

50 Het artikel berust op een college voor studenten Italiaans uit 1974 en geeft voor het Nederlands de informatie weer die de studenten de auteur hebben verstrekt. Het materiaal is daardoor een fraaie synchrone doorsnede van een periode die nu ruim dertig jaar achter ons ligt. Het zou zich uitstekend lenen voor een studie van recente veranderingen, waarvoor het een datum post quem aangeeft.

51 Een soortgelijke neutralisatie voor het Nederlands ligt ten grondslag aan de bekende vergissing toegeschreven aan premier Gerbrandy: Goodbye, mr Churchill; antwoord: Do you have to go already?

52 Deze indeling is sterk gebaseerd op de Italiaanse situatie, waar buongiorno tegenover buonasera staat; ik denk dat het weinig zin heeft om de Nederlandse oppositie tussen goedenmorgen, goedenmiddag en goedenavond in binaire kenmerken te vangen. Met andere woorden: het schema kan aangepast worden al naargelang ons meer typologisch materiaal ter beschikking staat.

[p. 248]

kan hierbij een extra kenmerk van ‘klantvriendelijkheid’ optreden, vooral in Nederland, met formules als prettig weekend en goede jaarwisseling. Het hoeft geen betoog dat speciaal dit laatste kenmerk geleid heeft tot een enorme uitbreiding van de formules, niet alleen in Nederland. Hierbij hoort ook ironisch taalgebruik, waarvoor genoemd wordt het bonne journée van de bedelaar die niets heeft ontvangen; 6) vertrouwelijk tegenover formeel; 7) tegen één persoon tegenover tegen meer personen: het Italiaanse (formele) arriveder La kan alleen maar tegen één persoon gezegd worden; 8) wel of niet de aangesprokene insluitend: Italiaans arrivederci, waarin ci = ons, en impliciet waarschijnlijk alle tot-ziens-achtige groeten; 9) ‘absolute’ groeten tegenover ‘proclitische’ groeten (met twee woorden spreken: dag meneer); 10) generatie-kenmerken, waarbij onderscheiden wordt tussen bewuste tegenstellingen (men wenst zich in de groet te onderscheiden van de andere generatie) of onbewuste tegenstellingen (de oudere generatie gebruikt uit gewoonte groeten die bij de jongeren in onbruik geraakt zijn).

Minder algemene kenmerken zijn: 11) hiërarchische groeten (uw dienaar), gebaseerd op een onderscheid in rangen en standen; 12) informele groeten, waarbij informeel zich kan afzetten zowel tegen formeel als tegen zeer familiair; 13) sociaal gekenmerkte groeten, zoals aju voor lagere klassen; 14) groeten in het voorbijgaan (zoals Eng. hi there); 15) de zogenaamde psychologische groeten, die gepaard gaan met een stemming: vrolijkheid, verbazing, genoegen (Italiaanse voorbeelden respectievelijk cheerio, ohè, en salve).

De uitbreidingen kunnen verticaal of horizontaal zijn. Onder verticaal wordt verstaan variatie van het stereotiepe karakter: de formules kunnen uitgebreid worden tot hele zinnen, waarbij de individuele creativiteit een grote rol kan spelen. Onder horizontale uitbreiding wordt verstaan: verplaatsing van de ontmoeting/afscheidsituatie naar andere situaties. Er worden twaalf horizontale uitbreidingen genoemd, namelijk: 1) wensen bij de maaltijden, zoals smakelijk eten; 2) wensen verbonden met een reis: goede reis, wel thuis en dergelijke; 3) wensen bij moeilijke ondernemingen zoals een examen: succes, sterkte; 4) formules die typisch zijn voor het eerste contact: aangenaam; 5) telefoonformules, zoals hallo; hierbij zou nu ook het groetgebruik van de e-mail komen; 6) wensen verbonden met ziekte (beterschap); 7) wensen voor aangename gebeurtenissen: have a good time; veel plezier; formules verbonden met een verleende gunst (tot wederdienst bereid); 8) wensen bij algemener situaties: werk ze; een prettig weekend; hierbij ook standaardantwoorden als ook zo, insgelijks; 9) wensen bij feesten; gelukkig nieuwjaar; welgefeliciteerd; 10) formules met de zeevaart verbonden (ahoy);⁵³ toostformueles: proost, daar ga je, op XYZ.

53 Dit voorbeeld lijkt me eerder bij de interjecties met appelfunctie te horen dan bij de groetformules.

[p. 249]

Het hier gegeven schema is bijzonder gedetailleerd en het is mogelijk dat het voor verbetering vatbaar is door andere indelingen te maken of bepaalde onderscheidingen samen te laten vallen in overkoepelende categorieën. Ook ligt het voor de hand dat er allerlei formules in meer categorieën vallen: dat zou het cognitieve antwoord op de structuralistische benadering zijn. Tenslotte lijkt de scala van uitbreidingsmogelijkheden sterk tijdgebonden te zijn: iedere periode zal zo zijn eigen soorten hebben, afhankelijk van de sociale verhoudingen van het moment. Maar hoe dan ook, we hebben hier een inventarisatie van de mogelijkheden waar het pragmatisch onderzoek nog jaren mee vooruit kan.

Literatuur

Alinei, Mario, ‘Il sistema allocutivo dei saluti in italiano, inglese e olandese’, Lingua e Stile, 12, 1977, pp. 199-213, ook in Mario Alinei, Lingua e dialetti: struttura, storia e geografia, Bologna, Il Mulino, 1981, pp. 23-36.

Alinei, Mario, ‘Il problema della datazione in linguistica storica’, Quaderni di semantica, 12, 1991, pp. 5-51, zie ook Alinei 1992.

Alinei, Mario, ‘The problem of dating in historical linguistics’, Folia Linguistica Historica, 12, 1992, pp. 107-125.

Ameka, Felix K., ‘Interjections: the universal yet neglected part of speech’, Journal of Pragmatics, 18, 1992, pp. 245-271.

Aristophanes, The Frogs, geciteerd van het internet.

Bally, Charles, Linguistique générale et linguistique française, Bern, Francke, [1932] 1950^3.

Beauzée, Nicolas, artikelen Interjection (1765) en Mot in de Encyclopédie van Diderot en D'Alembert, http://portail.atilf.fr/encyclopedie/.

Boer, Minne G. de, ‘Pieter staat, de vrouwen spinnen. Naar aanleiding van de heruitgave van Lodewijk Meyers Italiaansche Spraakkonst, 1672, Incontri, 11, 1996, pp. 65-82.

Boer, Minne-Gerben de, ‘Riflessioni intorno a un saluto: la storia di “ciao”’, Lingua e Stile, 34, 1999, pp. 431-448. Verschijnt binnenkort in Nederlandse vertaling, in M.G. de Boer, Woordstudies, een verzameling artikelen over semantiek, in de electronische reeks Italianistica Ultrajectinensia, onder de titel ‘De geschiedenis van ciao’.

Boer, Minne G. de, ‘Le cazzate di Coliandro. Osservazioni sintattiche, semantiche e pragmatiche sulle parolacce italiane’, Italienische Studien, 21, 2000, pp. 35-64. Verschijnt binnenkort in Nederlandse vertaling, in M.G. de Boer, Woordstudies, een verzameling artikelen over semantiek, in de electronische reeks Italianistica Ultrajectinensia, onder de titel ‘Coliandro lult er op los’.

Boer, Minne G. de, ‘La grammaire italienne de Louis Meyer (1672) à la lumière de Port-Royal’, Actes du XXIIe Congrès International de Linguistique et de Philologie Romanes (Aberystwyth, August 2004), Tübingen, Niemeyer, 2007, deel III, pp. 133-140.

Boer, Minne G. de, ‘Talking about interjections’, Bulletin of The Henry Sweet Society for the History of Linguistic Ideas, 50, May 2008, pp. 31-44.

Boer, Minne G. de (mscr 1), ‘Oimè, disse Bruno - Bylo sprac Bruyn. Over tussenwerpsels in de Gouden Eeuw’. Lezing TIN-dag 1 februari 2008. Wordt in 2009 gepubliceerd in Incontri.

[p. 250]

Boer, Minne G. de (mscr. 2), ‘Interjections in the first half of the 20th century’, bijdrage voor het ICHoLS-congres te Postdam op 31 augustus 2008.

Breughel, Gerrit Hendricksz. van, De tweede vijftigh lustige historien ofte nieuwigheden Johannis Boccatii, 1605 (geraadpleegd via DBNL).

Brummel, G., ‘Enkele opmerkingen over interjecties’, in A. van Berkel et al., Proeven van Neerlandistiek, aangeboden aan Prof. dr. Albert Sassen, Groningen, Nederlands Instituut, 1978, pp. 155-175.

Buommattei, Benedetto, Della lingua toscana, Milano, Società Topografica de' Classici Italiani, [1643], 1807.

Coornhert, Dirck Volckertsz., Vijftigh lustighe historien oft nieuwigheden Joannis Boccatij, 1564 (geraadpleegd via DBNL).

Cram, David, ‘The Exceptional Interest of the Interjection’, Bulletin of The Henry Sweet Society for the History of Linguistic Ideas, 50, May 2008, pp. 57-66.

Descartes, René, Vertoog over de methode, ingeleid door Prof. dr. H.J. Pos (pp. 7-85), Amsterdam, Wereldbibliotheek, 1937.

Ehlich, Konrad, Interjektionen, Tübingen, Niemeyer, 1986.

Elffers, Els, ‘Interjections in Dutch Grammar’, Beiträge zur Geschichte der Sprachwissenschaft, 15, 2005, pp. 91-105.

Elffers, Els, ‘Interjections - On the Margins of Language’, in S. Matthaios & P. Schmitter (Hrsg.), Linguistische und epistemologische Konzepte - diachron, 2007, Münster, Nodus, pp. 115-138.

Elffers, Els, ‘Interjections and the Language Functions Debate’, Bulletin of The Henry Sweet Society for the History of Linguistic Ideas, 50, May 2008, pp. 17-29.

Emonds, Joseph, A transformational approach to English syntax, New York, Academic Press, 1976.

Groot, Adriaan W. de, ‘De interjectie’, in A.W. de Groot en H. Schultink (red.), Studies op het gebied van het hedendaagse Nederlands, Den Haag, Mouton, 1961, pp. 13-42.

Guiraud, Pierre, Les gros mots, Paris, Presses Universitaires de France, série Que sais-je n. 1597, 1975.

Gülich, Elisabeth, Makrosyntax der Gliederungssignale im gesprochenen Französisch, München, Fink, 1970.

Haegeman, Liliane, ‘Interjections and phrase structure’, Linguistics, 22, 1984, pp. 41-49.

Herder, Johann Gottfried, Abhandlung über den Ursprung der Sprache, www.scribd.com/-doc/47718/Herder-Johann-Gottfried-Abhandlung-uber-den-Ursprung-der-Sprache.

Hofstede, Gerard, ‘De interjectie als illocutoire handeling’, Toegepaste taalwetenschap in artikelen, 141, 1999, pp. 127-135.

James, Deborah, ‘Some aspects of the syntax and semantics of interjections’, Papers from the Eighth Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society, 1972, pp. 162-172.

James, Deborah, ‘Another look at, say, some grammatical constraints, on, oh, interjections and hesitations’, Papers from the Ninth Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society, 1973, pp. 242-251.

Karcevski, Serge, ‘Introduction à l'étude de l'interjection’, Cahiers Ferdinand de Saussure, 1, 1941, pp. 57-75.

Kirsner, Robert S. & Vincent van Heuven, ‘Boundary tones and the semantics of the Dutch final particles hè, hoor, zeg and joh’, in M. den Dikken & C. Cremers (eds.), Linguistics in the Netherlands, 1996, pp. 133-146.

[p. 251]

Lancelot, Claude & Antoine Arnauld, Grammaire générale et raisonnée 1660, Menston, The Scolar Press, 1967.

Langeveld, M.G., ‘De zogenaamde 'tussenwerpsels’, Nieuwe Taalgids, 25, 1931, pp. 279-283.

Le Roman de Renart, éd. d'après le manuscrit de Cangé par Mario Roques, vol. 1, Paris, 1948.

Longman Grammar of Spoken and Written English, Harlow, Pearson Education Ltd, 1999.

Mann, Thomas, Buddenbrooks, Berlin, Fischer, [1901] 1930.

Mann, Thomas, Bekentnisse des Hochstaplers Felix Krull, Frankfurt am Main, Fischer, [1954], 1965.

Menza, Salvatore, Il paraverbo: L'interiezione come sottocasse del verbo, Alessandria, Edizioni dell'Orso, 2006. Een samenvatting met dezelfde titel is te vinden op Menza's website http://salvomenza.wordpress.com/il-paraverbo/.

Morris, Desmond, The Naked Ape, London, Transworld Publishers, Corgi Books, [1967] 1968.

Paul, Hermann, Prinzipien der Sprachgeschichte, Tübingen, Niemeyer [1880] 1970.

Pfeiffer, Wolfgang (red.), Etymologisches Wörterbuch des Deutschen, München, DTVVerlag, 1995^2.

Polloni, Domenico, ‘Osservazioni sul sistema dei saluti nel romeno contemporaneo’, Revue roumaine de linguistique, 38, 1993, pp. 323-333.

Romijn, Kirsten, ‘Eh: substitutie en aarzelingsinterjectie, Tabu, 28, 1998, pp. 72-87.

Sanders, Ewoud, ‘Ach, jee, de stiefkinderen van het Nederlands, NRC, 13.01.2006(a), WoordHoek.

Sanders, Ewoud, ‘Och, ach, de laatste stiefkinderen’, NRC, 20.01.2006(b).

Sapir, Edward, Language, New York, Harcourt, Brace & World, Harvest Books 7, [1921] 1949.

Schelfhout, Carla, Peter-Arno Coppen, Nelleke Oostdijk & Frans van der Slik, Interjections in Dutch: a corpus-based approach, electronisch tijdschrift Neerlandistiek, 05.05, 8 november 2005.

Sierra Soriano, Ascención, ‘L'interjection dans la bd: réflexions sur sa traduction’, Meta, 44/4, 1999, pp. 582-603.

Sijs, Nicoline van der, Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen. Amsterdam/Antwerpen, Veen, 2002.

Spitzer, Leo, Italienische Umgangssprache, Bonn en Leipzig, Schroeder, 1922.

Sterkenburg, P.G.J. van, Woorden van en voor emotie. Rede uitgesproken door Prof. dr. P.G.J. van Sterkenburg bij zijn afscheid als hoogleraar in de lexicologie aan de Universiteit Leiden op vrijdag 26 januari 2007, ook op internet als www.oraties.leidenuniv.nl/tekstboekjes/content_docs/ afscheidsrede_van_sterkenburg.pdf.

Tesnière, Lucien, ‘Sur la classification des interjections’, Mélanges P.M. Haskovec, Brno, Globus, 1936, pp. 434-452.

Tesnière, Lucien, Eléments de syntaxe structurale, Paris, Klincksieck, [1959] 1966^2.

Toorn, M.C. van den, ‘De interjectie als woordsoort,’ Nieuwe Taalgids, 53, 1960, pp. 260-264.

Velmezova, Ekaterina, ‘L'étude des interjections: avant et après Saussure’, Documents de travail du Colloque international ‘Révolutions saussuriennes’, Genève, 19-22 juin 2007, pp. 229-236.

[p. 252]

Velmezova, Ekaterina, ‘L'interjection dans la linguistique russe du XX^me siècle entre langue(s) et langage’, Contributions suisses du XIVe Congrès mondial des slavistes à Ochrid, septembre 2008, Berne, à paraître chez Peter Lang.

Vossius, Gerardus Joannes (1635), De Arte Grammatica Libri Septem, Amsterdami: apud Guilielmum Blaeu, aanwezig in de electronische editie van het project Camena, verzorgd door Rüdiger Niehl en bereikbaar onder www.unimannheim.de/mateo/camenaref/vossius1.html. Later heeft deze tekst de naam Aristarchus gekregen.

Wharton, Tim, ‘Interjections, language, and the “showing/saying” continuum’, UCLWPL, 12, 2000, pp. 173-213, also in Pragmatics & Cognition, 11/1, 2003, pp. 39-91.

Wierzbicka, Anna, ‘The semantics of interjections’, Journal of Pragmatics, 18, 1992, pp. 159-192.

Wilkins, David P., ‘Interjections as deictics’, Journal of Pragmatics, 18, 1992, pp. 119-158.

Wundt, Wilhelm, Völkerpsychologie: eine Untersuchung der Entwicklungsgesetze von Sprache, Mythus und Sitte, Band I Die Sprache, Leipzig, Engelmann, 1900.

Wunderlich, Hermann, Unsere Umgangssprache in der Eigenart ihrer Satzfügung, Weimar/Berlin, Emil Felber, 1894.