Voortgang. Jaargang 25

[p. 387]

Complementen met en zonder met bij werkwoorden van ‘toenemen’ en ‘afnemen’
Wim Honselaar^*

voor Els Elffers

Abstract - In many cases, Dutch verbal complements show syntactic variation in that they can be prepositional or non-prepositional. This paper focuses on the preposition met ‘with’ in the context of verbs referring to processes of increasing and decreasing, in which prepositional and non-prepositional complements function as ‘measure phrases’ and specify the measure of the change. The condusion is that the choice between the two alternatives is determined by a slight but often dearly noticeable difference in perspective: the prepositional variant signals relative ‘distance’ and is related to extensions to, for example, buildings or to calculations, estimates and personal evaluations on the part of the speaker, whereas the non-prepositional variant presents the complement as the observable change in the size of primarily internal, inherent qualities.

* Onderzoeksinstituut ACLC, Universiteit van Amsterdam. E-mail: [e-mail].

1 Inleiding

Bij veel werkwoorden kan het complement op twee manieren worden vormgegeven, namelijk met of zonder prepositie. Deze dubbele mogelijkheid bestaat onder andere bij werkwoorden van verplaatsing als draaien, gooien en werpen, die met en zonder de prepositie met voorkomen (zie Honselaar, 1997):

(1)	hij draaide zijn racket
(2)	hij draaide met zijn racket
(3)	ze gooien zand (in de kuil)
(4)	ze gooien met zand (naar iemand)
(5)	de kinderen wierpen stukjes brood naar de eendjes
(6)	de kinderen wierpen met stukjes brood naar de eendjes

Ook in andere syntactische omgevingen komt de oppositie +/-met veel voor (Honselaar, 1997):

(7)	een broodje kaas
(8)	een broodje met kaas

[p. 388]

(9)	hartelijke groeten (uit Amsterdam)
(10)	met hartelijke groeten
(11)	stop de moord op jonge zeehondjes!
(12)	stop met de moord op jonge zeehondjes!

In Honselaar (1997) is getoond dat de oppositie +/-met in deze gevallen geen kwestie is van vrije variatie maar dat ze correleert met een specifieke semantiek:

1. In geval van -met is de handeling op (de referent van) het direct object gericht om dit van plaats of positie te doen veranderen; doel is dus om het direct object een andere locatie of positie te bezorgen. In (1) krijgt het racket een andere stand, zodat er bijvoorbeeld met topspin mee kan worden geslagen, in (3) wordt zand verplaatst, zodat de kuil vol raakt en in (5) zorgen de kinderen ervoor dat de stukjes brood bij de eendjes komen, zodat deze het brood kunnen eten. Een object zonder met geeft dus aan dat het object een centrale plaats in de handeling heeft, welke die plaats dan ook is.

Bij adpositie, zoals in (7), geeft -met aan dat het om een ‘type’ broodje gaat. Men kan dus wel spreken van een broodje eiersalade, een broodje rauwe ham of een broodje ossenworst maar niet van een broodje heerlijke eiersalade, een broodje voortreffelijke rauwe ham of een broodje stinkende ossenworst omdat hier steeds sprake is van een persoonlijke evaluatie van de spreker (‘heerlijk’, ‘voortreffelijk’ en ‘stinkend’); in deze context wordt juist met gebruikt: een broodje met heerlijke eiersalade.

2. In geval van met is handeling er niet op gericht om (de referent van) het object van plaats te doen veranderen (hoewel er wel degelijk sprake is van een verplaatsingsproces), maar zijn er andere facetten in het spel:

a)	Het gaat om onbewuste, ongestuurde handelingen, handelingen die als het ware per ongeluk plaatshebben. Zo kan het in (2) gaan om een tennisspeler die gespannen of nerveus de opslag van zijn tegenstander staat af te wachten en daarbij zijn racket niet stilhoudt.
b)	Het met-complement geeft een kwalificatie van de handeling. Zo kan (2) gebruikt worden in de analyse van een tennistrainer die aangeeft waardoor het komt dat zijn leerling de bal niet goed heeft geraakt. Dit aspect maakt duidelijk waarom in vaste overdrachtelijke uitdrukkingen als met geld smijten, met ingewikkelde termen smijten en met modder gooien altijd een met-complement wordt gebruikt; het gaat daarin immers om het specificeren van bepaalde handelingen door de aard van de referent van het complement.
c)	De handeling is op een ander doel gericht dan het verplaatsen van de objectsreferent. Zin (6) wordt zo opgevat dat het de bedoeling van de kinderen moet zijn om de eendjes te raken met de stukjes brood die zij gooien.
d)	Er treedt een nauwere aansluiting op bij het gezegde, er is minder ‘zelfstandigheid’ voor het met-object. Zo zijn in (12) degene die stopt en de moorde-

[p. 389]

naar dezelfde persoon, terwijl (11), waarin geen met is gebruikt, kan inhouden dat degene die stopt eventueel een andere persoon is dan de moordenaar. Men kan er dus met zin (12) bij de regering in een petitie op aandringen om de moord op de zeehondjes te stoppen; zij heeft immers de macht om de mensen die zeehondjes doodslaan te DOEN stoppen. Als men in die situatie zin (11) zou gebruiken, zou men suggereren dat de regering zelf zeehonden zou doodknuppelen. Voorbeeld (10) wordt vooral gebruikt ter afsluiting van een brief, terwijl (9) als zelfstandige tekst voorkomt als opschrift op een ansichtkaart; daarnaast wordt het prepositieloze hartelijke groeten ook gebruikt onder brieven, maar komt dan iets minder ‘hartelijk’ over dan met hartelijke groeten.

3. Door het kwalificerende effect van met ontstaat er ruimte voor een persoonlijke stellingname van de spreker. Zo kan (4) worden gebruikt door kinderen die klagen of klikken bij de onderwijzer over het gedrag van medeleerlingen. Een bekend voorbeeld hiervan is ook sergeant, ze gooien met stenen, sergeant ze gooien met zand.

De analyse wordt in algemene zin bevestigd door bijvoorbeeld Ebeling (2006: o.a. 277), waarin wordt gesteld dat de variant met prepositie een mindere betrokkenheid bij de handeling representeert dan de variant zonder prepositie. In concrete gevallen is deze mindere of meerdere betrokkenheid van de objectsreferent bij de handeling echter veel specifieker dan enkel een mate van ‘betrokkenheid’, zoals hierboven is getoond. In dit artikel wil ik deze betrokkenheid nader bekijken bij een groep werkwoorden waarvan ik in Honselaar (1997) opmerkte dat hier de geringere betrokkenheid van de variant met een prepositie niet zo evident was; het gaat dan om werkwoorden van ‘toenemen’ en ‘afnemen’. Voorbeelden met het werkwoord groeien zijn:

(13)	de jongen is 5 cm gegroeid
(14)	de economie is met 15% gegroeid

Het probleem is dat beide varianten, met en zonder de prepositie met, in eerste instantie op hetzelfde lijken neer te komen: beide geven de omvang van de groei aan. Anders dan bij werkwoorden van verplaatsing lijkt het hier niet om concrete voorwerpen te gaan die in de handeling betrokken zijn, maar om abstracte waardes van een parameter.

De voorbeeldzinnen in dit artikel zijn voor het overgrote deel met Google op het internet gezocht.

[p. 390]

2 Afbakening van het onderzoek

De groep werkwoorden van ‘toenemen’ en ‘afnemen’ omvat een groot aantal transitieve en intransitieve werkwoorden,¹ onder andere:

toenemen		afnemen
groeien intr.	uitdijen intr.	afnemen intr.	versmallen tr.
ophogen tr.	verbreden tr.	dalen intr.	verdunnen tr.
oplopen intr.	verdikken tr.	inklinken intr.	zakken tr.
oprekken tr.	vergroten tr.	inkrimpen tr.
opstuwen tr.	verhogen tr.	kelderen intr.
stijgen intr.	verlengen tr.	krimpen intr.
toenemen intr.	vermeerderen tr.	verkleinen tr.
uitbreiden tr.		verminderen tr.

Bij het bestuderen van deze werkwoorden gaat het mij om complementen met en zonder met die de omvang van de toe- of afname specificeren, dus om waardes van een parameter van de subjectsreferent (bij intransitieve werkwoorden) of de objectsreferent (bij transitieve werkwoorden), en niet om gevallen waarin een separate entiteit wordt genoemd waarmee die referent groter (of kleiner) wordt gemaakt zoals bij met een glasdekking in (15):

(15) De woonhuisverzekering kan eenvoudig worden uitgebreid met een glasdekking, schade ontstaan door breuk van glas dat dient tot lichtdoorlating is dan tevens verzekerd. (Google)

Hier kan met niet worden weggelaten: *De woonhuisverzekering kan eenvoudig worden uitgebreid een glasdekking. De prepositie kan ook niet worden weggelaten in gevallen waarin weliswaar een maat wordt gegeven, maar waarin deze betrek-

1 De genoemde werkwoorden combineren in verschillende mate met complementen met en zonder met. Zo zijn bij uitbreiden via Google talrijke gevallen gevonden van de prepositievariant, doch slechts enkele zonder met, bijvoorbeeld:
(a) De bestaande 15 meter brede kade is over een lengte van 600 meter 16 meter uitgebreid.
(b) ‘Daarmee voldoet de piste aan de normen van de International Association of Athletics Federations’, weet sportschepen Marc De Smet (VLD). ‘Maar wel met zes banen. Om provinciale kampioenschappen mogelijk te maken, wordt die 100 meter uitgebreid tot acht banen’.
(c) De bedrijfsruimtes zijn op de begane grond ook opgeknapt en aan de achterkant vier meter uitgebreid.
Voorts zijn er ook werkwoorden van toe- en afname die alleen met één van beide complementen kunnen worden gecombineerd. Dat geldt ook voor de intransitieve combinaties hoger worden en lager worden.

[p. 391]

king heeft op het externe object waarmee iets wordt vergroot:

(16) De Ramsdijk en de Zuidermeerdijk-Oost zijn in totaal 12,7 km lang, waarvan 7,8 kilometer is opgehoogd met 0,5 tot 1,7 meter grond. (Google)

Hierin is grond het externe object waarmee de dijken zijn opgehoogd; de specificatie 0,5 tot 1,7 meter slaat op de hoogte van de grond en niet direct op de vermeerderde hoogte van de dijken (hoewel die natuurlijk wel het gevolg is van het aanbrengen van extra grond!).

3 Gebruik van de prepositievariant en de variant zonder prepositie

In deze paragraaf zal een aantal gebruikssituatie worden belicht waarin een duidelijke preferentie voor de prepositievariant of juist voor de variant zonder prepositie te bemerken is.

3.1 Niet-direct waarneembare toename of afname

Wat opvalt bij het maat-complement bij werkwoorden van ‘toenemen’ en ‘afnemen’, is dat met bijna altijd wordt gebruikt bij berekeningen (vaak met percentages) en gemiddelde specificaties:

(17)	Tussen 1995 en 2005 is het aantal geneesheren-specialisten in ons land gestegen met 27 procent. (Google)
(18)	Daardoor kromp de markt voor it-diensten in de Emea-regio vorig jaar met 4,8 procent, aldus Gartner. (Google)
(19)	De online uitgaven van de Nederlandse bevolking zijn het afgelopen jaar met 50% gestegen ten opzichte van het jaar daarvoor. (Google)
(20)	Uit een onderzoek van Nielsen/Netratings blijkt dat het aantal impressies van Sponsored Listings (zowel contextgerelateerd als search) bij Yahoo en Google met gemiddeld 16% is toegenomen. (Google)

Bij berekeningen gaat het steeds om niet-direct waarneembare waardes, dus om getallen die pas duidelijk worden na het nodige rekenwerk. De uitkomst van deze berekeningen kan precies zijn, zoals in (17)-(19) of gemiddeld, zoals in (20).

Wanneer berekeningen neerkomen op een relatief eenvoudige becijfering, is de uitkomst als het ware aanschouwelijk en concreter dan bij ingewikkelder calculaties zoals nodig zijn in de situaties die bedoeld zijn in (17)-(20). Een

[p. 392]

voorbeeld van een aanschouwelijke berekening is een directe vergelijking van de verkoopcijfers van twee opeenvolgende jaren, zoals in (21); de prepositie met ontbreekt daar:

(21) De verkoop van deze apparaten [televisies met platte beeldschermen] is ruim 83 procent gestegen vergeleken met 2005. (NRC, 8 febr. 2007)

Om niet-direct waarneembare waardes gaat het ook bij de omvang van de vergroting of verkleining van nog niet bestaande objecten, bijvoorbeeld bij veranderingen op tekening of in de planningsfase:

(22)	Afgelopen mei stelde de Raad van State het bestemmingsplan [Bult van Pars] om dezelfde redenen buiten werking. Zeeman bedacht dat het appartementencomplex met twee meter versmald zou kunnen worden waardoor de afstand tot het terrein van Doeland ruim tien meter in plaats van de aanvankelijke 8,5 meter zou worden. (Google)
(23)	Ook met een beperktere bebouwingsdiepte van veld 9 blijft het stedebouwkundige bouwblok mogelijk. Gezien de al beperkte diepte van het terrein van ca. 42 tot 38 meter, zal het terrein met maximaal 2,5 tot 3 meter versmald kunnen worden. (Google)

Daarentegen wordt de variant zonder prepositie juist meestal gebruikt wanneer het gaat om de vergroting of verkleining van een bestaand object door ‘oprekking’ of ‘inkrimping’ van de bestaande contouren:

(24)	Ter hoogte van het viaduct onder de A27 over een lengte van circa 150 meter wordt de Soestdijkerstraatweg 3 meter verbreed; (Google)
(25)	De duinen en het strand ten noorden van Petten worden circa 200 meter in zeewaartse richting verbreed. (Google)
(26)	Met de aanleg van de Van Dixhoorndriehoek werd de kust bij Hoek van Holland al 800 meter zeewaarts verbreed. (Google)
(27)	De hoogte van de stelling van Daams molen, 6,20 meter, bepaalt tot hoe hoog er in het centrum van Vaassen gebouwd mag worden. Binnen een straal van 100 meter is dat 6,20 meter, binnen 200 meter 8,20 meter en binnen 300 meter 10,20 meter. Wordt de molen vier meter opgehoogd, dan kunnen alle plannen doorgaan. (Google)
(28)	Assen is 150 meter ingekort en de oversteek dus veel gevaarlijker! Sinds de aanleg van de turborotonde is Assen een dikke 150 meter kleiner geworden aan de kant van Smilde. (Google)

[p. 393]

De toename of afname is in de gevallen van (24)-(28) concreet en direct waarneembaar.

In sommige gevallen van ‘oprekking’ of ‘inkrimping’ van de bestaande contouren wordt toch de prepositievariant gebruikt, zie (29) en (30):

(29) Een bijna 60 meter hoge langgerekte houten spits bedekt met leien maakte dat de toren bij afronding van de werken in 1889 maar liefst 104 meter mat. Al in 1906 moest echter op last van rijksarchitect Cuypers het kruis met 7 meter worden ingekort. Het 17,80 meter lange gevaarte stond inmiddels al zo'n 60 centimeter uit het lood. Toch bleef de ‘Lange Jan’ met zijn 97 meter behoren tot de hoogste kerktorens van Nederland. (Google)

Het gebruik van met is hier aannemelijk te maken doordat het gaat om een plan of een opdracht, aangegeven door moest. De verandering is later reëel geworden.

(30) Maar voor alle deelnemers aan het NSK Cross komt de eindstreep onverwacht vroeg. De ronde door De Delftse Hout, die volgens het wedstrijdprogramma 2,3 kilometer beslaat, is met driehonderd meter ingekort. (Google)

Het gebruik van de prepositievariant in (30) is te verklaren door aan te nemen dat de verkorting van de afstand niet het gevolg is van het verleggen van de finish over een afstand van 300 meter, maar doordat er stukjes uit het parcours zijn gehaald en er dus een (deels) andere route moet worden gevolgd en/of dat men de lengte van een ander parcours heeft berekend.

3.2 Toegevoegde toename tegenover inherente toename

De prepositievariant wordt meestal gebruikt wanneer er bij ‘toename’ een extra stuk bijkomt, een additioneel, niet-eigen deel. In zin (31) resulteert dat in het ontstaan van telkens ‘andere’ bouwwerken:

(31) De piramide is in verschillende lagen gebouwd. Er kunnen een aantal fases worden verstaan namelijk:
- M1; Een perfecte mastaba met een kern van lokaal natuursteen met [...] eromheen een muur.
- M2; Wanneer het eerste stuk was afgebouwd werd het uitgebreid met 4 meter bij beide zijden maar niet zo hoog als het origineel, hierdoor leek het al op een kleine stappenpiramide.
- M3; Het werd weer uitgebreid met 8 en halve meter, deze weer kleiner dan de rest. (Google)

[p. 394]

Het eerste bouwwerk, een perfecte mastaba, verandert door de uitbreiding in een hoger bouwwerk, zoals genoemd onder M2, en dat weer in een ander bouwwerk, zoals genoemd onder M3.

In (32) worden de bestaande inritbanden niet zelf opgerekt, maar worden er nieuwe inritbanden bijgelegd ter verbreding van de inritten:

(32) ... dat inritten (...) worden verbreed door de inritbanden aan beide zijden met 0,5 meter te verlengen. (Google)

In (33) wordt bedoeld dat er een extra bouwdeel aan het Terminal zal worden gebouwd:

(33) Om tegemoet te komen aan de wensen van de cruisevaart en van de huurders van de nabijgelegen gebouwen wordt de kade achter de Passenger Terminal Amsterdam nu met 12,5 meter verbreed tot 27,5 meter. Hierdoor krijgt de cruisevaart meer ruimte voor de aan- en afvoer van passagiers. (Google)

In (34) wordt bedoeld dat er een stuk ruimte/straat is toegevoegd aan de toegang tot de Ebbingestraat:

(34) De Grote Markt onderging een schaalvergroting en veranderde in een ruim plein door de rooilijn in oostelijke richting met 6 tot 8 meter te verbreden. Nieuwe gebouwen mochten hoger en breder worden ook aan de noordzijde van de Grote Markt. De toegang tot de Ebbingestraat werd met 7 meter verbreed. De Waagstraat keerde niet terug in de plannen. (Google)²

De variant zonder prepositie wordt juist gebruikt wanneer er sprake is van een toename van binnen uit, doordat het object uit zichzelf expandeert, zoals in voorbeeld (13), dat hieronder nogmaals is geplaatst:

(13) de jongen is 5 cm gegroeid

Bij het groeien van kinderen komt er uiteraard geen stukje kind bovenop maar groeit elk deel van een kind. In dit geval zou de prepositievariant zelfs niet correct zijn:

(35) *de jongen is met 5 cm gegroeid

2 Het is enigszins onduidelijk hoe men in (31) de frase de rooilijn in oostelijke richting met 6 tot 8 meter te verbreden moet begrijpen. Waarschijnlijk wordt hier bedoeld dat de rooilijn 6 tot 8 meter is opgeschoven, waardoor de Grote Markt breder is geworden.

[p. 395]

Daar komt bij dat de groei van de jongen zonder berekeningen direct te zien of te meten is. Wanneer de groei echter berekend is over een groot aantal mensen, zoals in (36), is de prepositievariant weer wel normaal:

(36) De mensheid is in de laatste honderd jaar met ongeveer 10 cm gegroeid.

Het is in dit verband interessant om de voorbeelden (27) en (29) met elkaar te vergelijken. In beide gevallen gaat het om een voorgenomen verandering, maar in (27) is geen met gebruikt en in (29) wel. In (27) wordt gesproken van de hoogte van Daams molen die bepalend is voor de toegestane bouwhoogte in het centrum van Vaassen. Wanneer hier de prepositievariant zou zijn gebruikt, zou de indruk ontstaan dat er een extra bouwsel op de toren wordt geplaatst; het fungeren als ‘objectief’ referentiepunt voor de toegestane bouwhoogte wordt dan minder sterk. De gebruikte variant zonder prepositie suggereert dat de toren ‘zelf’ groter wordt, waardoor er aan zijn kwaliteit als referentiepunt niet getornd wordt.

3.3 Evaluatie van de mate

De prepositievariant wordt veel gebruikt wanneer er sprake is van een persoonlijke stellingname van de spreker tegenover de mate waarin de subjects- of objectsreferent toeneemt of afneemt. Deze evaluatieve houding blijkt in (37) en (38) uit respectievelijk maar liefst, een spectaculaire en slechts, waarmee de spreker aangeeft dat de bedoelde twintig procent bepaald meer is dan verwacht mocht worden, de bedoelde negenentwintig procent zelfs aanzienlijk meer dan dat en de groei van vier procent tegenviel:

(37)	In vergelijking met 2004 is de omzet van Mediamaal het afgelopen jaar met maar liefst twintig procent gegroeid. (Google)
(38)	De dienstverleners die vanuit India opereren hebben nog maar 1,4 procent van de markt in handen, maar hun omzet is vorig jaar wel gegroeid met een spectaculaire 29 procent. Ter vergelijking: de in de VS gestationeerde dienstverleners zagen hun omzet groeien met slechts 4 procent. (Google)

Het verschijnsel dat persoonlijke evaluatie binnen een zinsdeel samengaat met een ‘losser’ syntactisch verband (dat wil zeggen, een geringere betrokkenheid bij de handeling representerend) is een interessant fenomeen dat ook in andere gevallen en in andere talen een rol speelt;³ zie ook de discussie in paragraaf 1

3 In het Russisch [dat hier in letterlijke vertaling wordt weergegeven] zijn daar enkele duidelijke voorbeelden van. Het eerste betreft het gebruik van een datief-object, dat aangeeft wie de gevolgen van de handeling ervaart, en een ander object, dat aangeeft op welk punt dat gebeurt. Toevoeging van een evaluatieve bepaling aan het tweede object is niet goed mogelijk:
(d) ik wil jou_dat. in [het] gezicht spugen
(e) *ik wil jou_dat. in [het] afschuwelijke gezicht spugen
Een tweede geval betreft het (reflexief) bezittelijk voornaamwoord svoj ‘z'n’, ‘d'r’,... dat niet gebruikt wordt als de bezitter evident is, zoals bij onvervreemdbaar bezit:
(f) zij slaat verlegen [de] ogen neer
maar weer wel wenselijk is wanneer in het complement een persoonlijke stellingname van de spreker tot uitdrukking komt, bijvoorbeeld door het gebruik van een affectieve verkleiningsvorm:
(g) ... en Jacqueline zal waarschijnlijk slechts d'r wenkbrauwtjes optrekken
Een laatste geval betreft wederom het gebruik van het bezittelijk voornaamwoord svoj, nu als signaal van ‘psychological withdrawal on the part of the speaker from the world of his interlocutor’ (Honselaar 1986: 245; zie ook Yokoyama, Klenin 1976), zoals in zin (h), waarin de spreker wil zeggen dat degene tegen wie hij uitvalt (een vermeende drugshandelaar uit Moskou) geen deel uitmaakt van zijn eigen leefwereld:
(h) Als je nog een keer ‘jij’ tegen me zegt, sla ik je kop eraf. Begrepen? In je Moskou mag je drugs verkopen. Niet bij ons!
In alle drie gevallen wordt gefocust op een persoon. Het daaruit voortvloeiende perspectief wordt doorbroken door een vanuit het perspectief van de spreker gegeven evaluatie, wat de acceptabiliteit van de zinnen aantast. In sommige gevallen kan het bezittelijk voornaamwoord svoj deze breuk weer overbruggen.

[p. 396]

naar aanleiding van de frase een broodje (heerlijke) eiersalade.

3.4 Enkele bijzondere gevallen

In bepaalde omstandigheden vervalt de mogelijkheid om de prepositievariant te gebruiken. Zo is het gebruik daarvan in kopjes boven artikelen of paragrafen uiteraard het gevolg van het streven naar bondigheid:

(39) Europese pc-markt 17 procent gegroeid (Google)

In geval van parenthetisch gebruik wordt de gespecificeerde waarde syntactisch geïsoleerd van zijn context en wordt het aan de lezer overgelaten om het verband met de context zelf te interpreteren:

(40) Acer (nummer vier in de pc-markt van Emea) zag zijn verkoopaantallen het sterkst stijgen (74,8 procent). (Google)

Deze bijzondere gevallen vallen buiten de onderhavige discussie: in kopjes wordt een syntaxis gebruikt waarin andere regels gelden dan in de normale syntaxis, en bij parenthetisch gebruik is de syntactische constructie eerder die van een bijstelling dan van een complement.

[p. 397]

4 Discussie

De hier gepresenteerde analyse van semantische verschillen tussen de prepositievariant en de variant zonder prepositie bij het aangeven van de maat bij werkwoorden van ‘toenemen’ en ‘afnemen’ berust in essentie op de visie die de spreker heeft op de processen van toe- of afname en de mate waarin die plaatshebben. Als hij de mate ‘ziet’ als direct waarneembaar, concreet, dan wordt gekozen voor de variant zonder prepositie. Bij niet-direct waarneembare (dus bijvoorbeeld berekende of geplande) toe- of afname kiest men voor de prepositievariant. De variant zonder prepositie is daardoor ook objectiever, minder gemakkelijk te weerleggen; de met-variant mist deze autoriteit. De prepositievariant staat dan ook meer open voor toevoeging van evaluatieve kwalificaties van de kant van de spreker.⁴

In sommige gevallen kan men een intrigerende afwisseling van beide constructies aantreffen, zoals in (41):

(41) Volgens marktanalist Gartner is de wereldwijde omzet uit it-diensten vorig jaar 6,2 procent gestegen. De omzet van dienstverleners die in India gevestigd zijn, groeide met maar liefst 29 procent. (Google)

Deze afwisseling heeft te maken met een wisseling van perspectief. In (41) laat de frase Volgens marktanalist Gartner zien dat het percentage van 6,2 procent waarmee de wereldwijde omzet uit it-diensten is gegroeid, wordt ontleend aan een gezaghebbende bron, namelijk marktanalist Gartner. Het gaat dus niet om

4 Theo Janssen heeft de interessante suggestie gedaan dat de oppositie +/-met ook samen lijkt te gaan met de oppositie kwalificerend-specificerend. Zo zou in zin (i) de frase 5 procent vervangen kunnen worden door kwalificaties als verder, mooi, flink, maar weinig e.d.:
(i) Door zijn bevordering is zijn inkomen 5 procent gestegen, en wel met 200 euro per maand.
Deze zin lijkt (iets) minder acceptabel te worden wanneer met +/-met wordt gevarieerd:

(i′) Door zijn bevordering is zijn inkomen met 5 procent gestegen, en wel met 200 euro per maand.

(i″) Door zijn bevordering is zijn inkomen met 5 procent gestegen, en wel 200 euro per maand.

(i‴) Door zijn bevordering is zijn inkomen 5 procent gestegen, en wel 200 euro per maand.

Het zou de moeite waard zijn deze suggestie nader te onderzoeken, te meer daar deze aansluit bij Kloosters opmerkingen over de oppositie +/-met bij betalen; aansluiting bij draaien e.d. lijkt echter iets minder vanzelfsprekend.

[p. 398]

berekeningen van de spreker maar om een vaststaand feit. Als er had gestaan... is de wereldwijde omzet uit it-diensten wrig jaar met 6,2 procent gestegen dan had de spreker het perspectief van marktanalist Gartner zelf overgenomen en de groeicijfers als berekening gepresenteerd. Het tweede deel van (41) is niet duidelijk ontleend aan de autoriteit Gartner; bovendien is hier sprake van een evaluatie van de kant van de spreker (maar liefst).

Ebelings stelling dat de prepositievariant een geringere betrokkenheid bij de handeling representeert dan de variant zonder prepositie (Ebeling, 2006), wordt door mijn analyse bevestigd. Zijn stelling is echter zo ruim geformuleerd dat deze eerder het karakter heeft van een invariante betekeniskern dan van een concrete betekenis. De analyse van +/-met in het complement bij werkwoorden van verplaatsing in Honselaar (1997) en de onderhavige analyse van dezelfde oppositie bij werkwoorden van ‘toenemen’ en ‘afnemen’ laat echter zien dat het concrete gebruik en de concrete interpretatie van de oppositie van klasse tot klasse apart moet worden bekeken en vastgesteld. Bij werkwoorden van ‘toenemen’ en ‘afnemen’ geldt dan het volgende:

-	met geeft een niet-direct waarneembare waarde aan die te maken heeft met berekening, schatting, persoonlijke evaluatie of een additionele component die toegevoegd wordt;
-	-met geeft vooral de omvang van een inherente afgelegde weg, een waargenomen stukje werkelijkheid, een feitelijk traject, een maat met een centrale plaats in het gebeuren.

Wim Klooster was zo vriendelijk mij te attenderen op een ander geval van oppositie tussen +/-met in het complement, namelijk bij het werkwoord betalen (zie ook Klooster, 1972: 12-13):

(42)	hij betaalde met een tientje
(43)	hij betaalde een tientje

In (42) duidt het complement het betaalmiddel aan waarmee de transactie wordt uitgevoerd; het is dan te vervangen door frasen als met zijn PIN-pas, met creditcard, met boekenbonnen e.d. Het met-complement kan ook de valuta aangeven waarin betaald wordt:

(44) hij betaalde met dollars

Het is dan te vervangen door euro's, roebels, Zwitserse franks e.d.; in dit geval kan de prepositie overigens ook worden vervangen door in.

Met het tientje in met een tientje in (42) wordt dus de coupure bedoeld waarmee iemand de prijs van het gekochte object betaalt en niet de prijs zelf. Wie met een tientje betaalt, kan nog wat terugkrijgen, of kan worden gevraagd of hij het niet kleiner heeft.

[p. 399]

De prijs die ergens voor betaald wordt, is nu juist de betekenis van een tientje in (43) en dan doet het er niet toe of iemand het bedoelde bedrag door middel van één bankbiljet betaalt of een combinatie van een aantal munten.

Ook in het geval van betalen geldt Ebelings stelling met betrekking tot de grotere betrokkenheid van het object in geval van de prepositieloze variant en de geringere betrokkenheid bij de prepositievariant als invariante basisbetekenis.

Overigens is het mooie ‘minimale paar’ met een tientje betalen tegenover een tientje betalen het gevolg van het feit dat een tientje zowel het bankbiljet als de waarde⁵ kan worden bedoeld en geen elkaar uitsluitende entiteiten zoals bij +/-met bij werkwoorden van ‘beweging’ en van ‘toe- of afname’. In principe zou men dan ook beide ‘tientjes’ in één zin kunnen gebruiken:

(45) hij betaalde een tientje met een tientje

Iets dergelijks is bij werkwoorden van ‘beweging’ en van ‘toe- of afname’ niet mogelijk:

(46)	*hij draaide zijn racket met zijn racket
(47)	*de economie is 15 procent gestegen met 15 procent

tenzij men natuurlijk in (46) de frase met zijn racket gekunsteld interpreteert als het instrument met behulp waarvan het racket werd gedraaid in plaats van als het object dat draait.

De interactie van syntactische middelen (wel of geen prepositie in een complement) en lexicale betekenis (werkwoorden van ‘verplaatsing’, van ‘toenemen’ en ‘afnemen’, en ‘betalen’) is intrigerend door de steeds weer verrassende combinatie van syntactische constantheid en lexicale individualiteit. Tegelijkertijd is deze flexibele interactie er de oorzaak van dat met een relatief beperkt aantal middelen een breed scala van verschillende betekenissen kan worden gecommuniceerd. Met Harm Pinkster kunnen wij stellen dat de syntaxis en de lexicografie tot een vruchtbare afstemming moeten en kunnen komen: ‘Het wordt tijd dat er een samenhangende regie komt.’ (Pinkster, 2006: 82).

5 Klooster (1972: 12-13) wijst in zijn bespreking van het verschil tussen de betekenissen ‘waarde’ en ‘betaalmiddel’ terecht nog op het feit dat de zin Ik betaalde hem via de bank 10 gulden alleen acceptabel is wanneer 10 gulden als waarde wordt begrepen en niet als betaalmiddel.

Bibliografie

Ebeling, C.L. 2006. Semiotaxis. Over theoretische en Nederlandse syntaxis. Amsterdam.

Honselaar, Wim 1986. ‘Reflections on the Russian reflexive possessive pronoun swj’ In:

[p. 400]

Dutch Studies in Russian Linguistics [= Studies in Slavic and General Linguistics. Volume 8]. Amsterdam, pp. 235-248.

Honselaar, Wim 1997. ‘Met met of zonder met?’ In: E.H.C. Elffers-van Ketel, J.M. van der Horst, W.G. Klooster (red.), Grammaticaal Spektakel. Amsterdam, pp. 103-113.

Klooster, W.G. 1972. The Structure Underlying Measure Phrase Sentences. [= Foundations of Language. Supplementary Series. Volume 17]. Dordrecht.

Pinkster, Harm 2007. ‘De taakverdeling tussen de lexicograaf en de syntacticus’ In: Fons Moerdijk, Ariane van Santen en Rob Tempelaars (red.). Leven met woorden. Leiden, pp. 77-82.

Yokoyama, O.T. en E. Klenin 1976. ‘The semantics of “optional” rules: Russian personal and reflexive possessives’ In: L. Matejka (ed.). Sound, Sign and Meaning. Quinquagenary of the Prague Linguistic Circle. Michigan Slavic Contributions no. 6, pp. 249-270.