Voortgang. Jaargang 24

[p. 51]

Regelmaat en interpretatie bij mits-constructies in het moderne Nederlands
Saskia Daalder^*

Abstract - The topic of this article is the grammatical construction defined by the Dutch conditional conjunction mits. Its positional possibilities are scrutinised and a general characteristic is proposed of the import it conveys to each of its parts.

Mits?? Wat is dat nou voor een onbelangrijk woord. Een vervelend woord ook eigenlijk, dat een soort pedanterie uitstraalt!

* E-mailadres van de auteur: 〈[e-mail]〉.

1. Inleiding

Het is waar, ook de auteur van deze bijdrage heeft nooit zo'n voorliefde voor het woord mits gevoeld. Toch komt het veel meer voor dan men zou denken, zo valt met één blik te zien na de korte zoekvraag ingetikt op het onwaardeerlijke Google. Het woord heeft blijkbaar wel zijn niche. Het wordt daarom tijd een einde te maken aan de stiefmoederlijke behandeling die mits in de vakliteratuur ten deel blijkt te zijn gevallen. De Algemene Nederlandse spraakkunst (ANS 1997: par. 10.3.8) bijv. neemt precies twee voorbeelden met het woord op en suggereert dat het woord weinig bijzonders te bieden heeft ten opzichte van de heel veel frequentere voorwaardelijke voegwoorden als en indien. Is dat nu wel helemaal juist?

Mijn exploratieve onderzoek naar regelmaat en interpretatie bij mits-constructies berust op een klein corpus (80 citaten) dat ik grotendeels met behulp van Google heb samengesteld. Ik zet in het volgende allereerst uiteen welke vormvarianten de constructie kent. Daarna kom ik op de overkoepelende inhoudelijke karakteristiek die bij alle varianten van toepassing lijkt te zijn. Het blijkt ten slotte nodig om rekening te houden met het persoonlijke perspectief dat gekozen wordt bij de interpretatie van de afzonderlijke gebruiksgevallen van het woord.

2. Vormvarianten van de mits-constructie

In welke varianten treden mits-constructies in het moderne Nederlands op? Hoe kan de grammaticale regelmaat in constructies met mits beschreven worden? Nemen we twee eerste voorbeelden bij de kop.

[p. 52]

(1)	Alles mag in een schilderij, dun of dik, warrig of strak, mits het maar verrast.^1
(2)	Ook andere voorwerpen van plastische kunst, mits de kunstenaar door het op een bepaalde manier bewerken van materialen eigenhandig die voorwerpen vormgeeft en zij niet zijn aan te merken als massaprodukten, vallen onder het 6%-tarief. (www.belastingdienst.nl/zakelijk/omzetbelasting/ob09/ob09-85.html)

In de mits-frase wordt hier steeds een strikt te nemen voorwaarde benoemd; laten we die abstract voorstellen met de letter p. Daarnaast wordt in de bovengeschikte zin iets aangeduid (noemen we dat in het vervolg steeds q) dat in zijn realisering afhankelijk is van voorwaarde p; als aan p niet voldaan is, geldt q niet. De schilder-dichter Lucebert, spreker van citaat (1), komt met de stelling q dat er voor een schilderij geen beperkingen gelden; maar hij voegt er een strikte voorwaarde aan toe, die inhoudt dat het uiteindelijk effect wel verrássend moet zijn (mits p), want anders gaat de genoemde stelling volgens hem toch niet op. Ook de Nederlandse belastingdienst laat zich als ruimhartig kennen waar het in citaat (2) gaat om standbeelden en beeldhouwwerken, waarvoor de kunstenaar niet meer dan 6% btw hoeft te berekenen (q); áls het tenminste zo is dat de kunstenaar die voorwerpen eigenhandig in enig materiaal vormgeeft en er geen sprake is van massaproducten (mits p), want anders moet toch het hoge btwtarief in rekening gebracht en afgedragen worden. Goede parafrases van mits zijn dan ook als... tenminste en op voorwaarde dat.

We zien in deze voorbeelden dat een bijzin ingeleid met mits ná de bovengeschikte constructie geplaatst kan zijn (citaat 1), of die op een strategische plaats kan onderbreken (citaat 2).² Een mits-zin voorafgaand aan de matrixconstructie is eveneens mogelijk, maar in de praktijk vrij zeldzaam. De mogelijkheden in schema:

(3a)	q, mits p
(3b)	q eerste deel, mits p, q tweede deel
(3c)	mits p, q

Een voorgeplaatste mits-groep zoals in schema (3c) is minder ongewoon als het daarbij om een ‘onvolledige zin’ gaat. Dat wil dan zeggen dat mits gevolgd wordt door een losse bijwoordelijke bepaling die als modificering van q opge-

1 Titel van een vraaggesprek met Lucebert door Erik Slagter in Beelding. Maandblad voor beeldende kunst, vormgeving en architectuur 3 (1989), afl. 8, 14-16.

2 Een onderbreken van de voorwaarde p door q of een deel daarvan behoort niet tot de mogelijkheden. Dat zou de hiërarchische relatie tussen het bovengeschikte en ondergeschikte gedeelte op z'n kop zetten.

[p. 53]

vat kan worden, of door een groep met een participium dat aan te sluiten is aan een van de nominale elementen in het q-deel; zie citaat (6). Zo'n ‘beknopte’ mits-groep kan evengoed nageplaatst zijn (zie 4) of parenthetisch verschijnen tussen de delen van q (zie 5).

(4)	Kopiëren mag [= q] mits voor eigen gebruik [= p]. (nl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citaatrecht/zin_en_onzin)
(5)	Brieven kunnen [= q eerste deel], mits voldoende gefrankeerd [= p], op de postkamer worden afgegeven [= q tweede deel]. (een voorbeeld uit de ANS)
(6)	Mits goed onderhouden [= p], veroorzaakt de heg geen overlast en levert de heg als groen lint een belangrijke bijdrage aan het netwerk van wegen voor de natuur [= q]. (www.ikl-limburg.nl/default.asp?index=459)

Ook in deze beknopte gevallen wordt het deel p geïnterpreteerd als een strikte voorwaarde voor de realisering van datgene wat q benoemt: kopiëren mag blijkbaar in principe, maar in werkelijkheid toch alleen als voldaan is aan de voorwaarde dat het voor eigen gebruik gebeurt, enz.

Een variant die ook nog in de beschouwing betrokken kan worden, is de speciaal in Belgisch Nederlands optredende mogelijkheid om mits te construeren met een zelfstandig-naamwoordsgroep, technisch dus niet als voegwoord maar als voorzetsel. De zelfstandige naamwoorden in kwestie zijn bijna steeds nominaliseringen, die een gebeurtenis benoemen die ook door een bijzin uitgedrukt had kunnen zijn (citaten 7 en 8).³ Blijkens de handboekliteratuur (VMW, MNW, WNT; Van Es 1953: 83) heeft deze ‘Belgische’ variant veel oudere papieren dan de constructie van mits als voegwoord, maar het gebruik ervan wordt door de moderne taaladviesliteratuur afgeraden.⁴ Het is waar dat deze grammaticale toepassing Nederlandse gebruikers van het Nederlands zal kunnen opvallen als een tikkeltje anders. Toch lijkt de inhoudelijke configuratie van onderdelen niet te onderscheiden van die van de toepassing als voegwoord. Opnieuw drukt het deel p een strikte voorwaarde uit waaraan voldaan moet zijn voor het reëel worden van de inhoud van q.

3 Ik vond ook een iets ander geval:

Ruilen binnen 8 dagen [= q] mits originele verpakking en aankoopbon [= p]. Geen geld terug. (tekst op kassabon, 2005)

Dit citaat hoort vermoedelijk echter meer thuis bij de categorie van de beknopte mits-frases (4-6) en zou dan voluit hebben moeten luiden ‘... mits in originele verpakking en met aankoopbon’. De kassabon in kwestie liet niet veel plaats voor de volledige mededeling...

4 De Taalunie geeft een overzicht van wat de adviesliteratuur zegt over mits als voorzetsel onder 〈http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/554〉.

[p. 54]

(7)	Vervanging van deelnemer is mogelijk [= q] mits voorafgaande verwittiging [= p]. (www.khk.be/khk04/opleidingen/ba_verpleegkunde_lier/verderStuderen /documents/TerugkomdagwondzorgendiabetesGZL05-06.pdf)
(8)	De koper [...] kan na het verlijden van de authentieke akte op elk ogenblik een einde stellen aan de huurovereenkomst om het goed persoonlijk te betrekken [= q], mits het inachtnemen van een opzeggingstermijn van 6 maand [= p]. (www.notare.be/hwon10.htm)

Anders ligt dat voor het gebruik van mits als zelfstandig naamwoord, waar geen delen p en q aan te wijzen zijn (citaat 9). Het meervoud mitsen staat hier voor de voorwaardedelen van een serie niet nader aangeduide mits-constructies, die evenzovele inperkingen betekenen voor de realisering van datgene waar ze bij gedacht moeten wordenin de verzekeringsbepalingen, zo zou je kunnen zeggen. Overigens komt het woord maren in deze dubbeluitdrukking op hetzelfde neer.

(9) Woon- of maandlastenverzekeringen bieden een oplossing, maar let goed op de mitsen en maren.
(msn.entopic.com/expertlog/finbar_hage/verzekerd_wonen)

3. Een centrale bijzonderheid van mits-constructies

Zijn al deze varianten nu vertegenwoordigers van éénzelfde constructie? Dan moet er een zinvolle generalisering op het vormelijke en op het inhoudelijke vlak mogelijk zijn. Tot nu toe lijkt dat inderdaad het geval (op de mogelijkheid na waar mits als zelfstandig naamwoord wordt gehanteerd). Bovendien kan de inhoudelijke generalisering op een interessante manier verder aangescherpt worden. Alle bedoelde varianten hebben namelijk een bijzonderheid gemeen in het feit dat het deel q altijd een positief gewaardeerde mogelijkheid benoemt, een gewenste uitkomst. Bekijken we dat om te beginnen voor de gegeven citaten.

Lucebert beschouwt het (citaat 1) als een goede zaak dat in een schilderij eigenlijk alles mag, ook al vermeldt hij een nadrukkelijke en inperkende voorwaarde op de realisering van die algehele vrijheid (de plicht tot verrassen). De belastingdienst erkent in (2) de wens van beeldhouwers om hun voor een deel met industriële middelen uitgevoerde werken toch tegen het lage btw-tarief te mogen afrekenen; die wenselijkheid kan echter alleen realiteit worden als de kunstenaar zelf concreet vormend met materialen in de weer is geweest enz.

Voor de citaten met een ‘beknopt’ deel p gaat de generalisering evenzeer op. ‘Kopiëren mag’ volgens (4) - dat is daar bepaald geen neutrale vaststelling, maar een hoopvol gewenst basisprincipe voor een kennelijke tegenbeweging tegen de auteursrechtenlobby; een tegenbeweging die ook wel weet dat er aan de reële toepassing van dat principe strikte voorwaarden zijn gesteld. Dat brieven op de postkamer kunnen worden afgegeven (citaat 5) ziet het bedrijf in kwestie posi-

[p. 55]

tief, als een zaak van gemak vergeleken met de gang naar een openbare brievenbus; als ze ervan gebruik willen maken, moeten de collega's alleen wel voldoen aan de voorwaarde van adequate frankering. Een landschappelijke heg veroorzaakt geen overlast en draagt er belangrijk toe bij dat dieren zich veilig kunnen verplaatsen, zo buigt in citaat (6) een Limburgse stichting voor de instandhouding van ‘kleine landschapselementen’ zekere bezwaren tegen heggen naar het positieve om, al laat men de claim alleen gelden als voldaan wordt aan de voorwaarde van een goed onderhoud van het heggenerfgoed.⁵

En ook de gevallen van de ‘Belgische’ mits-toepassingen gaan mee. Het kan (citaat 7) heel wenselijk zijn om zijn plaats als cursusdeelnemer te kunnen overdragen aan iemand anders, als men achteraf verhinderd blijkt en het betaalde cursusgeld niet wil verspelen; de voorwaarde van een telefoontje daarover is makkelijk te vervullen. Ook het verlangen van de koper van een huis om het vooralsnog verhuurde pand toch zelf in gebruik te mogen nemen is zonneklaar (citaat 8). Aan de realisering van dat verlangen is de voorwaarde verbonden van een opzegtermijn van 6 maanden.

Het is ook logisch: juist in verband met iets wat nog niet gerealiseerd is maar wel gewenst wordt, is er ruimte om echte voorwaarden te stellen. Vanwege de wenselijkheid van wat alleen nog maar een mogelijke uitkomst is, hebben die voorwaarden een kans om vervuld te worden, en dan heeft de steller van de voorwaarden werkelijk iets bereikt. Daarbij vergeleken zijn de ‘voorwaarden’ die grammaticaal worden aangewezen in zinnen met als of indien vaak sterk verwaterde exemplaren. Met een uiting ‘als het te laat zou worden voor de tram, breng ik je met de auto naar huis’ stelt niemand als zodanig een voorwaarde; waaraan zou nu voldaan moeten worden? Niet voor niets is voor deze normale gevallen de (weinig behulpzame) categorie van de ‘voldoende voorwaarde’ uitgevonden (zie ook ANS 1997: 559). Voor de mits-constructie daarentegen is het begrip ‘voorwaarde’ werkelijk op zijn plaats. Gebruikelijk is het om hier - ter onderscheiding van de ‘voldoende voorwaarde’ - te spreken van een ‘noodzakelijke voorwaarde’, waaraan noodzakelijk voldaan moet zijn wil de inhoud van het bovengeschikte deel gelden.

Het ‘gewenste’ karakter van wat het deel q in een mits-constructie benoemt, wordt geïllustreerd door het feit dat negatie in dat deel weinig frequent is.⁶ Maar

5 Reëel genomen zal het wel zo zijn dat de voorwaarde alleen relevant is voor het tegengaan van overlast (in de vorm van heggen die paden overgroeien e.d.).

6 In het voorwaardedeel p komt negatie vrijelijk voor. Het is wel zo dat er voor het p-deel van beknopte mits-constructies een aantal frequent gebruikte invullingen bestaat, waarbij de te vervullen voorwaarde neerkomt op een beperking tot ‘goede’ vertegenwoordigers van een categorie. De te waarderen eigenschappen die q noemt, gelden dan in de ‘theorie’ van q voor alle exemplaren, maar in werkelijkheid alleen mits goed onderhouden, mits zorgvuldig uitgevoerd, mits juist gemonteerd, mits juist toegepast, mits goed verpakt enz.

[p. 56]

natuurlijk kan men juist het achterwege blijven of achterwege laten van iets onwenselijks wenselijk vinden, en precies dat is aan de orde in citaat (6): van onwenselijke overlast door heggen hoeft gelukkig geen sprake te zijn. Door de negatie van iets onwenselijks is het netto resultaat van q toch weer een gewenste uitkomst. Iets gewensts maken van alleen nee, de pure aanduiding van zich-verzetten, is echter vrijwel onmogelijk.⁷ Vandaar dat nee als q-gedeelte van een mits-constuctie niet voorkomt, in tegenstelling tot ja, dat daar geregeld opduikt:

(10)	^??nee, mits...
(11)	ja, mits...

Bekend zijn de slogans met mits- en tenzij-frases in elliptische vorm: ‘ja, mits liever dan nee, tenzij!’, ‘nee, tenzij of ja, mits?’ enz. De combinatie ‘nee, mits’ zit daar nooit bij: mits impliceert dat het q-gedeelte iets positiefs benoemt. Overigens is het niet omgekeerd zo dat tenzij op zichzelf meer voorkeur zou hebben voor nee als bovengeschikt deel. Tenzij kan evengoed met nee als met ja gecombineerd worden.

7 Maar zelfs nee valt natuurlijk zodanig in te bouwen dat het totaaleffect naar het positieve omslaat:
‘Goed, ik zeg nee; mits...’

4. Perspectief

We zijn nu zo ver dat we kunnen zeggen dat er één mits-constructie is, waarbij de delen p en q de plaatsen kunnen innemen die in (3a, b en c) hierboven zijn geschematiseerd en waarbij het deel q áltijd, en per se, een wenselijkheid aanduidt waarvan de realisering afhankelijk is van een vervulling van voorwaarde p. Dat is de grammaticale regelmaat waar we mee te maken hebben bij de mits-constructie.

Maar kunnen we q dan niet invullen met iets wat voor het normale begrip een duidelijke onwenselijkheid is? Construeren we een variant op citaat (5) met de onwenselijkheid ‘brieven kunnen gemakkelijk zoekraken in het postverkeer’ (waarbij we voor wat meer logica ook ‘mits voldoende gefrankeerd’ vervangen door ‘mits onvoldoende gefrankeerd’).

(12) Brieven kunnen, mits onvoldoende gefrankeerd, gemakkelijk zoekraken in het postverkeer.

We stellen vast dat de mits-constructie het ons onmogelijk maakt om hier zonder meer een onwenselijkheid te blijven zien. We worden hier gedwongen om dat zoekraken van brieven te begrijpen als iets wat in zekere gedachtegang gewénst wordt. Iemand suggereert hier een plan om zoekraken van een of meer

[p. 57]

brieven uit te lokken, voor de realisering waarvan hij onvoldoende frankering blijkbaar als voorwaarde ziet. Vergelijk nog variant (13) met als, die op dezelfde perverse manier gelezen kán worden, maar ook als meer normale uiting van bezorgdheid om het postverkeer. Anders dan de mits-constructie, dwingt de als-constructie niet om het q-deel als een gewenste uitkomst op te vatten.

(13) Brieven kunnen, als ze onvoldoende gefrankeerd zijn, gemakkelijk zoekraken in het postverkeer. (bezorgde of perverse interpretatie mogelijk)

Bij een mits-constructie moeten we op gezag van een of andere spreker, schrijver of instantie een of andere inhoud begrijpen als iets wenselijks. Als we al weten aan welke spreker of schrijver we de mits-constructie toeschrijven, dan leren we daarmee iets over hem of haar. Als we nog niet weten wie we verantwoordelijk willen houden voor de mits-constructie, dan moeten we iemand zien te vinden wiens gedachtewereld naar onze indruk past bij deze inhoud, met inbegrip van de kwalificatie van het deel q als wenselijk. Vaak zal een aanduiding van de identiteit van die gedachtewereld in de context aanwezig zijn, zie (14), uit het werk van ‘stukjesschrijver’ Simon Carmiggelt. Hier is ook weer een aan te sluiten participium in de mits-bepaling aanwezig. Bij de analyse daarvan dringen we door tot het perspectief van een beschreven karakter.

(14) Hij was belast met nederig archiefwerk en stond als gek te boek, omdat hij een mistige theorie had bedacht, volgens welke de gehele Bijbel [= q, eerste deel] één brok geheimschrift was en, mits goed ontcijferd [= p], een reeks atheïstische wandspreuken bevatte [= q, hoofddeel]. (Carmiggelt; citaat via Van Es en Van Caspel 1975: 140)

De voorwaarde dat je de bijbel natuurlijk eerst wel goed moet ontcijferen (p), geldt in (14) het deel q ‘de gehele bijbel bevat een reeks atheïstische wandspreuken’. Het is niet de schrijver die dat laatste brengt als een positief te waarderen uitkomst die alleen na juiste ontcijfering aan de dag zal komen, maar het opgevoerde karakter, of preciezer: de ‘mistige’ theorie waar de excentrieke archiefbeambte mee leeft. Verre daarvan dat de ontdekking van de verborgen atheïstische wandspreuken een onbelangrijk en neutraal weten van deze man met zijn bescheiden baan zou zijn, begrijpen we dat zijn theorie juichtonen heeft. Hij is vervuld is van een diepe tevredenheid over zijn ontdekking q, die de onwetende illusies van zoveel mensen met minder nederige posities impliceert. De man is volgens de tekst wel zo verstandig dat hij een strikt ogende, maar ruim manipuleerbare voorwaarde pleegt te benoemen (p) die vervuld moet zijn, wil de juistheid van zijn theorie aan de dag komen.⁸

8 Het is daarbij nu ook weer niet zo, dat alle lezers per se minder van het karakter van de klerk zouden kunnen begrijpen als niet mits maar indien gekozen zou zijn (als komt niet in aanmerking voor een onvolledige zin); daarvoor zijn er in de omringende tekst te veel andere aanwijzingen. Indien goed ontcijferd zou echter niet áfdwingen dat in het ermee geconstrueerde deel q in enig perspectief een wenselijkheid wordt gelezen, en op dat punt brengt mits belangrijk méér instructie aan.

[p. 58]

Een andere manier van de zaken in een speciaal perspectief zien en benoemen komen we tegen bij irrealis-beschrijvingen. Net zoals dat voor tenzij-constructies bleek te gelden (Daalder 1994), kunnen ook mits-constructies in die modaliteit gezet worden.⁹ Die constructies hebben in dat geval als geheel betrekking op een samenhang van niet-reële situaties; de eigenschappen van de samenhang zoals die door de mits-constructie worden bepaald, blijken echter niet aangetast te zijn. We zien in q dan iets benoemd dat in een niet-ingetreden omstandigheid een wenselijkheid zou zijn geweest; een wenselijkheid die echter alleen dán gerealiseerd had kunnen worden als aan een zekere voorwaarde p voldaan zou zijn geweest. Dat is precies de situatie die aan de orde is in het volgende krantenvoorbeeld.

(15) [De perrons hadden langer moeten zijn.] De NS hadden [dan] extra wagons aan de spitstreinen kunnen aankoppelen [= q], mits voldoende materieel beschikbaar was geweest [= p]. (Volkskrant, dec. 1998)

Voor het langjarig probleem van overvolle treinen wordt de kern van de oplossing hier gezien in het aankoppelen van extra wagons aan de treinen in het spitsuur (q). Dat laatste is dus een wenselijkheid, of liever: het zou een wenselijkheid zijn geweest, als de perrons lang genoeg geweest zouden zijn om de reizigers van de verlengde treinen het in- en uitstappen mogelijk te maken. Maar als de perrons lang genoeg geweest waren en de wenselijkheid van het aankoppelen van extra wagons dus actueel was geweest, dan zou deze wenselijkheid toch alleen gerealiseerd hebben kunnen worden als voldoende materieel beschikbaar was geweest (p). De reële vervulling van deze laatste voorwaarde-in-het-irreële wordt als twijfelachtig voorgesteld, maar die kwestie kan niet relevant worden. De perrons zíjn niet langer dan ze ooit gebouwd zijn, en de treinen zijn daarom sowieso niet te verlengen, zodat de mogelijke vervulling van de noodzakelijke voorwaarde in verband met het beschikbare materieel er weinig toe doet.

Het is duidelijk dat een mits-constructie zelf geen aanwijzingen geeft over de identiteit van de gedachtewereld die een hoorder of lezer verantwoordelijk zal willen of moeten houden voor de inzet van die constructie, die samengaat met de erkenning van een bepaalde benoemde wenselijkheid. Algemene principes bij het interpreteren van uitingen komen hier te hulp. In de geest van de relevantietheorie (Sperber en Wilson 1986, 1995): de hoorder of lezer kiest die interpretatie, die in de voortgaande context van het begrip een adequate infor-

9 Een ander oordeel heeft Nieuwenhuijsen (1978: 60).

[p. 59]

matieve winst oplevert, tegen niet onredelijke inspanningen bij het construeren van die interpretatie. Hoe meer concrete aanwijzingen gegeven worden voor een kloppend beeld, hoe beter. Inderdaad: interpretatie is en blijft een kunst.

5. Samenvatting

De regelmaat die mits-constructies laten zien kunnen we als volgt samenvatten. Een mits-constructie heeft de vorm (1) q, mits p dan wel (2) mits p, q dan wel (3) q eerste deel, mits p, q tweede deel. Het deel q benoemt daarbij steeds een bepaalde wenselijkheid die bestaat volgens degeen aan wie de verantwoordelijk heid voor de mits-constructie wordt toegeschreven (spreker, schrijver, bekendgevende instantie; of de gedachtewereld van een talig geïntroduceerd karakter). Het deel p benoemt een strikte voorwaarde die volgens dezelfde persoon of instantie bestaat voor de realisering van de wenselijkheid in kwestie.

Wie een mits-constructie interpreteert, moet dus ten aanzien van een bepaalde persoon of instantie de conclusie trekken dat die een zekere wenselijkheid ervaart of erkent, samen met een voorwaarde voor de realisering ervan. Dat is voor de koersbepaling van ieder individu vaak erg relevante informatie, die op een ander vlak ligt dan kennis en informatie over meer feitelijke ‘voorwaardelijke’ en oorzakelijke verbanden zoals die bijv. door constructies met als uitgedrukt kunnen worden. Mits heeft inderdaad zijn eigen rol.

Bibliografie

ANS. (= Algemene Nederlandse spraakkunst. 2e geheel herz. dr. door W. Haeseryn et al. Groningen en Deurne: Martinus Nijhoff en Wolters Plantyn, 1997.)

Daalder, Saskia (1994). Tenzij in irreëel conditioneel verband. In: Nauwe betrekkingen. Voor Theo Janssen bij zijn vijftigste verjaardag onder red. van Ronny Boogaart en Jan Noordegraaf. Amsterdam: Stichting Neerlandistiek VU; Münster: Nodus Publikationen, 31-38.

Es, G.A. van (1953). Voegwoordelijke verbindingen ter uitdrukking van de conditionele (hypothetische) modaliteit in het Nederlands. Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 71, 1-119.

Es, G.A. van, en P.P.J. van Caspel (1975). Samengestelde zin. Incorporatie. (Archief voor de Nederlandse Syntaxis, Rijksuniversiteit Groningen.) Groningen 1975.

MNW. (= E. Verwijs en J. Verdam. Middelnederlandsch woordenboek. 10 dln. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1882-1952.)

Nieuwenhuijsen, P.M. (1978). Gerichte taalbeschouwing. (Spektator Cahiers, 1.) Groningen: Wolters-Noordhoff.

Sperber, Dan, and Deirdre Wilson (1986). Relevance. Communication and cognition. Oxford: Blackwell. (2nd. [enlarged] ed. Oxford: Blackwell, 1995.)

VMW. (= W.J.J. Pijnenburg, Karina H. van Dalen-Oskam, Katrien A.C. Depuydt en Tanneke H. Schoonheim. Vroegmiddelnederlands woordenboek. 4 dln. Leiden: Gopher Publishers, 2001.)

[p. 60]

WNT dl. 9. (= Woordenboek der Nederlandsche taal. Dl. 9 onder red. van A. Kluyver, A. Lodewyckx, J. Heinsius en J.A.N. Knuttel. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff; Leiden: Sijthoff, 1913.)