Voortgang. Jaargang 24
(2006)– [tijdschrift] Voortgang–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 37]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
‘Het is te zien hoe dat je het ziet’ De modale infinitief in Nederland en België
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1. InleidingToen producent John de Mol in 2005 de tv-zender Talpa lanceerde, verschenen overal in Nederland reclameposters met de tekst Talpa: niet te missen. Of de bedenker van de campagne zich bewust was van de verschillende interpretaties die de slogan toelaat, is niet duidelijk, maar tv-recensenten en webloggers maakten in de periode rondom de introductie van de zender dankbaar gebruik van de geboden interpretatieve ruimte.
Terwijl John de Mol de infinitiefconstructie gebruikt om ons ervan te overtuigen dat we Talpa niet mogen missen, doen de schrijvers van (1) en (2) alsof hij bedoelt te zeggen dat we de zender niet kunnen missen - om dat vervolgens te bevestigen, als in (1), dan wel tegen te spreken, als in (2). Nu hebben we hier natuurlijk te maken met niet-coöperatieve taalgebruikers, maar hun uitingen laten goed zien dat de infinitiefconstructie als zodanig verenigbaar is met zowel een ‘mogen’-lezing als een ‘kunnen’-lezing. In (3) bijvoorbeeld is die laatste lezing duidelijk wél de bedoelde. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 38]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(3) De medische faculteit is niet te missen: die hangt ongeveer over het station heen. (www.delta.tudelft.nl/archief/j32/n20/4647) De parafrases met modale hulpwerkwoorden maken duidelijk dat de constructie zijn te infinitief zowel gebruikt kan worden voor het uitdrukken van ‘noodzakelijkheid’ als van ‘mogelijkheid’.Ga naar voetnoot1 Behalve modaal is de constructie ook passief: het grammaticaal subject is in deze zinnen niet de handelende instantie - zo'n agens blijft meestal achterwege maar kan expliciet gemaakt worden met een door- of voor-bepaling. De constructie wordt dan ook wel een ‘modale passief’ genoemd (Hoekstra & Moortgat 1979; Bennis 1990). Hoewel het passieve karakter een intrigerend kenmerk van de constructie is, dat een belangrijke restrictie oplegt aan het soort werkwoorden dat erin gebruikt kan worden (Sassen 1990), zal ik mij in deze bijdrage verder richten op het modale element in de betekenis van de constructie. Is er één globale, overkoepelende betekenis te bedenken voor de verschillende modale lezingen, of moeten we besluiten dat deze toch echt polyseem is, dus twee verschillende ‘senses’ heeft? Bij het beantwoorden van deze vraag ga ik speciaal in op verschillen tussen het Nederlands-Nederlands (verder: NNL) en het Belgisch-Nederlands (verder: BNL) Daar zijn twee redenen voor. In de eerste plaats zijn er aanwijzingen dat er interessante verschillen zijn tussen beide variëteiten van het Nederlands, juist als het gaat om de beschikbaarheid van verschillende modale lezingen voor deze constructie. Zo kan het is te betalen in BNL de lezing krijgen dat er betaald moet worden, zoals in (4a) en (4b), van Belgische websites.
In NNL kunnen (4a) en (4b) eigenlijk alleen betekenen dat een proefles en het ontbijt betaalbaar zijn, dus (gemakkelijk) betaald kunnen worden. In de tweede plaats zal blijken dat contrastieve analyse van zulke nauw verwante taalvariëteiten als NNL en BNL een belangrijke bijdrage levert aan het antwoord op de eerste vraag - monosemie of polysemie? Voordat ik op deze theoretische kwestie inga, presenteer ik eerst de uitkomsten van een corpusonderzoek naar de modale infinitief in NNL en BNL.Ga naar voetnoot2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 39]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2. CorpusdataDe Talpa-slogan in (1) en (2) laat zien dat de modale infinitiefconstructie ook zonder het werkwoord zijn voorkomt. Het heeft echter weinig zin om in het Corpus Gesproken Nederlands (verder: CGN) alle te-infinitieven te zoeken, aangezien de uitvoer van zo'n zoekopdracht gigantisch van omvang is en slechts voor een klein deel bestaat uit modale infinitieven. Om het zoekresultaat enigszins onder controle te houden heb ik in eerste instantie gezocht naar voorkomens van het werkwoord (lemma) zijn direct gevolgd door te + infinitief. (De onvermijdelijke ruis heb ik handmatig verwijderd.) Dat levert voor NNL en BNL de aantallen modale infinitieven in Tabel 1 op.
De modale infinitief is in BNL significant frequenter dan in NNL; dat is in Tabel 1 al te zien aan de absolute aantallen, maar het Belgische deel van het corpus is ook nog eens veel kleiner dan het Nederlandse.Ga naar voetnoot3 De hogere frequentie van de modale infinitief in het BNL geldt echter alleen op het niveau van de tokens (het aantal individuele voorkomens van de constructie), niet op het niveau van de types (het aantal verschillende voorkomens van de constructie): tegenover 17 verschillende types in BNL staan 34 verschillende types in NNL. Anders gezegd: het hoge cijfer voor BNL in Tabel 1 komt voor rekening van een beperkt aantal werkwoorden. De absolute aantallen voor de zes werkwoorden die het meest voorkomen onder de 181 BNL-gevallen van Tabel 1 staan in Tabel 2.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 40]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Nu blijkt dat de helft van de BNL-gevallen (91 van de 181) wordt gevormd door is te zien (46) en is te zeggen (45). Beide combinaties worden in BNL gebruikt met een functie die in de NNL data niet voorkomt. De betekenis van x is te zien is in de Nederlandse gevallen af te leiden uit de betekenis van het werkwoord zien in combinatie met de modale en passieve betekenis van de constructie: x kan gezien worden, is zichtbaar. In het BNL is zo'n letterlijke, compositionele analyse van x is te zien slechts in 6 van de 46 gevallen van toepassing. In de overige 40 gevallen is de functie ervan eerder te omschrijven als ‘dat moeten we (nog maar) afwachten’ of ‘het staat te bezien’, een functie die natuurlijk wel terug te voeren is op een letterlijke parafrase met moeten (‘dat moet (nog) gezien worden’, vgl. dat moet ik nog zien!). De uitdrukking het/dat/'t is te zien kan in het BNL als zodanig met deze functie gebruikt worden, maar in 30 van de 40 gevallen heeft zien een complement in de vorm van een afhankelijke vraag, zoals in (5).Ga naar voetnoot4 De constructie zou dan in het NNL vertaald kunnen worden als ‘dat ligt er (maar net) aan [vraag]’ of ‘dat hangt ervan af [vraag]’. (5) ik bedoel 't is te zien hoe dat je 't ziet hè. (fv701326) Voor de 45 gevallen in het BNL van de modale infinitief met het werkwoord zeggen geldt iets soortgelijks. Het BNL gebruikt het/dat/'t is te zeggen, zoals het Franse c'est-à-dire, meestal in contexten waar het NNL dat wil zeggen gebruikt - een constructie die we op grond van wil ook best modaal mogen noemen. Voor beide uitdrukkingen geldt dat een spreker ze kan gebruiken om een restrictie in te leiden, zoals in (6). De functie ervan gaat dan in de richting van die van woorden als tenminste of althans. (6) maar de keuze was beperkt in uh allee 't is te zeggen d'r stonden daar genoeg okkasies maar 't moet mij nog een beetje aanstaan. (fv700077) Ten slotte heeft, naast zien en zeggen, ook de modale infinitief met denken een specifieke functie in het BNL. Het is/was te denken betekent iets als ‘het is/was (valt/viel) te verwachten’, zoals het is/ was denkbaar, maar aangezien dit werkwoord in de BNL-data ook maar drie keer voorkomt, heeft dat de frequentiegegevens in Tabel 1 nauwelijks beïnvloed. Als we de vaste uitdrukkingen met zien en zeggen uit het materiaal verwijderen, is het verschil in frequentie van de modale infinitief in BNL en NNL overigens nog steeds significant. Zoals in Tabel 2 te zien valt, komt dat verschil dan vooral voor rekening van de modale infinitief met het werkwoord hopen. Deze combinatie komt natuurlijk wél in het NNL voor - samen met doen is hopen in | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 41]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Nederland het meest gebruikte werkwoord in de constructie. Bovendien heeft het is te hopen, voor zover ik heb kunnen nagaan, ook dezelfde gebruikswaarde in NNL en BNL. Desondanks is ook deze combinatie in het BNL frequenter dan in het NNL. Pas als we ook de gevallen met hopen uit het materiaal verwijderen, is het verschil tussen BNL en NNL niet langer significant. Met de eerste zoekopdracht hebben we alleen direct aaneensluitende gevallen gevonden van ‘zijn te inf’. Daarmee worden heel wat modale infinitieven niet gevonden aangezien er het nodige materiaal kan komen tussen zijn en te, met name niet (of wel) en andere bijwoorden als in dat is duidelijk te zien, die vraag is moeilijk te beantwoorden etc. Voor deze gelegenheid beperk ik mij verder tot de gevallen met niet, waarvan de frequentie in NNL en BNL is weergegeven in Tabel 3.
Ook in combinatie met ontkenning is de modale infinitief dus frequenter in BNL dan in NNL. De hoge frequentie in BNL komt dit keer met name voor rekening van één werkwoord. Dat betreft dan, opvallend genoeg, niet één van de drie meest frequente werkwoorden uit Tabel 2: het werkwoord hopen komt nu zelfs helemaal niet voor in de BNL-data (tegenover 3 gevallen in NNL) en de gevallen met zien en zeggen zijn met negatie niet frequenter in BNL dan in NNL. Bovendien is er bij het is niet te zien en het is niet te zeggen geen verschil in gebruik tussen BNL en NNL; ze kunnen in beide taalvariëteiten geparafraseerd worden als respectievelijk ‘het kan niet gezien worden’ en ‘het kan niet gezegd worden’. De ontkennende zinnen met zien en zeggen in het BNL zijn dus, naar hun betekenis, niet de ontkenning van de hoogfrequente constructies het is te zien en het is te zeggen uit Tabel 2. Het werkwoord dat het meest voorkomt in de modale infinitief met niet is doen, zie Tabel 4.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 42]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Net zoals de bevestigende uitingen met zien, zeggen en denken, kan het BNL de uitdrukkingen x is niet te doen gebruiken in contexten waar het NNL deze optie simpelweg niet heeft. Ook in NNL is een ‘letterlijke’ parafrase van x is niet te doen als ‘x kan niet gedaan worden’ misschien niet altijd even makkelijk toepasbaar, maar in BNL lijkt de uitdrukking zich helemaal ontwikkeld te hebben tot algemene negatieve kwalificatie, ook bijvoorbeeld voor personen en plaatsen, zoals in (7a) en (7b).
Sprekers van NNL zouden in deze contexten kunnen kiezen voor modale infinitieven als niet uit te houden of niet te harden, maar die twee werkwoorden komen niet voor onder de 53 gevallen van Tabel 5 en zijn dus zeker minder geconventionaliseerd dan niet te doen in het BNL, dat op zichzelf - in een kleiner corpus - al 52 keer voorkomt. Als we het werkwoord doen buiten beschouwing laten, is er geen significant verschil in frequentie tussen modale infinitieven met niet in NNL en BNL. Wat zeggen de data uit het CGN over de beschikbaarheid van de verschillende modale lezingen voor deze constructie in NNL en BNL? Eigenlijk niet veel. De belangrijkste reden dat we op grond van de data niet kunnen besluiten of de modale infinitief in BNL daadwerkelijk vaker dan in NNL uitdrukking geeft aan ‘noodzakelijkheid’, zoals (4a) en (4b) suggereren, is dat de constructie zijn te inf zowel in BNL als in NNL bijna alleen maar wordt gebruikt om ‘mogelijkheid’ uit te drukken. Op grond van parafrases als ‘dat moeten we (nog) zien’, zouden we de 40 gevallen van het/dat/'t is te zien, met de functie geïllustreerd in (5), kunnen laten gelden als voorbeelden van de modale categorie ‘noodzaak’, maar we kunnen de functie van die uitdrukking natuurlijk moeilijk generaliseren naar ‘de’ functie van ‘de’ modale infinitiefconstructie in BNL. Ook voor de frequent voorkomende gevallen met het werkwoord hopen is te verdedigen dat we met een noodzakelijkheidslezing te maken hebben; de uitdrukking het is te hopen dat x wordt gebruikt in contexten waar er niets anders op zit dan (dus waar de omstandigheden het noodzakelijk maken om) te hopen dat x, zoals dat ook kan worden uitgedrukt met we moeten (maar) hopen dat x (dat overigens heel dicht ligt bij we kunnen alleen maar hopen dat x.) Maar die analyse geldt dan zowel voor de Nederlandse als voor de Belgische voorkomens van het is te hopen, die in vergelijkbare contexten worden gebruikt. Als we dit type meetellen als gevallen van de categorie ‘noodzaak’, dan krijgt de modale infinitief in BNL inderdaad vaker een noodzakelijkheidslezing dan in NNL, maar dat komt dan alleen doordat het type x is te hopen als zodanig frequenter is in BNL dan in NNL (zie Tabel 2). Daar komt nog bij dat de betekenis van deze uitdrukking neutraler lijkt dan de parafrase met moeten suggereert (zie paragraaf 3). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 43]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Naast de hoog-frequente patronen met zien (in BNL) en hopen (in BNL én NNL) bevat de uitkomst van bovenstaande zoekopdrachten slechts drie uitingen waarin de spreker met een modale infinitief uitdrukking geeft aan de modale notie noodzaak. Twee van die uitingen, namelijk die in (8), bevatten de string niet te onderschatten.
De context van (8a) en (8b) maakt duidelijk dat de spreker hier aan de toegesprokene duidelijk wil maken dat deze de situatie niet mag of moet onderschatten. Het gebruik van de modale infinitief in (8) lijkt dan ook veel op dat van niet te missen in (1) en (2), althans zoals Talpa de slogan bedoelde. Het enig overblijvende geval in de categorie noodzaak is net als de uitingen in (8) afkomstig uit het BNL-subcorpus en bevat eveneens negatie, zij het dat die negatie in (9) een ander bereik heeft dan in (8).Ga naar voetnoot5 (9) Maar ja 't is op nen zondag he en 't was niet te betalen zeker dan? (fv701235) Zonder verdere context ligt het voor de hand dat de modale infinitief in (9) een (on)mogelijkheidlezing krijgt, dus dat de spreker het hier heeft over iets dat onbetaalbaar is, dus niet betaald kan worden. In NNL is dat naar mijn gevoel ook de enig mogelijke lezing. In (9) reageert de spreker echter op de mededeling van zijn gesprekspartner dat het erg druk was in het Centre Pompidou in Parijs toen hij dat onlangs bezocht. De spreker vraagt zich in (9) af of dat misschien kwam doordat het museum op zondag gratis toegankelijk is, anders gezegd, doordat er op zondag geen entree betaald hoeft te worden. De situatie die de spreker in (9) met de modale infinitief wil oproepen is precies de omgekeerde van die in de mogelijkheidslezing: de toegang tot het Centre Pompidou is op zondag niet onbetaalbaar, maar gratis. Het gebruik van de modale infinitief met betalen in (9) is dus, afgezien van de negatie, heel vergelijkbaar met de gevallen in (4a) en (4b). De voorbeelden met de noodzakelijkheidslezing in (8) en (9) zijn alle drie afkomstig uit het BNL, maar dat zou, zeker voor (8a) en (8b), toeval kunnen zijn; het vergelijkbare niet te missen van Talpa is immers NNL. Hoe dan ook zijn | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 44]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
de aantallen te klein om er conclusies aan te kunnen verbinden over het verschil tussen BNL en NNL.Ga naar voetnoot6 Voor zover het idee dat de modale infinitief in BNL vaker een ‘moeten’-lezing krijgt dan in NNL wordt bevestigd, komt dat voor rekening van een heel beperkt aantal types. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3. Monosemie of polysemie?Volgens Bennis (1990: 37) heeft de modale infinitiefconstructie in (zijn voorbeeld) (10) twee interpretaties, die hij epistemisch en deontisch noemt en parafraseert als in (11a) and (11b).
Het is hier niet de plek om in te gaan op de terminologische warboel in de literatuur over modaliteit, maar epistemisch kan de lezing in (11a) niet genoemd worden, althans niet volgens een definitie van de term die mij bekend is. De lezing in (11b) kunnen we inderdaad als een geval van deontische noodzaak beschouwen: er is een externe Force (Heine 1995), een norm of een autoriteit, die een verplichting oplegt aan een (hier niet geëxpliciteerde) agens. Als we ook de mogelijkheidslezing van de constructie preciezer willen benoemen naar het soort modaliteit, dan komt in plaats van epistemisch de term dynamisch (Nuyts 2005) daarvoor in aanmerking: eigenschappen van (de referent van) het subject dan wel externe omstandigheden (inclusief eigenschappen van de niet-genoemde agens) maken het mogelijk dat de situatie uitgedrukt met de infinitief wordt gerealiseerd. Moeten we dus aannemen dat de constructie zijn te inf twee betekenissen heeft, namelijk dynamische mogelijkheid en deontische noodzakelijkheid? Of zijn de twee lezingen specifieke invullingen, op grond van het gebruikte werkwoord en de context, van één overkoepelende betekenis, zoals Janssen (2001) bijvoorbeeld voorstelt voor moeten? Om met dat laatste te beginnen, die ene globale betekenis voor de modale infinitiefconstructie kunnen we wel bedenken. Het moet, naast de passieve betekenis (‘grammaticaal subject is theme’), iets zijn als ‘(nog) niet gerealiseerde situatie’. Dat is ook in overeenstemming met het feit dat de infinitief zelf niet vervoegd is voor tijd of persoon, waardoor de | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 45]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
situatie ‘ungrounded’ is, dus niet op een specifieke manier verankerd in de spreeksituatie. De omschrijving is bovendien sober genoeg om alle soorten modale lezingen toe te laten: het realiseren van de situatie kan mogelijk zijn of noodzakelijk, en toegestaan of zelfs verplicht. Maar heel bevredigend is zo'n monoseme analyse niet, zeker in het licht van de corpusdata uit paragraaf 2. Op grond van die data is het duidelijk dat het Nederlands in elk geval een productieve constructie heeft van de vorm ‘zijn te inf’ waarvan de betekenis beschouwd kan worden als een combinatie van passief en (dynamische) mogelijkheid. Dat wil niet zeggen dat specifieke concretiseringen van die constructie niet een specifiekere betekenis kunnen hebben. Wanneer je, bijvoorbeeld, van een boek zegt dat het niet te lezen is, of van een maaltijd dat die niet te eten is, bedoel je daarmee (meestal) iets anders dan dat het boek letterlijk onleesbaar is of dat de maaltijd niet opgegeten zou kunnen worden; ook dat specifieke gebruik hoort blijkbaar tot je kennis van het Nederlands. Voor veel andere gebruikswijzen van de modale infinitief is nog duidelijker dat die in hun geheel opgeslagen moeten zijn, zoals bij ergens (niet) over te spreken zijn, dat is niet te harden of niet te filmen, of x is niet vooruit te branden. Er is echter weinig reden om aan te nemen dat het Nederlands naast de constructie zijn te inf met als betekenis ‘passief + mogelijkheid’ ook een productieve constructie heeft van dezelfde vorm maar met de betekenis ‘passief + noodzaak’. Die laatste lezing komt nauwelijks voor; voor het specifieke voorbeeld van Bennis in (10) is hij naar mijn gevoel helemaal niet beschikbaar. Als we kijken wanneer de infinitiefconstructie wordt gebruikt voor het uitdrukken van noodzaak kunnen we drie groepen onderscheiden. De eerste groep bestaat uit hoogfrequente vaste uitdrukkingen als het is te zien in BNL en het is te hopen in BNL en NNL. In paragraaf 2 heb ik laten zien dat deze gevallen eventueel als modale uitdrukkingen van noodzaak geanalyseerd kunnen worden. Maar dan nóg geldt voor deze types dat ze, alleen al op grond van frequentie, apart moeten zijn opgeslagen: de taalgebruiker hoeft voor gebruik en interpretatie ervan dus geen beroep te doen op een hoger, abstract schema. De tweede groep gevallen komen we in gesproken taal, en dus ook in het CGN, niet veel tegen. In geschreven taal zijn ze wel frequent. Zo vinden we in het Eindhovens Corpus, dat voor het grootste deel uit (NNL) geschreven taal bestaat, zo'n 25 gevallen van zijn te inf (op een totaal van 378) die geparafraseerd kunnen worden met moeten (vgl. Trnavac 2006). De schrijver gebruikt de constructie dan ófwel om een causale relatie te presenteren, als in (12), ófwel om een voorzichtige uitspraak te doen over de wenselijkheid van een situatie, als in (13).
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 46]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Werkwoorden die in het Eindhovens corpus meer dan één keer voorkomen in het ‘causale’ type (als in (12)) zijn danken en wijten (beide 4 keer) in de vaste uitdrukking x is te danken/wijten aan y; een werkwoord dat meer dan eens voorkomt bij het tweede, ‘evaluerende’ type (als in (13)) is aanbevelen in x is (niet) aan te bevelen (ook 4 keer). Nu vindt de spreker van (12) waarschijnlijk dat de stijging van de inkomsten toegeschreven moet worden aan de ‘verhoging van de vullingsgraad’. De spreker van (13) had ook kunnen zeggen dat de kwaliteit van het eerste opstel betreurd moet worden. Maar zeggen deze sprekers (schrijvers) dat ook met de modale infinitief, of is het een inferentie van de lezer? Dat dit type modale infinitief frequent gebruikt wordt in specifieke (geschreven) genres, waaronder wetenschappelijke teksten, komt enerzijds doordat het een passieve constructie is, waarmee de handelende instantie ongenoemd kan blijven. Maar anderzijds lijkt de constructie ook zo geschikt in deze contexten juist omdat deze niet per se als uitdrukking van noodzaak geïnterpreteerd hoeft te worden. De uitingen in (12) en (13) lijken niet alleen ‘objectiever’, maar ze zijn ook een stuk voorzichtiger dan hun mogelijke parafrases met moeten. Dat duidt erop dat ze eerder mogelijkheid dan noodzaak uitdrukken, of op z'n minst dat ze de schrijver in staat stellen om die keus niet te hoeven maken. Ook uitingen waarin het werkwoord kunnen, en met name de combinatie zou kunnen, voorkomt, kunnen gebruikt worden voor behoorlijk dwingende taalhandelingen (Je zou eens even je mond kunnen houden) (Brantjes 2006). Maar dat heeft voor zover ik weet nog niemand op de gedachte gebracht dat het modale hulpwerkwoord kunnen als zodanig behalve mogelijkheid ook noodzaak uitdrukt. Die conclusie hoeft op grond van gevallen als (12) en (13) dus ook voor de modale infinitief niet getrokken te worden.Ga naar voetnoot7 De derde en laatste categorie gevallen waarin zijn te inf noodzaak lijkt uit te drukken is het type er is (nog) veel te doen. Een voorbeeld uit het Eindhovens corpus is (14). (14) Er waren nog heel wat handen te drukken voordat ze konden afdalen naar de wachtende sloep. (34982) Kenmerkend voor deze gevallen is enerzijds er op de eerste zinsplaats en anderzijds een aanduiding van hoeveelheid als (of bij) het subject. In dit grammaticale patroon kan ook het voorbeeld van Bennis in (10) een ‘noodzaak-lezing’ krijgen: er is nog één som op te lossen. Al deze gevallen roepen de gedachte op aan een eindpunt of doel voor het bereiken waarvan nog een en ander gedaan moet worden.Ga naar voetnoot8 Het is moeilijk te bepalen waaraan deze interpretatie precies kan worden toegeschreven. Duidelijk is in elk geval dat het gaat om een heel specifieke con- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 47]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
structie, zowel naar de vorm als naar de betekenis, waarvan de modale infinitief slechts één van de samenstellende delen is. Het zal intussen duidelijk zijn waarin een monoseme analyse van zijn te inf tekortschiet. De boven voorgestelde betekenis - ‘(nog) niet gerealiseerde situatie’ - is verenigbaar met alle interpretaties van de constructie. Maar als we het bij die monoseme omschrijving laten, dan kunnen we niet verklaren waarom een voorbeeld als (10) niet net zo gemakkelijk als een uitdrukking van (deontische) noodzaak als van (dynamische) mogelijkheid geïnterpreteerd kan worden. Voor het Duitse equivalent van (10) lijkt dat wel zo te zijn (Thim-Mabrey 1986), maar sprekers van het Nederlands kiezen niet snel voor een modale infinitiefconstructie in situaties waarin ze noodzaak tot uitdrukking willen brengen (zie ook de resultaten van de enquête genoemd in noot 5); als uitdrukking van mogelijkheid is de constructie daarentegen productief. Als een monoseme analyse niet wordt aangevuld met dit type informatie over gebruiksconventies, die per taal en taalvariëteit behoorlijk kunnen verschillen (zoals bleek in paragraaf 2), dan is de waarde van zo'n analyse beperkt. Een manier om beide soorten informatie te representeren, dus zowel de specifieke conventies als de abstracte overkoepelende betekenis, is een constructienetwerk zoals dat tegenwoordig in verschillende constructionele benaderingen van taal wordt ingezet (zie Croft & Cruse 2004 voor een overzicht en voor het Nederlands Verhagen 2005). De voorafgaande discussie laat zien hoe zo'n taxonomie voor de Nederlandse constructie zijn te inf er uit zou kunnen zien. Deze bevat dus een productief schema voor het uitdrukken van mogelijkheid, maar niet voor het uitdrukken van noodzaak.Ga naar voetnoot9 De laatste lezing is beperkt tot een aantal specifieke constructies die als zodanig in het netwerk moeten worden gerepresenteerd. Deze constructies hebben een verschillende graad van abstractie, uiteenlopend van volledig gefixeerde uitdrukkingen van het type het is te zien (BNL) en het is te hopen, via gevallen als niet te missen en niet te onderschatten, tot een abstracter (op zichzelf wel productief) schema van het type ‘er zijn (nog) hoeveelheid te inf’ (als in (14)). De notie van een constructienetwerk maakt het mogelijk om aan te nemen dat er ook nog één overkoepelende, monoseme constructie is van de vorm zijn te inf die fungeert als ‘ouder’ van zowel de productieve constructie waarmee mogelijkheid wordt uitgedrukt als van de verschillende infinitiefconstructies waarmee noodzaak wordt uitgedrukt.Ga naar voetnoot10 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 48]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Is de modale infinitiefconstructie in zo'n ‘constructionele’ voorstelling van zaken monoseem of polyseem? Een voor de hand liggend antwoord op die vraag is dat constructienetwerken de monoseme en polyseme benadering in zich verenigen: de betekenis van de ‘ouder-constructie’ is sober genoeg om verschillende modale lezingen toe te laten maar een aantal specifieke lezingen is geconventionaliseerd in constructies die deels hun eigen weg zijn gegaan. Toch is er een belangrijk verschil tussen een constructienetwerk en een polysemienetwerk. In een polyseme analyse kunnen we het verschil tussen de twee mogelijke lezingen van zijn te inf weergeven door ‘mogelijkheid’ te beschouwen als de prototypische betekenis en ‘noodzaak’ een perifere positie toe te kennen in het betekenisnetwerk. In tegenstelling tot een polysemienetwerk is een constructienetwerk echter geen netwerk van betekenissen, maar van vorm-betekeniseenheden. Als het lukt om de verschillende lezingen van een constructie systematisch te verbinden met vorm-kenmerken, dan is het resultaat eerder een ‘monosemie-netwerk’ dan een polysemienetwerk (Boogaart 2005). We hebben dan immers niet één vorm met verschillende betekenissen, maar verschillende vormen - elk met hun eigen betekenis. De vaststelling dat specifiekere vormen ook specifiekere betekenissen hebben is helemaal in overeenstemming met het principe ‘één vorm - één betekenis’. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
4. Tot besluitVolgens de Taaladviesdienst van Onze Taal zou een ‘taalgevoelige’ lezer in een zin als (15) een belediging kunnen zien.Ga naar voetnoot11 (15) Het werk van Theo Janssen is van niet te onderschatten waarde. De dienstdoende taaladviseur vergelijkt zulke zinnen met bijvoorbeeld de soep is niet te eten. Die laatste gebruik je om aan te geven dat de soep niet gegeten kan worden en dus zou een spreker met (15) ook te kennen geven dat de waarde van Theo's werk ‘zo laag is dat die niet te laag geschat kan worden’. Als we even voorbijgaan aan het verschil tussen predicatief en attributief gebruik van de modale infinitief (zie noot 1 en 10), had de taaladviesdienst zinnen als (15) beter kunnen vergelijken met gevallen als de Talpa-slogan niet te missen! Bovendien zagen we in paragraaf 2 dat juist voor de modale infinitief met het werkwoord onderschatten en negatie de ‘moeten’-lezing geconventionaliseerd lijkt (zie voorbeelden (8a) en (8b)). Interessant is dat voor het werkwoord overschatten het omgekeerde geldt, zodat de uitingen in (16) en (17) in heel vergelijkbare contexten gebruikt kunnen worden. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 49]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De meest voor de hand liggende lezing van (16) is dat het belang van monosemie volgens de spreker niet onderschat mag/moet worden; de meest plausibele lezing van (17) is juist dat dat belang niet overschat kan worden. En het laatste komt ongeveer op hetzelfde neer als het eerste. Hoewel de omgekeerde lezingen ook compatibel zijn met de algemene betekenis van zijn te inf, zijn die lezingen voor de specifieke constructies met de werkwoorden onderschatten of overschatten en negatie duidelijk minder geconventionaliseerd. Het is dit type gebruiksconventies, dat het duidelijkst aan het licht komt bij het vergelijken van talen of taalvariëteiten, dat in constructienetwerken wordt vastgelegd. Dat betekent niet dat de taalgebruiker blind kan varen op zijn kennis van de conventie en dat context bij de interpretatie van uitingen geen rol meer zou spelen. Gevallen als in (18) zijn nog steeds niet uitgesloten, al moet men wel enige honderden gevallen van niet te overschatten op het internet doorploegen om één zo'n ‘moeten’-geval tegen te komen. (18) De media hebben toch een niet te overschatten maar wel forse invloed op de bezoekersaantallen. Uit het vervolg blijkt dat de spreker in (18) met niet te overschatten wel degelijk bedoelt dat de invloed van de media ook weer niet overschat moet worden; die modale betekenis ligt dus dichter bij die van (16) dan van (17). Theo Janssen is zich als geen ander bewust van de rol van zowel gebruiksconventies als het referentiekader bij de interpretatie van uitingen (Janssen te versch.). Zo'n écht taalgevoelige lezer kan in (15) geen belediging zien. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bibliografie
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 50]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||