Voortgang. Jaargang 23

[p. 273]

Een grammaticaal woordenboek van het Nederlands
Analyse en classificatie van het meervoud van Nederlandse substantiva
Wim Honselaar^*

Abstract - Grammatical dictionaries specify for each entry the grammatical characteristics such as inflection, derivation, syntax etc., based on a systematic and complete analysis of these features. This paper is meant as a first step towards the compilation of a grammatical dictionary for the Dutch language: it only deals with the morphology of pluralization of nouns in Dutch and presents a classification of the plural on the basis of a rigid analysis of all factors (modules) which play a role in pluralization. The modules are described in terms of operations to be applied to the singular and relate to morphological, phonological, orthographical, phonetic and accentual aspects of pluralization. The eventual classification of nouns is based on the specific combination of modules which are applied in forming the plural. In the intended grammatical dictionary each noun will be provided with one or more codes corresponding to the classification.

The classification is based on meticulously collected empirical data; the classification plus the data will also be valuable in future more theoretical morphological and semantic research, both synchronic and diachronic.

* Onderzoeksinstituut ACLC, Universiteit van Amsterdam. E-mail: [e-mail]. Ik ben Egbert Fortuin, Theo Janssen en de referenten van Voortgang zeer erkentelijk voor hun kritisch commentaar.

1 Inleiding

Naast algemene verklarende woordenboeken bestaan er voor het moderne Nederlands ook meer specialistische woordenboeken zoals een uitspraakwoordenboek (Heemskerk en Zonneveld, 2000), een retrograde woordenboek (Nieuwborg, 1978), spellingswoordenboeken (Woordenlijst Nederlandse taal, 1995; Neijt en Riemersma, 1997) en een thesaurus (Brouwers, 1973). Een speciaal grammaticaal woordenboek ontbreekt tot nu toe. Een dergelijk woordenboek specificeert voor alle opgenomen woorden op systematische wijze de woordsoort(en), de flexie, de accentuering, het geslacht, de syntaxis en eventuele andere woordgebonden eigenschappen zoals fonologische en fonetische analyse, aspect, diminutiefderivatie, morfeemopbouw, semantische klasse, etc. Voor andere talen bestaan deze woordenboeken wel, bijvoorbeeld Zaliznjak's Grammaticaal woordenboek van het Russisch (Zaliznjak 1988/2003); in dit woordenboek zijn de woorden bovendien op retrograde wijze geordend. Voor een Duitstalige toelichting op het woordenboek van Zaliznjak, zie Nagel z.j.

In het onderhavige artikel¹ worden grondslagen gelegd voor een grammaticaal woordenboek van het Nederlands. Daarbij beperk ik me tot de behandeling van de mv-vorming van het substantivum. Het doel is een zo volledig mogelijke analyse te geven van de morfologie van de mv-vorming bij Ned. sba.² en

1 De volgende afkortingen worden gebruikt: ev: enkelvoud(s-), mv: meervoud(s-); cons: consonant, voc: vocaal; stemH.: stemhebbend, stemL.: stemloos; oorspr.: oorspronkelijk; sb.: substantief, sba.: substantiva; Afgh.: Afghaans(e), Arab.: Arabisch(e), Belg.: Belgisch(e), Du.: Duits(e), Eng.: Engels(e), Esk.: Eskimo, Fr.: Frans(e), Gr.: Grieks(e), Hebr.: Hebreeuws(e), Hott.: Hottentots, It.: Italiaans, Kroat.: Kroatisch, Lat.: Latijns(e), Ned.: Nederlands(e), Rom.: Romani, Rus.: Russisch(e), Sp.: Spaans(e); anat.: anatomisch, arch.: archaïsch, Barg.: Bargoens, bwk.: bouwkundig, denig.: denigrerend, dial.: dialectisch, form.: formeel, gewest.: gewestelijk, inf.: informeel, reg.: regionaal voorkomend, rk: Rooms-Katholiek, veroud.: verouderd, vulg.: vulgair.

2 Eerdere versies van deze classificatie zijn samen met René Genis en Radovan Lučić ontworpen en toegepast.

[p. 274]

een daarop gebaseerde classificatie van sba. In een grammaticaal woordenboek moet uiteindelijk elk sb. worden voorzien van een of meer classificatiecodes.

In morfologische studies over mv-vorming is de aandacht primair gericht op de distributie van -en en -s, die in uiteenlopende mate van gedetailleerdheid wordt beschreven: van vrij algemene termen in Booij en Van Santen (1995: 64 e.v.) tot zeer gedetailleerde condities, bijv. Van Wijk (2002). Andere studies behandelen specifieke deelaspecten, zoals de mv-vorming bij Engelse computertermen (Deroń 2003/2004) en de verwerving van de mv-morfologie (Zonneveld 2004). Het meest uitvoerige beeld van de mv-vorming wordt gegeven in de zowel morfologisch als praktisch georiënteerde ans.

Bij deze gerichtheid op distributieregels is er minder aandacht voor het gedrag van individuele woorden; wat afwijkt van de (productieve) distributieregels valt al snel in de open categorie ‘uitzonderingen’, zoals bij allerlei leenvormingen en varianten,³ ook al zijn sommige uitzonderingen heel normaal,⁴ of worden afwijkingen van de distributieregel (te snel) als stilistisch gemarkeerdheid beschouwd.⁵ Tevens is er weinig aandacht voor de orthografische representatie.⁶

In een benadering die het individuele woord als startpunt neemt ligt de aandacht juist bij woordgebonden eigenschappen en mogelijkheden. Deze moeten echter wel beschreven worden in algemene termen.

Getracht wordt nu aan alle factoren die bij de mv-vorming een rol spelen op systematische wijze aandacht te besteden. Eerst wordt daartoe een aantal bijzonderheden bij de mv-vorming besproken.

3 Zo wordt in Booij en Van Santen (1995) slechts een beperkte reeks voorbeelden gegeven van leenwoorden die ‘soms’ een ander mv hebben dan op -en of -s: 1. -a in museum ~ musea; 2. -ia in universale ~ universalia; 3. -ices in index ~ indices, 4. -es in basis ~ bases, 5. -ina in tentamen ~ tentamina, 6. -i in criticus ~ critici, 7. -era in genus ~ genera. Voorts is uit de formulering soms niet af te leiden of bedoeld is: onder de ontleende sba. zijn er die een ‘vreemd’ mv hebben terwijl andere dat niet hebben, of bepaalde ontleende sba. kunnen naast een ‘gewoon’ mv ook een ‘vreemd’ mv hebben.

4 Booij en Van Santen (1995): ‘sommige persoonsnamen: broer ~ broers, kok ~ koks, ...; veel leenwoorden: trams, clubs, wagons, ...; sba. op -ing hebben altijd -en, ook als de laatste lettergreep onbeklemtoond is: palingen, haringen, ...; sommige sba. op een schwa kunnen of moeten toch -en krijgen: boden/bodes, zeden, ...; andere sba.: bals, appels, knechts, zoons, ...’

5 Booij en Van Santen (1995): ‘Wanneer sba. beide meervoudsvormingen toelaten is er veelal een stilistisch verschil, waarbij de vorm die niet volgens de distributieregel gevormd is, gemarkeerd is (in de voorbeelden is dit steeds de tweede vorm): appels/appelen, olies/oliën, leraars/leraren, knechten/knechts, zonen/zoons.’ Bij appels/appelen, olies/oliën en leraars/leraren is de stilistische gemarkeerdheid van de tweede vorm echter niet overtuigend, terwijl bij leraars/leraren juist de eerste vorm gemarkeerd is.

6 Deze is bij computertoepassingen en bij taalonderwijs juist van groot belang.

2 Bijzonderheden bij de MV-vorming

2.1 Gestapeld MV

In de loop van de tijd is bij sommige sba. een mv-vorm ontstaan op basis van een bestaand mv. Het bekendste voorbeeld hiervan is schoen, dat nu als mv schoenen heeft, maar vroeger zelf het mv was van schoe. Andere voorbeelden zijn sba. waarbij het mv werd gevormd door toevoeging van het affix -er (Van den Toorn e.a., 1997:103-104), dat nu tot infix is geworden: ei ~ eier ~ eieren, kind ~ kinder ~ kinderen. De mv-vorming met -er is nu niet meer mogelijk.

Anders ligt dat bij recente stapelvormen, bijv. bij leenwoorden op -um zoals museum ~ musea ~ musea's en visquotum ~ visquota ~ visquota's. Deze mv-vorming wordt in verzorgd taalgebruik afgekeurd, maar wordt daarbuiten veelvuldig gebruikt, zowel in gesproken als geschreven taal, en niet alleen in het taalgebruik van mensen die ‘niet weten hoe het hoort’. Zo kan men voorbeelden van musea's vinden op toeristische internetsites;⁷ NRC (17.12.2003) had boven een artikel over Europese besprekingen over vis- en vangstquota de kop:

7 Bijv. www.bestofamsterdam.nl en www.hollandsemarkten.nl/markten/delft/marktplein.html

[p. 275]

(1) Nederland zet zich schrap tegen visquota's

terwijl in het artikel zelf sprake was van quotum, quota, vangstquota, visquota en quotareductie.⁸ Waarschijnlijk is voor een deel van de taalgebruikers het mv op -a wel bekend in passief taalgebruik maar onvoldoende signaal om in actief taalgebruik meervoudigheid aan te geven; toevoeging van -'s voorziet in dit gemis. Voor deze sprekers is het mv van museum in actief taalgebruik dus musea's en in passief taalgebruik zowel musea als musea's. Hetzelfde gaat op voor paperclip ~ paperclips ~ paperclipsen.

Deze redenering lijkt niet op te gaan voor het gegeven voorbeeld van (vis)quota's; immers hier worden quota en quota's in een en hetzelfde artikel gebruikt. Wellicht zijn deze mv-vormen voor de schrijver equivalent; waarschijnlijker is dat de kop door iemand anders geschreven is dan het artikel zelf.⁹

Een bijzondere stapelvorm is het pl-t media's (radio, 16.10.2004) in de betekenis ‘communicatiemiddelen’ dat op basis van een ander pl-t media is gevormd. Overigens gebruikt men media ook wel als sg-t, bijv.: ‘... waar de hele media zich op richt.’ (televisie, 16.10.2004). Vergelijkbaar is het stapel-mv liedens (als schertsende vorm) op basis van het pl-t: lieden. Bij het stapel-mv unica's lijkt het erop dat sommige sprekers de mv-vorm unica als ev beschouwen, vooral in de betekenis ‘(kunst)voorwerp waarvan slechts één exemplaar bestaat’, zie (2), maar niet in de betekenis ‘eenmalige gebeurtenis’, zie (3):

(2)	deze glazen schaal is een unica
(3)	het is een unicum dat hij op tijd is

Voor deze sprekers is unica's dan geen stapelvorm.

Andere stapelvormen zijn biel ~ biels ~ bielsen/bielzen en rail ~ rails ~ railsen. Bij biel wordt de grondvorm biel nauwelijks meer actief gekend en is vervangen door het nieuwe ev biels. Bij rail is de situatie wat ingewikkelder; één enkele spoorstaaf wordt aangeduid met rail en twee spoorstaven naast elkaar (als spoorbaan) met rails:

(4) de trein was uit de rails gelopen

Wanneer meerdere spoorbanen, sporen of trajecten worden bedoeld, wordt vaak het mv railsen gebruikt (waarbij het ev wellicht rails is):

(5) hij liep dwars over de railsen naar de andere kant van het emplacement

In het spraakgebruik van liefhebbers van modeltreinen worden stukjes spoor, bestaande uit twee rails met bielsen/bielzen, veelal aangeduid met rails, mv railsen:

8 Zie ook Geert Mak, In Europa. Reizen door de twintigste eeuw. Amsterdam/Antwerpen, 2004, p.587: ‘Er werd besloten om graan te vorderen en bepaalde quota's te eisen.’

9 In Honselaar (2003) is ook een geval besproken (i.c. hersenen vs. hersens) waar de kop van een artikel in NRC een andere norm lijkt te weerspiegelen dan het artikel zelf.

[p. 276]

(6) wij komen nog één rechte rails/drie rechte railsen tekort voor onze modelbaan

De status van de stapelvormen is in de behandelde voorbeelden steeds anders. Bij schoen is de grondvorm schoe geheel uit het actieve en passieve taalgebruik verdwenen, wordt het oude mv schoen nu als ev gebruikt en is een nieuw mv schoenen gevormd. Bij ei is de ev-vorm behouden terwijl de oude mv-vorm eier uit het actieve en passieve taalgebruik is verdwenen ten gunste van het nieuwe mv eieren. Bij de sba. op -um zoals museum en quotum is de ev-vorm normaal en zijn de leen-mv-vormen musea en quota in verzorgd taalgebruik normaal, terwijl de Ned. mv-vorm museums en quotums en de stapelvormen musea's/quota's in minder formeel taalgebruik vaak voorkomen, zonder dat musea en quota als ev worden gebruikt. Bij unicum wordt het mv unica door sommigen in een bepaalde betekenis wel als ev gezien. Bij biel is het oude ev biel in passief, maar zeker in actief taalgebruik verdwenen, is de oude mv-vorm biels geherinterpreteerd als ev en zijn de stapelvormen bielsen/bielzen ontstaan. Bij rail ten slotte zijn alle vormen rail, rails en railsen in gebruik, maar is er langzamerhand sprake van (een zekere) betekenisdifferentiatie.

Stapelvorming treedt bij ontleningen aan minder bekende talen uiteraard heel gemakkelijk op. Zo is het aan het Rus. ontleende blini oorspronkelijk mv (bliny), maar in het Ned. ev, met als mv blini's. De aan het It. ontleende oorspronkelijk mv sba. macaroni, ravioli en spaghetti zijn in het Ned. niet alleen ev, maar zelfs sga-t.¹⁰ Minder frequente stapelvormen zijn: goj ~ gojim ~ gojims (vd) en inoek ~ inoeit ~ inuiten (NRC, 4.12.2003, met Eng. spelling van [u]).

10 Bedoeld: als mass noun; voor een andere betekenis, zie commentaar op voorbeeld 20.

2.2 Meerdere MV-vormen met en zonder verschil in betekenis, stijl, etc.

Wanneer sba. meer dan één mv-vorming toelaten, kan dat correleren met verschillen in betekenis of stijl. Men kan echter niet zeggen dat een bepaalde mv-vorming altijd correleert met een specifieke betekenis(nuance) of stijl(nuance): de keuze voor een bepaalde mv-vorming wordt - in ieder geval synchroon gezien - bepaald door andere factoren dan semantische (zie Van Wijk, 2002). Het is dan ook terecht dat vd in voorkomende gevallen aangeeft of er sprake is van meerdere mv-vormingen en zo ja, wat daarvan het eventuele correlaat is. Een voorbeeld is prof dat in de inf. betekenis ‘professor’ als mv proffen heeft en in de betekenis ‘professional’ profs. Zelfs ten aanzien van het bekende paar appels/appelen, waarbij voor velen geen enkel verschil in betekenis is terwijl voor sommigen de vorm met -s iets informeler is, is er een verschil op te merken: wanneer appel als eigennaam is gebruikt, dus als Appel, en ermee wordt bedoeld ‘schilderij van (Karel) Appel’ of ‘boek van (René) Appel’, kan alleen het dan neutrale mv met -s worden gebruikt:

[p. 277]

(7)	de verzamelaar had vijf echte Appels/*Appelen aan de muur hangen
(8)	ik heb alle Appels/*Appelen van de laatste vijf jaar al gelezen

Wanneer in (7) en (8) het mv met -en was gebruikt, zou Appelen niet als metonymisch bedoelde eigennaam worden begrepen, doch als vruchten. De gegevens in vd zijn op dit punt soms (bewust of onbewust) correcter dan men zou denken, bijv. ten aanzien van motor ~ motoren/motors waarbij geen verschil wordt aangegeven. In de overdrachtelijke betekenis ‘drijvende, stuwende kracht’ lijkt alleen de mv-vorm motors gebruikt te worden:

(9) Liefde voor orde vormde ook de rechtsbeginselen, met dood en huwelijk als de grote motors van de huishouding, waarbij... (Ian McEwan, Boetekleed. Amsterdam-Antwerpen, 2002/2003:14)

Inspectie van internet leerde echter dat een collocatie als motoren van de economie zelfs aanzienlijk frequenter is dan motors van de economie!

In ans:180-184 wordt een overzicht gegeven van een aantal gevallen waarin meer dan één mv-vorming optreedt, soms zonder enig verschil in betekenis, stijl, regionale gemarkeerdheid of obsoleetheid, soms met een licht of groot verschil. Tussen de regels door suggereert ans echter dat er toch altijd wel verschillen zijn, zij het soms heel subtiel. Ook Ebeling stelt, mede naar aanleiding van Honselaar (2003), waarin aandacht is besteed aan verschillen bij enkele sba. die een mv op -n en -s hebben, te weten mythe, isme, hersenen en gedachte: ‘Het bloed kruipt echter waar het niet gaan kan. [...], werkt het principe “verschillende vorm verschillende betekenis” ook bij de taalgebruiker: hij is geneigd verschillende mv-vormen te associëren met semantische verschillen in het stammorfeem.’ (Ebeling, te versch.: 109).

2.3 ‘Homonieme’ MV-vormen

In enkele gevallen bestaat er een mv-vorm die correleert met twee verschillende ev-vormen. Een voorbeeld is enveloppen, dat mv is bij zowel envelop als enveloppe.¹¹

11 Men treft ook wel de mv-vorm enveloppes aan, een op het Fr. geënt mv op basis van enveloppe.

2.4 MV van samengestelde sba

In ans:165-66 wordt aandacht besteed aan de mv-vorming van samenstellingen. De morfologie is op zichzelf niet bijzonder, maar wel de kwestie of er mv-vorming optreedt bij het eerste en/of tweede lid. Gesteld wordt dat bij samenstellingen het tweede lid meestal de mv-uitgang krijgt, maar dat er bij copulatieve samenstellingen uitzonderingen kunnen optreden. De tendens is als volgt:

[p. 278]

1.	In copulatieve samenstellingen waar van de leden semantisch gelijkwaardig zijn krijgen beide leden een mv-uitgang: collega-neerlandicus ~ collega's-neerlandici, luitenant{s}-kwartiermeester{s},^12 minister{s}-president{en}, secretaris{sen} -penningmeester{s}.^13
2.	In samenstellingen van een ‘bepaling’ en een achtergeplaatst ‘kernwoord’ krijgt alleen het laatste de mv-uitgang: kandidaat-notaris{sen}, leerling-verpleegkun-dige{n}, luitenant-generaal{s}.
3.	In samenstellingen van een sb. met een achtergeplaatste ‘bepaling’ krijgt alleen het eerste sb. de mv-vorm: auditeur{s}-militair, executeur{s}-testamentair, generaal{s}-majoor, gouverneur{s}-generaal, proces{sen}-verbaal, sergeant{en}-majoor, ans vermeldt dat woordenboeken de vormen generaal-majoors en sergeant-majoors geven.
4.	Bij nevengeschikte substantieven die semantisch een hechte eenheid vormen krijgt vaak alleen het laatste de mv-uitgang: kop-en-schotel{s}, paard-en-wagen{s}, voor-en-tegen{s}.

ans vermeldt echter ook afwijkingen van de tendens: (1) minister{s}-president;¹⁴ (2) priester-arbeider{s}, zendeling-arts{en}; (3) gouverneur-generaal{s}; (4) voor{s} en tegen{s}. Voorts (vd): (2) chefs-dirigent{en}, chef-staf ~ chefs van staven (||¹⁵ chef-stafs); (3) agent{s}-provocateur{s}, rector magnificus ~ rectores magnifici.

Behalve de in ans genoemde samenstellingen zijn er nog andere typen, bijv. samenstellingen bestaande uit een sb. en een syntactisch ondergeschikt element, waarbij het regerende sb. de mv-uitgang krijgt: runner{s}-up, chef{s}-d'oeuvre, lelietje{s}-van-dalen (gb). Taalpost (233, 26.01.2004) vermeldt voorts: curriculum vitae ~ curricula vitae en numerus fixus ~ numeri fixi, rector magnificus ~ rectores magnifici, corpus delicti ~ corpora delicti (of corpora delictorum als er sprake is van meerdere misdrijven), perpetuum mobile ~ perpetua mobilia of perpetuum mobiles.

Interessant is de mv-vorming bij eigennamen, bestaande uit voor- en achternaam, waar de mv-uitgang bij de achternaam of de voornaam kan komen:

(10)	we hebben twee Karel de Groots in de klas
(11)	De negentiende-eeuwse Van Dales zijn van Sluis. In de kadastrale gegevens van Sluis van 1832 wordt gesproken van twee Abrahams van Dale, ... (Lo van Driel, Een leven in woorden. J.H. van Dale, schoolmeester - archivaris - taalkundige. Zutphen, 2003:23).

Het verschil is dat in (10) bedoeld wordt dat er twee personen in de klas zijn met geheel identieke namen en in (11) dat er binnen de familie Van Dale twee personen zijn met dezelfde voornaam.

12 Met {en}, {s}, etc. wordt aangegeven hoe het mv door middel van een affix wordt gevormd.

13 Het criterium van semantische gelijkwaardigheid is niet altijd gemakkelijk toe te passen; zo is voor iemand die denkt dat een patholoog-anatoom een bepaald soort patholoog is de mv-vorm pathologen-anatomen verrassend, hoewel volgens vd correct.

14 ans vermeldt niet het veelgehoorde minister-presidenten.

15 Na het symbool ‘||’ staat een alternatieve mv-vorm.

[p. 279]

2.5 Syntactisch getal

Naast een morfologisch getal (morfologisch gekenmerkt als ev of mv) kennen sba. ook een syntactisch getal, dat bepaalt of een congruerende persoonsvorm in het ev of het mv staat, respectievelijk of er met ev of mv pronomina naar verwezen wordt. Meestal vallen morfologisch en syntactisch getal samen, zoals in de volgende voorbeelden:

(12)	de man liep door de straat; hij floot een deuntje
(13)	de mannen liepen door de straat; zij floten een deuntje

Er zijn echter gevallen waarin morfologisch en syntactisch getal niet overeenkomen; dat gebeurt wanneer een morfologisch ev verwijst naar een gelede referent, respectievelijk een morfologisch mv naar een ongelede referent. Voorbeelden zijn:

(14)	een aantal waren niet gekomen; zij hadden geen zin
(15)	de meerderheid van de aanwezigen waren het er niet mee eens; zij wilden iets anders
(16)	twee truien is met deze kou geen overbodige luxe (Ebeling, te versch.: §87)
(17)	negen maanden is een hele tijd (Ebeling, te versch.: §87)
(18)	de NS wil niet onderhandelen met de stakende machinisten
(19)	de Filippijnen^16 heeft tegen deze resolutie van de VN gestemd

In veel gevallen kan men er overigens ook voor kiezen om het syntactisch en het morfologisch getal wèl overeen te laten komen; de betekenis is dan echter niet helemaal hetzelfde, zie Ebeling (te versch.: §87). Wanneer NS wordt uitgesproken als Nederlandse Spoorwegen lijkt er een voorkeur te zijn voor het syntactisch mv.¹⁷

Het syntactisch getal bij benamingen is dus niet goed voorspelbaar en moet dan ook in een grammaticaal worden aangegeven; gevallen als truien (16) en maanden (17) zijn eerder syntactisch dan lexicologisch en worden dus niet vermeld.

16 In (19) is een mv gebruikt als de benaming van een zelfstandig land. Ook hier is er een discrepantie tussen de enkelvoudigheid van de referent (een separate natie) en de meervoudigheid van de benaming, vgl. ook de (Nederlandse) Antillen, de Salomonseilanden, Trinidad en Tobago, de Verenigde Arabische Emiraten, e.v.a. Bij (mv) namen van gebergtes (de Vogezen, de Alpen, de Pyreneeën, de Karpaten, ...) prevaleert het syntactisch mv; sportclubs, zoals De Volewijckers, kunnen syntactisch zowel ev als mv zijn.

17 Met &/en samengestelde benamingen van firma's zoals V&D, C&A en H&M zijn syntactisch ev, als afkorting zowel als uitgesproken. De benamingen VS en VN gedragen zich als NS.

2.6 Theoretisch belang

Exhaustieve registratie van gebruikte mv-vormen en hun frequentie op basis van corpusonderzoek en spontaan taalgebruik vormt de empirische basis voor het zoeken naar verklaringen voor de distributie van de verschillende mv-vormingen en de formele en inhoudelijke motivering voor bepaalde keuzes. In synchroon perspectief kan men daarbij denken aan de volgende problemen:

[p. 280]

-	(de omvang van) het feitelijk voorkomen van leen-mv-vorming bij leenwoorden tegenover mv-vorming met -s en -en, zie voetnoot 3;
-	dito in het algemeen m.b.t. de distributie van mv-vorming met -s en -en, zie voetnoot 4;
-	de (variërende) conceptualisering bij bepaalde typen samengestelde sba. als verklaringsgrond voor mv-markering bij het eerste en/of tweede (en derde, ...) lid, zie §2.1;
-	de invloed van samenstelling op de mv-vorming, zoals beperking van de mogelijkheden ten opzichte van het simplex, bijv. in brekingsindexen (tegenover indices en indexen), zie §4.5 V47, en dwanggedachten (tegenover gedachtes en gedachten), zie §4.2 S01;
-	stilistische, semantische en pragmatische factoren die een rol spelen bij de keuze tussen alternatieve mv-vormen, zoals bij appels/appelen en hersens/hersenen, zie §2.2;
-	de (variërende) conceptualisering van objecten die in bepaalde opzichten referentieel enkelvoudig zijn maar een mv-benaming hebben, zoals de Karpaten, zie §2.5 en voetnoot 16, en objecten die referentieel meervoudig zijn, doch een ev-benaming hebben, zoals meerderheid, zie §2.5.

Wanneer ook gebruik wordt gemaakt van historisch gelaagde corpora - tekstverzamelingen die de ontwikkeling van de taal reflecteren - kunnen veranderingen in de morfologie beter in kaart worden gebracht en wellicht ook begrepen; in diachroon perspectief kan men dan denken aan bijvoorbeeld de volgende problemen:

-	de verschuiving van -en naar -s, zoals die in heuvelen ~ heuvels, tafelen ~ tafels en illustratiën ~ illustraties is opgetreden maar in andere gevallen niet. Soms valt zelfs een tegenbeweging waar te nemen; zo werd onlangs (januari 2006) op de radio meerdere malen gesproken van linken in elektronische teksten in plaats van het gebruikelijke (Eng.) links;
-	het proces van assimilatie van leenwoorden met een geleende mv-vorming, met een daarop gestapelde Ned. mv-vorming (zie §2.1) of vervanging door een Ned. mv-vorming, zoals bij examen ~ examina/examens;
-	de ontwikkelingen in het gebruik van de mv-vormingen met -lui, -lieden, -mans, -mannen, zie §4.4;
-	het verschijnsel dat verschil in mv-vorming bij een bepaald woord vaak hand in hand gaat met een semantisch onderscheid, zoals bij gedachten vs. gedachtes; men kan zich afvragen of hier sprake is van een ‘autonome’ verandering in de morfologie die de taalgebruiker op grond van het vorm-betekenis-principe dwingt tot betekenisspecialisatie of, andersom, dat een even autonome verandering van betekenis - op grond van hetzelfde principe - een andere morfologische keuze teweegbrengt.

[p. 281]

3 Modules

3.1 Inleiding

In deze paragraaf worden de verschillende modules behandeld die nodig zijn om mv-vormen te maken van ev-vormen. Zij hebben de vorm van operaties of instructies die op ev-vormen moeten worden uitgevoerd.

3.2 Grondslagen van modules

Het mv wordt niet alleen gevormd door toevoeging van een affix -s of -en aan het stammorfeem. In feite is er een groot aantal veranderingen op de stam werkzaam. Deze veranderingen kunnen louter van orthografische aard zijn, maar ze kunnen ook fonologisch en morfologisch zijn; in veel gevallen is er zelfs meer dan één verandering tegelijk aan de orde. In onderstaande Tabel van modules zijn alle veranderingen als afzonderlijke modules vermeld. In totaal zijn het er 32; bijna alle modules worden in combinatie met een of meer andere modules gebruikt. Elke module wordt aangeduid met een korte code in de vorm van een hoofdletter; bij gebrek aan voldoende letters zijn ook onderstreepte letters gebruikt; twee modules hebben gewoon een naam: ipv en affix.

In §4 worden alle categorieën van mv-vorming gedefinieerd op grond van de gebruikte modules; elke categorie is dan gekarakteriseerd door een specifieke combinatie van hoofdletter-codes en concrete realisaties van ipv en affix. Aldus kan ieder sb. op grond van zijn mv-vorming worden ondergebracht in een of meer categorieën.

In de Tabel wordt bij elke module (in de Tabel afgekort tot “M”) aangegeven wat de aard van de verandering is, wordt een voorbeeld gegeven van een sb. waarin de verandering actief is¹⁸ en wordt aangegeven in welke categorieën de module wordt toegepast.

De modules A t/m G betreffen bijzonderheden in de spelling; H t/m N betreffen veranderingen in de voc van de stam; O t/m Q betreffen de fonologisch beregelde invoeging van een [j] en R de invoeging van [w]; S t/m V betreffen morfologische uitbreidingen of een verkorting van de stam; W betreft de verschuiving van het woordaccent naar achteren; X betreft een gemengd fonologisch-orthografische verandering; Y t/m C betreffen veranderingen in de uitspraak van de laatste klank van de stam. Tot slot betreffen ipv het deel van het ev dat vervalt bij mv-vorming en affix het mv-affix dat wordt toegevoegd.

18 In veel voorbeelden zijn, behalve de geïllustreerde module, ook een of meer andere modules werkzaam geweest; zo illustreert barman ~ barmannen module E (de orthografische verdubbeling van de slot-n), maar is ook module affix werkzaam (toevoeging van het mv-affix).

[p. 282]

3.3.1 Tabel van modules

M	verklaring	voorbeeld	toegepast in categorie
	Orthografie
A	+ apostrof	la ~ la's	S02 N10
B	heldere stam-voc, geschreven als dubbele voc-letter → heldere voc, geschreven als enkele voc-letter	boot ~ boten	N09 N12 N14 N15 N33 N40 N45 V30
C	heldere stam-voc, geschreven als enkele voc-letter → heldere voc, geschreven als dubbele voc-letter	la ~ laas	S03 N32
D	heldere i-stam-voc, geschreven als ie → heldere i-voc, geschreven als i	Caraïeb ~ Caraïben	N11
E	donkere stam-voc gevolgd door een enkele cons → donkere voc gevolgd door een dubbele cons	barman ~ barmannen	S09 N16 N17 N39 N46 V55
F	steml slot-cons (= geneutraliseerde stemh cons), geschreven als steml cons → stemh cons, geschreven als stemh cons; er zijn 2 typen: -f → -v- -s → -z-	werf ~ werven prijs ~ prijzen	S08 N13 N15 N20 N25 N38 V56
G	steml slot-cons (= geneutraliseerde stemh cons), geschreven als stemh cons → stemh uitgesproken; er zijn 4 typen: -b [p] → -b [b] -d [t] → -d [d] -v [f] → -v [v] -z [s] → -z [z]^19	kwab ~ kwabben hand ~ handen leitmotiv ~ leitmotiven fez ~ fezzen	S07 N05 N11 N12 N17 N19 N21 N22 N23 N26 N33 N36 N40 N41 N42 V06
	Vocaalverandering
H	invoeging van [i]	kleinood ~ kleinodiën	N33 V17
I	donkere voc → heldere voc: [ɔ] → [o], grafisch niet aangegeven (o → o)	doctor ~ doctoren	S10 N06 N07 N18 N19 N20 N21 N41 V09 V10 V11 V12 V23

19 De neutralisatie bij -g, bijv. in: zeug ~ zeugen is niet bij G aangegeven, omdat dit verschil slechts door weinigen wordt waargenomen. In deugd ~ deugden is het verschil duidelijker, maar het betreft hier een niet-laatste -g- die in deugd steml is door de volgende steml -d-, en in deugden stemh door de volgende stemh -d-.

[p. 283]

			V31 V32 V33 V37 V45 V72 V78 V82 V84
J	heldere voc → donkere voc: [i] → [ɪ], grafisch niet aangegeven (i → ɪ)	compromis ~ compromissen	N46 V73
K	donkere voc → heldere voc: [a] → [e] (a → e)	stad ~ steden	N22
L	donkere voc → heldere voc: [ɔ] → [o] (e → o)	dokter ~ doktoren	N48 N49
M	donkere voc → heldere voc: [ɪ] → [e] (i → e)	schip ~ schepen	N23 N24 N25 N42
N	donkere voc → heldere voc: [ɛi] → [e] (ei → e)	eenheid ~ eenheden	N26
	j-invoeging
O	invoeging van [j],^20 niet geschreven	bui ~ buien^21	S05 N28 N29 N30 N31 N32 N33 N35 V17
P	invoeging van [j], geschreven als trema op -e- van het affix	bacterie ~ bacteriën	N28 N29 N33 V14 V17 V21 V23 V25 V26
Q	invoeging van [j], geschreven als -i-	koe ~ koeien	N30 N32
	w-invoeging
R	invoeging van [w], niet geschreven	individu ~ individuen	N02 V23
	Uitbreiding en verkorting van de stam
S	uitbreiding met -d-	hoen ~ hoenders	S04 N43
T	uitbreiding met -n-	lende ~ lendenen	N34
U	uitbreiding met -er-	kind ~ kinderen	S04 S05 S06 S07 S08 S09 N35 N36 N37 N38 N39 N40 N41 N42 N43 N44 N45
V	-der → -r-, d.w.z. het laatste deel van de stam (-der) of van de uitgebreide stam wordt samengetrokken tot -r-	spatader ~ spataderen ~ spataren	N08 N44 N45

20 Men kan erover twisten of module O bestaansrecht heeft; het gaat hier immers om een contekstueel bepaald fonetisch verschijnsel dat ook buiten de mv-vorming optreedt, bijv. in theater. Argumenten vóór module O zijn: j-insertie in bedoelde context is taalspecifiek (en komt in andere talen, bijv. in het Du. en het Rus., niet voor) en wordt in de modules P en Q wel grafisch weergegeven.

21 Sba. als bui, zee, porie, bij en rei vertonen bij sommige mensen een lichte j-klank aan het eind, welke in het mv duidelijker hoorbaar is. T.b.v. deze gevallen zou parameter O als volgt kunnen luiden: invoeging of verduidelijking van [j]. uw vermeldt overigens geen j-klank bij genoemde ev-vormen.

[p. 284]

	Accentverschuiving
W	accent gaat één lettergreep naar achteren. Indien het accent twee lettergrepen opschuift, wordt dat aangegeven met het superscript^‘2’	doctor ~ doctoren	N06 N07 N21 N33 N48 V06 V10 V11 V12 V23 V32 V33 V38 V48 V53 V54 V55 V56 V57 V59 V65 V66 V67 V76 V78 V79 V80 V83 V84 V86
	Fonologisch-orthografische verandering
X	steml slot-cons (=geneutraliseerde stemh cons) → corresponderende geschreven steml cons	huib ~ huipen	N50
	Uitspraak- en spellingsverandering van de slotklank
Y	uitspraakverandering van de -c-: -[k]- → -[s]- (bij sommigen: -[ʧ]-)	historicus ~ historici	V29 V44
Z	uitspraakverandering van de -s en de -z er zijn 2 typen: -s [ø]^22 → -s [s] -z [ø] → -z [s]	chassis ~ chassis pince-nez ~ pince-nez	X06 N46 N47
A	uitspraakverandering van de -e: -e [ø] → -e- [ɔ]	douche ~ douches	N04 V74
B	uitspraakverandering van de -s: -s [s] → -s- [z]	excuus ~ excuses	N14 V30
C	spelling van laatste -c wordt -k-	truc ~ truken	N27 V16
D	uitspraakverandering van de -g-: -g- [ʒ] →; -g- [ɣ]	college ~ collegiën	V49
	Deel van de stam vervalt
ipv	deel van de stam dat vervangen wordt door het mv-affix	Engelsman ~ Engelsen	N03 N04 N28 M01 M02 M03 M04 M05 V02 V03 V04 V05 V07 V08 V09 V10 V11 V12 V13 V14 V15 V16 V17 V18 V19 V20 V21 V22 V23 V24 V25 V26 V27 V28 V29 V35 V36 V37 V39 V40 V41 V42 V43 V44 V46 V47 V48 V49 V50 V51 V58 V59 V60

22 ‘[ø]’ betekent: ‘niet uitgesproken’.

[p. 285]

			V61 V62 V63 V64 V68 V69 V70 V71 V72 V78 V79 V80 V81 V82 V83 V84 V85 V86
	Toegevoegd affix
affix	mv-affix dat wordt toegevoegd	appel ~ appels	X05 X06 S01 S02 S03 S04 S05 S06 S07 S08 S09 S10 N01 N02 N03 N04 N05 N06 N07 N08 N09 N10 N11 N12 N13 N14 N15 N16 N17 N18 N19 N20 N21 N22 N23 N24 N25 N26 N27 N28 N29 N30 N31 N32 N33 N34 N35 N36 N37 N38 N39 N40 N41 N42 N43 N44 N45 N46 N47 N48 N49 N50 M01 M02 M03 M04 M05 V01 V02 V03 V04 V05 V06 V07 V08 V09 V10 V11 V12 V13 V14 V15 V16 V17 V18 V19 V20 V21 V22 V23 V24 V25 V26 V27 V28 V29 V30 V31 V32 V33 V34 V35 V36 V37 V38 V39 V40 V41 V42 V43 V44 V45 V46 V47 V48 V49 V50 V51 V52 V53 V54 V55 V56 V57 V58 V59 V60 V61 V62 V63 V64 V65 V66 V67 V68 V69 V70 V71 V72 V73 V74 V75 V76 V77 V78 V79 V80 V81 V82 V83 V84 V85 V86 V87

Bij sommige modules zijn de veranderingen in algemene termen gesteld, bij andere in specifieke, bijv. B tegenover K. De reden voor dit verschil is dat de verandering bij B voorspelbaar is: een heldere voc wordt in gesloten lettergre-

[p. 286]

pen als dubbel-voc geschreven en in open lettergrepen als corresponderende enkel-voc. De verandering bij K is niet voorspelbaar, en moet dus expliciet worden vermeld.

4 Categorieën

In deze paragraaf wordt een classificatie gegeven van Ned. sba. op basis van hun mv-vorming: elke categorie is gebaseerd op een specifieke combinatie van modules.

De bepaling ‘Ned.’ behoeft enige toelichting. Er is voor gekozen om vd en andere standaardwerken als empirische basis te gebruiken, aangevuld met eigen waarnemingen. In vd staan veel sba. en mv-vormen die niet tot het taalgebruik horen van de modale Nederlander; ze kunnen veroud. of verouderend zijn, gewest., reg. of dial., ze kunnen karakteristiek zijn voor een bepaald (vak)jargon of voor bepaalde sociale lagen zoals de intellectuele elite. Daarnaast zijn er mv-vormen die in inf. taalgebruik (gesproken taal, internet, ...) worden gebruikt, maar die niet in vd zijn opgenomen. Getracht is deze allemaal te verdisconteren.

Anderzijds worden er ook mv-vormen gebruikt die als incorrect of in ieder geval als afwijkend bestempeld kunnen worden; deze zijn niet opgenomen. Als zodanig ‘ervaar’ ik bijv. de volgende geattesteerde gevallen: aft ~ aftes i.p.v. aften, kopie ~ kopies²³ (met een Ned. uitspraak!) i.p.v. kopieën en restaurant ~ restauranten i.p.v. restaurants.

Datzelfde geldt ook voor zodanig verouderde vormen dat zij niet in vd zijn opgenomen, bijv. illustratie ~ illustratiën (dat in de 19e eeuw veel voorkwam.²⁴) De hier genoemde afwijkende en verouderde vormen zijn overigens zonder moeite in een van de categorieën onder te brengen.

Een hard criterium voor het onderscheid ‘correct-incorrect’ en ‘verouderd-gebruikelijk’ is nauwelijks te geven. Voor het beoogde grammaticaal woordenboek zou als werk-criterium kunnen dienen dat die vormen worden vermeld die in gangbare woordenboeken en grammatica's zijn opgenomen, aangevuld met andere vormen die een redelijke gebruiksfrequentie hebben. De intuïtie van de individuele onderzoeker met betrekking tot wat wel of niet gebruikelijk is, is geen betrouwbaar instrument gebleken: zo komt een vorm als paperclipsen op het internet meer dan eens voor terwijl informanten desgevraagd de vorm als onwaarschijnlijk, incorrect, etc. verwierpen. Anderzijds geven woordenboeken ook wel eens vormen die bij veel hedendaagse taalgebruikers alleen nog als wetenswaardigheid bekend zijn, maar die door hen niet meer actief worden gebruikt, bijv. de ev-vorm biel of zelfs het hele woord huib ~ huipen.

Problematisch is ook de categorie van exotismen: min of meer vernederlandste woorden ter aanduiding van buitenlandse referenten zoals inwoners

23 De vorm kopies lijkt aan acceptabiliteit te winnen.

24 Zie bijv. het titelblad van J.F. Oltmans De schaapherder. Bussum z.j.: ‘met ongeveer 400 illustratiën’.

[p. 287]

(inoek), groeperingen (bolsjewiek), munten (peso), etc. omdat het frequentiecriterium hierbij nauwelijks te hanteren is.

4.1 Defectieve en suppletieve vormingen: de categorieën X01-X06

De categorieën X01-X06 hebben geen, of geen regelmatig, mv of ev; ze omvatten woorden (of woorden in een bepaalde betekenis) die zich aan een ‘normale’ morfologische ev-mv-relatie onttrekken. De categorieën X01 (sg-t) en X02 (pl-t) omvatten zeer veel woorden, meer dan men zich gewoonlijk realiseert; de overige vier categorieën zijn veel beperkter.

X01 {sg-t}: hout ~ ø; omvat singularia tantum,²⁵ sba. die er morfologisch als ev uitzien (of althans geen morfologisch mv uiterlijk hebben), die syntactisch ev zijn en waarvan geen mv bestaat:²⁶

•	stofnamen: hout, ijzer, zand, drab, modder,...
•	alle gesubstantiveerde infinitieven die een proces aanduiden:^27 (het) werken, (het) zingen,...
•	alle met ge- gesubstantiveerde werkwoordstammen: gebrom, geklets, geloop, geschreeuw, getier,...
•	geestestoestanden en gevoelens: aplomb, hoop, liefde, wanhoop, zelfverzekerdheid,.
•	toestanden van de natuur: eb, vloed, laagwater, hoogwater,...
•	geluiden: herrie, lawaai, tumult,...
•	(al dan niet) evaluatieve ‘mass nouns’ voor verzamelingen mensen: gajes, gepeupel, geteisem, janhagel (‘gepeupel’), personeel, plebs, schorriemorrie, schuim, tuig,...

Voorts (Booij 2002: 20): aandacht, arbeid, genade, maart,...

sga-t verwijzen meestal naar (niet-telbare) materie, massa of toestanden: ze verwijzen dus naar referenten die niet als meervoudig kúnnen worden geconcipieerd. Daarnaast zijn er sga-t die wel verwijzen naar telbare referenten maar die niettemin geen mv-vorm kennen, zoals alle met het achtervoegsel -e gesubstantiveerde adjectieven die afgeleid zijn van geografische namen, met de betekenis ‘bewoonster van ...’: Duitse, Italiaanse, Nederlandse, Oostenrijkse, ...; Amsterdamse, Rotterdamse, ...; Noord-Hollandse, Zeeuwse, ...; Amerikaanse, Australische,...²⁸

Een groot aantal sba. is in een bepaalde betekenis sg-t en in een andere niet. Dit betreft vooral stofnamen als bier, water, hout, melk, ijzer, etc. In de overdrachtelijke betekenis ‘soort of merk X’ verwijzen zij naar telbare entiteiten en kunnen dus gewoon een mv-vorm krijgen, bijv.:

(20) in het restaurant kunt u kiezen uit verschillende bieren/waters

Het feitelijk voorkomen van dergelijke mv-vormen is afhankelijk van het bestaan van soorten of merken van product X in de realiteit waarover gesproken wordt, maar er is geen sprake van een inherente onmogelijkheid. Zo werd op

25 Verder afgekort tot sg-t en sga-t, plurale tantum wordt afgekort tot pl-t en pla-t.

26 Bij veel sba. (en vaak bij bepaalde betekenissen) vermeldt vd de afwezigheid van een mv middels de markering ‘g.mv.’, bijv. bij stofnamen als hout, water, melk, ijzer, e.d.

27 Indien dergelijke gesubstantiveerde infinitieven een concrete referent hebben, hebben zij wel een mv, zoals (ans) onderkomen{s} en optreden{s}.

28 vd geeft in het lemma -e ten onrechte een mv met -n.

[p. 288]

de radio (2.04.2004) door een kok gesproken van spaghetti's, macaroni's en lasagna's voor ‘schotels/gerechten met ...’. Sommige mv-vormen kunnen daardoor gebruikelijker zijn dan andere: gouden en melken voor ‘soorten goud/melk’ of ‘goud/melk van verschillende merken’ zijn op zijn zachtst gezegd ongebruikelijk, terwijl bieren dat niet is.

Wanneer stofnamen overdrachtelijk worden gebruikt als ‘voorwerp dat (oorspronkelijk) gemaakt is van X’, is een mv-vorm volkomen normaal: (oor)ijzer{s}. In de specifieke betekenis ‘schaatsen’ wordt ijzers eigenlijk zelfs nooit in het ev gebruikt en is in die betekenis dan ook een pl-t. Ook in de overdrachtelijke betekenis ‘stuk X’ hebben stofnamen een mv-vorm: amethist{en} (vd), diamant{en} (vd); dat geldt ook voor betekenissen die wat specifieker zijn dan ‘stuk X’, zoals bij diamant{en}: ‘al dan niet geslepen stuk diamant’, ‘diamantsplinter als onderdeel van een glassnijder’, ‘diamantkop’ en ‘diamantnaald’ (vd) en bij silex ‘vuursteen’ dat in de betekenis ‘vuurstenen wapen’ een mv silexen heeft (vd).

Adjectieven die kleuren aanduiden hebben, wanneer zij als sb. worden gebruikt, in het ev de betekenis ‘kleur X’ en in het mv ‘bepaalde tinten van kleur X’ of ‘kleurstoffen/materialen in kleur X’ (ans:168), bijv. roden in (21):

(21) de roden van deze schilder zijn heel fraai

In het ev bestaat de betekenis ‘tint’ overigens ook, getuige (21'):

(21') het rood van deze schilder is heel fraai

Met betrekking tot kleuradjectieven vermeldt ans:168 voor het mv ook de betekenis ‘aanhangers van een bepaalde politieke partij/ideologie of mensen van een bepaald ras’:,

(22) (de) blauwen, (de) groenen, (de) roden, (de) zwarten

Van deze voorbeelden zijn eigenlijk alleen (de) groenen en wellicht (de) blauwen overtuigend als pl-t; immers zinnen met ev rode en zwarte zijn (grammaticaal) heel acceptabel:

(23)	ik koop nooit fruit bij die rode
(24)	voor een zwarte loopt hij niet erg soepel

X02 {pl-t}: ø ~ baten; omvat pla-t, sba. die er morfologisch als mv uitzien, die syntactisch mv zijn en waarvan geen ev bestaat. Voorbeelden zijn:

•	losse sba. als conserven, contreien, fournituren, gebroeders, gezusters, hersenen, jongens (als ‘meisje(s) (en jongen(s)’), kindertjes, manschappen (vd als ‘ongegradueerde

[p. 289]

	militairen’), paperassen, sores,^29 strapatsen, strubbelingen,...
•	geografische benamingen: • groepen eilanden: de (Nederlandse) Antillen, de Bahama's, de Balearen, de Canarische Eilanden, de Cayman Eilanden, de Galápagos Eilanden, de Salomonseilanden, de Seychellen, ...; • federatieve staten: de Verenigde Arabische Emiraten, de Verenigde Staten, ...; • gebergtes: de Alpen, de Apennijnen, de Karpaten, de Pyreneeën, de Vogezen,...

Voorts: abbreviatoren (vd), aborigines (vd), alcoholica (vd), archivalia, Azeri (vd in het lemma Azerbeidzjaans), bescheiden, chemicaliën, erven, humaniora (vd), hurken, ingewanden, jongelui, kapsones, kladden, lieden, lui, lurven, mazelen, media/media's, metten, minima ‘minimumlonen; minimumloners’, notulen, ouwelui, prullaria, tengels, visresten (swl, vd), zeebenen (swl, vd),...

Enkele pla-t zijn syntactisch ev, bijvoorbeeld de geografische benaming Spitsbergen en firmanamen als Gebr. Winter; het betreft hier woorden met een ongelede referent.

Azeri wordt wel eens als ev gevoeld, met een mv Azeri's (Orhan Pamuk, Sneeuw. Amsterdam 2003:323).

Het is enigszins twijfelachtig of Iraken ‘Irakezen’ (Den Boon, 2003:113) een pl-t is, een ‘normaal’ mv (N09) bij het hypothetische Iraak of een suppletief mv (X03) bij Irakees.

Ouders, dat vroeger als pl-t werd beschouwd, heeft in de loop van de laatste jaren een ev-vorm verkregen, ouder (waarschijnlijk onder invloed van de grote toename van eenoudergezinnen).

Productief is X02 bij achternamen met het verkleinsuffix -je-: de Van Noordjes, de Rodenburghjes, etc. met de empathische betekenis ‘de/het ons bekende familie/gezin X’. De verkleinvorm van de familienamen Van Noord en Rodenburgh heeft de betekenis ‘familie’ niet zodat de Xjes-vorm een pl-t is. De pla-t zijn zelf ook weer in categorieën in te delen op basis van hun virtuele ev; zo behoort baten tot N09 en kindertjes tot S01. De mv sba. Azeri en lui (en samenstellingen met -lui) hebben geen virtueel ev.

sga-t en pla-t moeten worden onderscheiden van sba. die in de praktijk nooit (of zelden) in het mv, resp. ev, voorkomen omdat zij refereren aan zaken waarvan er maar één bestaat (of maar één tegelijkertijd), of waarbij het om zaken gaat die niet geïndividualiseerd voorkomen. Van deze pseudo-sga-t/pla-t kunnen, in de uitzonderlijke gevallen dat er in het taalgebruik behoefte aan is, mv-vormen, respectievelijk ev-vormen gemaakt worden. Een voorbeeld van een pseudo-sg-t is pontifex ‘paus’ dat in vd als ‘g.mv.’ is gemarkeerd; nu is er inderdaad op een bepaald moment slechts één paus, maar in de loop van de tijd zijn er natuurlijk meerdere pontifexen geweest.

Er zijn overigens overtuigender voorbeelden van sba. met een unieke referent waarbij vd vermeldt dat er geen mv-vorm van voorkomt: diamantcollege

29 Aangezien sores nauwelijks als mv-vorm herkenbaar is en bijna nooit als onderwerp van zinnen wordt gebruikt is het getal ervan onder taalgebruikers waarschijnlijk onbekend.

[p. 290]

‘door de Beurs voor de diamanthandel ingestelde klachtencommissie’, propagandacollege 〈veroud.; rk〉 ‘instituut voor de zorg voor de missielanden’, Statencollege ‘college der theologie, in 1592 opgericht’ en tabakscollege ‘gezelschap aan het hof van Frederik Willem I van Pruisen’. Ad hoc kan altijd een mv worden gevormd, bijv.:

(25) wat bedoel je met ‘tabakscollege’?, er bestaan helemaal geen tabakscolleges!

Het zou dus correcter zijn om sba. met een unieke referent niet als sg-t te beschouwen, maar als ‘gewone’ sba. (waarvan het mv alleen zelden of nooit gevormd wordt).

De meeste namen van geografische eenheden gedragen zich ook als pseudo-sga-t met een potentieel mv: Frankrijk, de Maas, Mont-Blanc, Ameland, etc. In een beperkt aantal gevallen is er meer dan één geografische eenheid met dezelfde naam en is het gebruik van de mv-vorm normaal, zoals bij Korea (m.b.t. Noord- en Zuid-Korea); tot voor kort Duitsland (m.b.t. Oost- en West-Duitsland): de beide Korea's, de beide Duitslanden,...

Een voorbeeld van een pseudo-pl-t is noedels dat in vd en swl als ‘mv.’ is gemarkeerd; noedels komen meestal in een aantal tegelijk voor, maar als er bij het opscheppen van soep slechts één exemplaar op een bord ligt, kan men natuurlijk wel zeggen:

(26) schep nog maar een beetje bij want ik heb maar één noedel in m'n soep

Van ‘echte’ sga-t en ‘echte’ pla-t kan men meestal wel een bijpassend mv, respectievelijk ev, vormen, maar dat heeft dan een schertsend en/of occasioneel karakter:

(27)	we hebben deze eeuw al drie te natte maarten gehad
(28)	ik weet niet meer precies hoe die berg heet, laten we zeggen ‘een Pyrenee’
(29)	Heb je nog chemicaliën gekocht? Ja, dat wil zeggen, slechts één chemicalie, de rest was uitverkocht.

Het pl-t Alpen (Booij 2002: 22) kent het occasionele ev Alp in de reclametekst:

(30) ik ben een Alp!

Bij sommige pla-t is het gemakkelijk zich de meervoudigheid van de referent voor te stellen (alcoholica, Azeri, chemicaliën, kindertjes, lieden, regionen, ...), bij andere is dat moeilijker (hersenen, metten, ...) of zelfs onmogelijk (kapsones, hurken, maze-

[p. 291]

len,³⁰ ...). Bij de twee laatste typen is de occasionele vorming van het ev dan ook zo goed als onmogelijk.

X03 {sg-t + suppl.}: genot ~ genietingen (ans); omvat sba. waarbij het mv niet wordt gevormd door toevoeging van een affix maar waarbij de taalgebruiker het mv gebruikt van een ander sb. dat morfologisch verwant is. Voorts: aanbod ~ aanbiedingen (ans), bedrog ~ bedriegerijen (vd), beleg ~ belegeringen (ans), boernoe ~ boernoesen (vd), chef-staf ~ chefs van staven (vd), dank ~ dankbetuigingen (ans), doel ~ doeleinden (ans; || doelen), gedrag ~ gedragingen (ans), gelijkspel ~ gelijke spelen (vd), jonkman ~ jongelieden/jongelui (vd) 〈arch.〉, lof ~ loftuitingen/lofbetuigingen (ans), onderzoek ~ onderzoekingen (ans/vd; || onderzoeken), raad ~ raadgevingen (ans), regio ~ regionen, rede ~ redevoeringen (ans; || redes).

De suppletieve mv-vormen zijn op zichzelf ook weer in categorieën in te delen; zo behoort genietingen tot N01.

In feite zijn sba. als genot morfologische sga-t: zij verwijzen naar telbare entiteiten die niet uniek zijn, maar kennen geen eigen mv-vorm. De gebruikte mv-vorm (hier genietingen) kent een eigen ev. Niettemin spreek ik van suppletieve mv-vormen, omdat de taalgebruiker in voorkomende gevallen altijd ‘overspringt’ naar een ander sb. met een bijna gelijke betekenis.

Er zijn gevallen die zich in eerste instantie voordoen als suppletieve mv-vormen. Een voorbeeld daarvan is wanneer iemand in één gesprek zowel de ev-vorm dinosaurus gebruikt als de mv-vorm dinosauriërs. Realiseert men zich echter dat zowel dinosaurus ~ dinosaurussen als dinosauriër ~ dinosauriërs bestaat, dan ontbreekt de feitelijke grond om bij dinosaurus ~ dinosauriërs van een suppletieve mv-vorm te spreken. In het gegeven geval is de taalgebruiker bij dinosaurus overgestapt naar een ander, nagenoeg synoniem sb., waarvan hij de mv-vorm, dinosauriërs, gebruikt. Dit hoeft overigens niet weg te nemen dat de betreffende taalgebruiker denkt dat dinosauriërs het (suppletieve) mv is van dinosaurus. Enigszins gecompliceerder ligt het mv van horizon dat volgens vd zowel horizonten als horizonnen (in deze volgorde) is, terwijl daarnaast ook de vorm horizont met (een in vd niet genoemd) mv horizonten bestaat; in dit geval lijkt de suppletieve mv-vorm dus wat meer gevestigd dan bij dinosaurus. Een ander voorbeeld is te vinden in Ernest Kurpershoek, Kosmos Reisgids Toscane en Umbrië, Utrecht-Antwerpen (1990), te weten contrada ~ contrades ‘stadswijk in de It. stad Siena’, waarbij de finale -a in het mv vervangen lijkt door -es. Deze mv-vorming is niet It. Elders in het gidsje wordt als ev-vorm contrade genoemd, waarbij contrades een gewoon Ned. mv is.

X04 {sg-t (+suppl.)}: vent ~ kerels/types/...; omvat sba. die een ongerelateerd suppletief mv kennen, d.w.z. als mv-vorm fungeert het mv van een ander sb. dat, in tegenstelling tot X03, morfologisch niet verwant is.

vd vermeldt bij vent het regelmatige mv venten (dat nooit gebruikt wordt,

30 mazelen is syntactisch enkelvoudig.

[p. 292]

tenzij als grapje) en het zo mogelijk nog curieuzere venters, dat als ‘weinig gebruikt’ en ‘volkstaal’ gemarkeerd is.

ans:180 vermeldt dat bij mevrouw en (me)juffrouw ‘in aansprekingen en ook meestal daarbuiten’ de vorm dames wordt gebruikt en bij meneer de vorm heren.³¹

De suppletieve mv-vormen zijn op zichzelf ook weer in categorieën in te delen. Zo behoort kerels (en dus ook kerel ~ kerels) tot S01, terwijl vent ~ kerels tot X04 behoort.

X05 {/ø}: Sioux ~ Sioux; omvat sba. met telbare referenten waarbij de mv-vorm in spelling en uitspraak exact gelijk is aan de ev-vorm. Of in gebruiksgevallen ev of mv bedoeld is, is veelal op te maken uit de aanwezigheid van het lidwoord een en de syntactische enkel- of meervoudigheid m.b.t. een finiet werkwoord.

In swl (§3a.1) wordt opgemerkt dat dit type sba. in vd is gemarkeerd met ‘onv.’. Deze markering komt volgens vdcd 135 keer voor; 120 daarvan betreffen andere typen, bij 15 is er inderdaad geen onderscheid tussen ev en mv. Zij zijn te verdelen in de volgende groepen:

1. Negen samenstellingen op -jaars (als verkorting van ...jaarsstudent): derdejaars, eerstejaars, eindejaars, jongerejaars, laatstejaars, nuldejaars, ouderejaars, tweedejaars en vierdejaars. Voorts vijfdejaars; samenstellingen met hogere getallen (zesdejaars, ..., vijftiendejaars, ..., vijfentwintigstejaars, ... etc.) zijn in principe mogelijk, maar door het ontbreken van opleidingen met een dergelijke duur en van eeuwige studenten is er weinig emplooi voor.

2. Eén samenstelling op -deurs (als verkorting van auto met...deuren): driedeurs. Voorts tweedeurs, vierdeurs en vijfdeurs; samenstellingen met andere getallen (eendeurs, ..., vijftiendeurs, ..., vijfentwintigdeurs,... etc.) zijn in principe mogelijk, maar dergelijke auto's bestaan niet. Wel waren er vroeger treinwagons die voor elke coupé aparte deuren hadden (de zogenaamde coupérijtuigen), waardoor samenstellingen van hogere getallen met -deurs toepassing hadden kunnen hebben; deze rijtuigen werden echter niet van elkaar onderscheiden op grond van het aantal deuren, zodat de betreffende samenstellingen daar niet voor gebruikt werden.

3. Vijf benamingen van bewoners van bepaalde landen op -i: Bengali, Pakistani, Saudi, Swazi en Thai. Voorts Israëli gezien voorbeeld (31):

(31) de Palestijnen en de Israëli moeten... (radio, sept. 2002)

De mv-vorming Israëli{'s} wordt in vd als standaard gegeven (in het lemma Israëli), terwijl in het lemma Israëlisch de mv-vormen Israëliërs, Israëli en Israëli's worden vermeld. De andere sba. uit deze verzameling (met uitzondering van: 1. stofnamen die per definitie geen mv-vorm kunnen hebben: beaujolais, blanc de blancs, (blue) jeans ‘spijkerstof’, pils en loden ‘wollen stof’; 2. benamingen van toe-

31 De niet-suppletieve vormen mevrouwen, (me)juffrouwen en meneren worden vooral gebruikt in ironische zin en in kindertaal.

[p. 293]

standen: abus ‘misbruik’ en parti-pris ‘vooringenomenheid’; 3. sba. waarbij in het mv de slot-s of -z als [s] wordt uitgesproken (zie X06)) vormen een bonte reeks van oorspr. Eng., Du., Gr., Lat., Arab. en Fr. sba., meest op -s en/of [s]: bergregalia ‘exploitatierecht’, bourgeois, cas ‘geval’, castra ‘legerplaats’, casus ‘naamval; geval’, census ‘cijns’, clips ‘clip’, cops ‘papieren garenklos’, croix de guerre ‘militaire decoratie’, deux-pièces, doux pays ‘lief landje’, ductus ‘schrijfhand’, exitus ‘afloop’, ex-libris, fils de famille ‘zoon van goeden huize’, Fremdkörper, gin fizz ‘cocktail’, goggles ‘stofbril’, golflinks, habitus, hempje-licht-op ‘bep. mixdrank’, hezbollah ‘lid van islamitische groepering’, hotpants, innings, jong ‘verkorting van jongen’, laissez-passer ‘vrijbrief’, lapsus, mille, Minnekästchen ‘bruidskoffertje’, netsuke ‘Japanse snijwerkjes’, ours ‘beer’, partus ‘bevalling’, pas (in verbindingen als pas de charge en pas des patineurs, pas de deux), pelvis 〈anat.〉 ‘bekken’, pince-sans-rire ‘droogkomiek’, pits ‘locatie op autocircuit’, porte-cigares ‘sigarenkoker’, porte-lettres ‘omslag voor brieven’, processus <anat.> ‘uitsteeksel’, rendez-moi ‘diefstal door wisseltruc’, scheepstoebehoren, schreibtischmörder ‘opdrachtgever tot moord’, series lectionum ‘collegerooster’, (sub)species, succès (in verbindingen als succès de scandale en succès fou) en tribrachys ‘bep. versvoet’.

Het enige Ned. sb. in deze reeks, scheepstoebehoren, is in zoverre bijzonder dat het het uiterlijk van een mv-vorm heeft en meestal ook een meervoudige referent; voor veel mensen (vooral voor niet-scheepsdeskundigen en niet-verzekeringsdeskundigen) zal het dus een pl-t zijn (X02).

Voor achternamen op -s geldt hetzelfde (ans): Schoenmakers, Smulders,... Wanneer het gaat om eenlettergrepige achternamen op -s, lijkt een mv op -en gekozen te worden: Beets ~ de Beetsen, Zwarts ~ de Zwartsen,...

Het voorbeeld taliban ~ taliban berust op een strikt genomen onjuiste interpretatie van het Afgh. mv taliban dat door zijn voor het Ned. exotische mv-vorm op -an als een niet-afgeleide vorm wordt begrepen.

X06 {Z/ø}: compromis ~ compromis (s [ø]-[s]) (ans); omvat leenwoorden op -s/-z waarbij de mv-vorming in de spelling niet tot uitdrukking komt maar in de uitspraak wel: -s/-z worden dan als [s] uitgesproken. Voorts:

•	-s: chassis, concours (|| concoursen), relais (daarnaast vermeldt vd bij één samenstelling met -relais dat deze ‘onv.’ is (beschermingsrelais); bij de andere drie staat dat niet vermeld. Voor alle samenstellingen, zoals schakelrelais, telefoonrelais, ..., geldt dat ze tot X06 behoren), tournedos;
•	-z. cache-nez (vd: || cache-nezs (S01)), pence-nez (ans; vd || pence-nezs (S01)).

Een aantal andere sba. van X06 is in vd met ‘onv.’ gemarkeerd; het betreft waarschijnlijk 22 sba. Met opzet staat hier ‘waarschijnlijk’ omdat bij de meeste voorbeelden nauwelijks data beschikbaar zijn. Het gaat om sba. die vooral in relevante professionele kringen worden gebruikt. Naast chassis, relais en tournedos zijn dat: avant-corps 〈bwk.〉, avant-propos ‘woord vooraf’, charolais ‘vleesrund’, chinois ‘puntzeef’, clafoutis ‘flan’, croquis ‘schets’, dos-à-dos ‘sofa; rijtuig’, en-tout-cas

[p. 294]

‘paraplu/parasol’, entremets ‘tussengerecht’, envers ‘andere zijde’, glacis ‘aardglooiing; bep. laag/kleur’, machicoulis ‘vierkant gat’, mal-à-propos ‘misverstand’, mise-en-plis 〈gewest.〉 ‘watergolf’, on-dits ‘gerucht’, pardessus ‘overjas’, permis ‘verlofbriefje’, quatre-mains, remous ‘luchtbewegingen; deining’, rendez-vous, revers en vis-à-vis ‘klavecimbel’.

4.2 MV op -s: de categorieën S01-S10

In de paragraaf 4.2 zijn tien categorieën opgenomen die alle de normale mv-vorming met -s hebben.

Categorie S01 omvat de woorden waarbij deze -s het enige verschil is tussen ev en mv. Bij de andere negen categorieën wordt de mv-vorming gecompliceerd door een aantal andere verschillen qua orthografie (S02, S03, S07, S08, S09), vocaalverandering (S10), j-invoeging (S05) en uitbreiding van de stam (S04, S06, S07, S08, S09), welke meestal in combinatie optreden. De categorieën S01 en S02 omvatten zeer veel woorden en zijn productief; de overige categorieën zijn (zeer) beperkt, hoewel samenstellingen in voorkomende gevallen voor (veel) extra woorden met hetzelfde grondwoord kunnen zorgen.

S01 {/s}: tafel ~ tafels; omvat zeer veel sba., waaronder (vd/ans): accountant, administrateur (|| administrateuren))³² admiraal (|| admiralen), assistente, assuradeur (|| assuradeuren), au pair, ayatollah, bei ‘Turkse titel’, biel (|| bielsen/bielzen), cheque, club, compactdisc, depot, dikkerd, directeur (|| directeuren), directrice, duel (|| duellen), etui, examen (|| examina), gedachte (|| gedachten), gemeente (|| gemeenten), gewoonte (|| gewoonten), grammofoon (|| grammofonen), jockey, kade (|| kaden), kalasjnikov, karamel (|| karamellen), keu (|| keuen), mountainbike, museum (|| musea/musea's), officier (|| officieren), onderkomen, oom³³ sergeant (|| sergeanten), set, sicav, stukadoor, tram (|| trammen), zoon (|| zonen,³⁴,...

ans:172 vermeldt dat alle verkleinwoorden, d.w.z. sba. op -je en varianten (-(e)tje, -kje, -pje), een mv op -s hebben: beestje, boompje, huisje; voorts de inf. vormen op -ie: boompie, meissie,...

Volgens ans:182 hebben veel sba. op een sjwa zowel een mv op -s als op - n.³⁵ Opvallend is dat gedachte beide mv-vormen kent, maar in de samenstelling dwanggedachte alleen het mv op -n: dwanggedachten (gb). Artikel heeft als mv artikels en artikelen; volgens vd geldt dat ook voor samenstellingen met -artikel, maar gb is (terecht) strenger en geeft bij consumptieartikel alleen een mv met -en: consumptieartikelen.

Opvallend is voorts weekeinde ~ weekeindes (Arts & Auto, 20.12.2003), waar vd en gb alleen weekeinden geven; wellicht is hier sprake van contaminatie met weekends.

In de praktijk blijkt het bij vocalisch eindigende sba. soms moeilijk te bepalen of een mv volgens S01 (met enkel -s) wordt geschreven of volgens S02 (met

32 vd vermeldt bij het lemma -eur dat mv-vorming met -s en -en in principe beide voorkomen, maar dat -en bij de meeste sba. minder gebruikelijk en formeler is dan -s. Deze dubbele mogelijkheid wordt in hetzelfde lemma echter bij de eerste betekenisonderscheiding (nomina agentis, afgeleid van werkwoorden op -eren) weer ingeperkt als terecht wordt gesteld dat zij alleen een mv op -s kennen: acteur ~ acteurs/*acteuren, chauffeur ~ chauffeurs/*chauffeuren, controleur ~ controleurs/*controleuren, etaleur ~ etaleurs/*etaleuren, regisseur ~ regisseurs/*regiseuren, etc. Vergelijkbare sba. die niet zijn afgeleid van werkwoorden op -eren kennen wel de dubbele mv-vorming: ambassadeur ~ ambassadeurs/ambassadeuren, assuradeur ~ assuradeurs/assuradeuren, directeur ~ directeurs/directeuren, redacteur ~ redacteurs/redacteuren, etc. Bij de tweede betekenisonderscheiding (instrumenten, afgeleid van werkwoorden op -eren) lijkt bij de gegeven voorbeelden de dubbele mogelijkheid ook niet te bestaan: derailleur ~ derailleurs/*derailleuren, mitrailleur ~ mitrailleurs/*mitrailleuren, primeur ~ primeurs/*primeuren. vd vermeldt bij het lemma -aar dat mv-vorming met zowel -s als -aren in principe mogelijk is, maar dat -aren bij minder sba. voorkomt dan -s en dat, als beide vormen voorkomen, in de gesproken taal vaak -s wordt gebruikt en in de geschreven taal meer -aren, dat in veel gevallen dan ook als formeler beschouwd wordt. Bij leraar komen beide mv-vormen voor maar hier is nu juist -aren veel normaler; in samenstellingen komt alleen -aren voor: eerstegraadsleraar ~ *eerstegraadsleraars/eerstegraadsleraren, wiskundeleraar ~ *wiskundeleraars/wiskundeleraren.
In andere gevallen is vd weer zuiniger; zo wordt bij parasol alleen het mv parasols volgens S01. In NRC (3 aug. 2001) wordt echter het niet-ongebruikelijke parasollen gebruikt.

33 Occasioneel komt omen voor (brochure van Gebr. Winter, okt. 2004: 27: ‘Dit uiteraard in aanwezigheid van de heer Winter Sr. en alle hoge omen van de leverancier.’); het lijkt hier echter eerder te gaan om een ‘verdeftigde’ versie van het inf. (hoge) omes.

34 ans:172 vermeldt dat in firmanamen alleen de vorm zonen voorkomt, bijv. Peeters en zonen bv.

35 Voor semantische verschillen bij enkele daarvan, zie Honselaar (2003).

[p. 295]

apostrof-s). De enkele -s wordt gebruikt bij sba. op: -e, -é, -eau, -ee, -ei, -eu, -ey, -ie, -oe, -oi (niet-vocalisch uitgesproken: [ɔj]) en -ui, bijv. respectievelijk: gemeentes, cafés, bureaus, dominees, beis, milieus, jockeys, abstracties, taptoes, borzois en etuis. Van Wijk (2002: 212) noemt voorts het afkortingswoord PABO ~ PABOs, waarin het affix zonder apostrof is aangehecht; het wordt met een kleine letter geschreven.

S02 {A/s}: la ~ la's; vormt het mv door het affix -s d.m.v. een apostrof te binden. Deze schrijfwijze treedt op wanneer een ev-vorm op een voc eindigt, waaronder ook in afkortingen. Dit betreft gevallen waarin de voc geschreven is als:

•	-a: firma,...
•	-ë: aloë,...
•	-i: aki (ans ‘automatische knipperlichtinstallatie’), ani-ani (vd), blini, pi (vd), ski,...
•	-o: auto, CAO (ans),...
•	-oe: baboe (vd),...
•	-u: individu (|| individuen), paraplu, reçu, residu (|| residuen), revenu (|| revenuen),...
•	-y: baby,...

maar ook gevallen waarin een cons geschreven is, doch een voc aan het eind wordt uitgesproken, zoals in afkortingen: BV{'s}, cd{'s} (ans), NV{'s}), pc{'s} (ans). Het affix wordt met een kleine letter geschreven; dat geldt ook voor het affix -en, zie verderop.

Taalpost (248, 1.3.2004) vermeldt dat afkortingen altijd een apostrof krijgen, ook als ze in de uitspraak op een cons eindigen, doch niet wanneer het gaat om z.g. ‘letterwoorden’: afkortingen in kleine letters die als woord worden uitgesproken, zoals radars, lasers, vips en cd-roms.³⁶

Hiermee in overeenstemming is het gebruik van apostrof-s bij het mv van de namen van vocalische letters: a, e, i, o, u en ij, en niet-vocalische letters wanneer deze met een voc aan het eind worden uitgesproken: b, c, d, g, h, j, k, p, q, t, v en w; echter, ook wanneer de naam van een letter met een cons aan het eind wordt uitgesproken, zoals bij f, l, m, n, r, y en z kan apostrof-s bij het mv worden gebruikt. Dat geldt ook bij afkortingen, bijv. ahob{'s} en (ans) pl{'s} ‘patrouilleleider’.

Overigens ziet/hoort men bij letters ook vaak het affix -en met voorafgaande apostrof (ans:175): f'en [ɛfɘ(n)], l'en [ɛlɘ(n)], m'en [ɛmɘ(n)], n'en [ɛnɘ(n)], r'en [ɛrɘ(n)] en z'en [zɛtɘ(n)]. Het gebruik van het affix apostrof-s is waarschijnlijk gemotiveerd door de wens om een onduidelijk woordbeeld te voorkomen, vgl. m'en en ms. Ook bij afkortingen met een cons aan het eind wordt een apostrof geschreven: P.S.{'en} en HTS{'en}.

Merk op dat diftongen, hoewel vocalisch geschreven, geen apostrof-s krijgen maar enkel -s (vdcd):

36 Het begrip ‘letterwoord’ is echter niet zodanig gedefinieerd dat dit altijd duidelijkheid biedt aan de taalgebruiker. Zo heeft het letterwoord ahob in vd een mv met apostrof: ahob's. Wellicht dat de regelmatige vorm ahobs als onduidelijk wordt ervaren.

[p. 296]

•	-au: kenau ~ kenaus
•	-ei: bei ~ beis
•	-ou: apokoinou ~ apokoinous ‘bep. syntactische constructie’, bijou, clou,...
•	-ui: etui ~ etuis

evenals sba. met een vocalisch geschreven [j] aan het eind (borzoi).

Merk ook op dat een heldere [e], geschreven als -ee of -é, geen apostrof-s krijgt doch enkel -s (tseetsee, café).

Afwijkend is ook het Fr. mv bij de Fr. leenwoorden accent aigu ~ accents aigus en trumeau{s} (vd).

S03 {C/s}: la ~ laas (bvd/gb); omvat naast la (vdcd) enkel nog ra en vla en wellicht hun samenstellingen als vruchtenvla e.d. Categorie S03 vormt een curieuze afwijking op de spellingsregel van S02, die wellicht is gemotiveerd door de kortheid van deze sba.; de even korte sba. bra en fra hebben echter alleen het mv bra's en fra's (vdcd). Naast laas, raas en vlaas bestaat een regelmatig mv la's, ra's en vla's volgens S02.

S04 {SU/s}: hoen ~ hoenders; omvat enkel hoen en samenstellingen (vdcd): auerhoen, bankivahoen, berkhoen, waterhoen, ...³⁷

S05 {OU/s}: ei ~ eiers; omvat enkel ei (wellicht + samenstellingen); de vorm eiers is dial./inf. (Booij, 2002) of reg. (ans).

S06 {U/s}: vent ~ venters; omvat enkel vent (vd); voor commentaar zie X04.

S07 {GU/s}: kind ~ kinders; omvat naast het niet ongewone, maar enigszins speels gebruikte kind ~ kinders (en wellicht zijn samenstellingen) alleen het dial./inform. rund ~ runders (Booij, 2002); volgens ans zijn kinders en runders beide reg. en inform.

S08 {FU/s}: kalf ~ kalvers; omvat enkel (vd) gewest. kalf (in de betekenis ‘jong van koe/...’ en afgeleide betekenissen).

S09 {EU/s}: lam ~ lammers; omvat enkel (vd) gewest. lam.

S10 {I/s}: dakje ~ daakjes ([ɑ]-[a]); omvat verkleinwoorden met een doffe stam-voc; alleen de alternantie [ɑ]-[a] komt voor. Voorts: bedragje ~ bedraagjes, dagje ~ daagjes, grafje ~ graafjes.

In vdcd, doch niet in vd, is als verkleinvorm bij dak het sb. daakje opgenomen; zo ook bij samenstellingen met dak: aandaakje, galmdaakje, geveldaakje, glazendaakje, gordingdaakje,... Wanneer men ervan uitgaat dat vormen als daakje, aandaakje e.d. inderdaad als ev-vormen bestaan, dan zou S10 komen te verval-

37 Er zijn samenstellingen met -hoen die in vd ten onrechte alleen als mv zijn opgenomen: bladhoenders ‘orde van ...’, fazanthoenders (niet als trefwoord), moerashoenders ‘orde van ...’ en zigeunerhoenders ‘vogelfamilie der ...’, terwijl boshoen zowel in het ev (‘bankivahoen’) als het mv (‘familie der ...’) is opgenomen.

[p. 297]

len, omdat het paar daakje ~ daakjes tot S01 behoort. De verlengde ev-vormen zijn echter kunstmatig, de verlengde mv-vormen niet. Vergelijk (32) en (33):

(32)	ik ga een dagje/*daagje naar Katwijk
(33)	ik ga een paar *dagjes/daagjes naar Katwijk.

In de betekenis ‘uitstapje van een dag’ heeft dagje overigens een gewoon mv volgens S01:

(34) we gaan dit jaar niet echt op vakantie, we maken alleen dagjes

4.3 MV op -en: de categorieën N01-N50

In paragraaf 4.3 zijn vijftig categorieën opgenomen die alle de normale mv-vorming met -en hebben.

Categorie N01 omvat de woorden waarbij deze -en het enige verschil is tussen ev en mv. Bij de andere negenenveertig categorieën wordt de mv-vorming gecompliceerd door een aantal andere verschillen qua orthografie (N04, N05, N09-N17, N19-N23, N25-N27, N32, N33, N36, N38-N42, N45, N46), vocaalverandering (N06, N07, N18-N26, N33, N41, N42, N46, N48, N49), j-invoeging (N28-N33, N35), w-invoeging (N03, N04), uitbreiding en verkorting van de stam (N08, N34-N45), accentverschuiving (N06, N07, N21, N33, N48), fonologisch-orthografische verandering (N50), uitspraak- en spellingsverandering van de slotklank (N14, N46, N47) en deel van de stam vervalt (N03, N04), welke meestal in combinatie optreden.

Categorie N01 is zeer uitgebreid; andere categorieën omvatten veel minder woorden, zij het dat ze niet altijd gesloten zijn. Er zijn categorieën die slechts één woord omvatten: N04, N07, N11, N46, N48-N50; samenstellingen met deze woorden zijn niet bekend.

N01 {/en}: boek ~ boeken; omvat de talrijke sba. met een simpel mv op -en. Voorts (vd/ans): adjudant, Arabier, banier, ding, formulier, klavier, nimf, papier, plaats, populier, reeks, rivier, scharnier, superieur, triomf, volk, zuil,...

Wanneer het ev eindigt op -f en -s, is het voor taalgebruikers vaak onzeker of het mv volgens N01 wordt gevormd (dus elf ~ elfen en kruis ~ kruisen) of volgens N13 (elf ~ elven en kruis ~ kruizen). Soms zijn beide vormen volgens vd correct, bijv. bij biels ~ bielsen/bielzen; soms is er dan sprake van een betekenisverschil: N01 elfen ‘geesten(gestalten)’ en N20 elven ‘teken voor het getal 11’. Ook tot N01 behoort passion ~ passionen³⁸ omdat de (Du.) uitspraak van de o in het ev en het mv helder is: [o]; uiterlijk lijkt het om N18 te gaan.

38 ‘De Mattheus Passion is langer ...’ en ‘... de twee bekende passionen van Bach...’ (Amstelveens Weekblad, 31.3.2004).

[p. 298]

N02 {R/en}: individu ~ individuen; omvat sba. op -u en -ou. Een ander voorbeeld is (vdcd): wouwou ‘zilvergibbon’.

N03 {Re/en}: kade ~ kaden; omvat de talrijke sba. op -e, waaronder ook leenwoorden. Voorts (vdcd): drachme, gedachte (|| gedachtes), mythe (|| mythes), polje (Kroat.); voorts: premisse.

N04 {Ae/en}: idee-fixe ~ idee-fixen (vd); omvat een oorspr. Fr. sb. op -e.

N05 {G/en}: hand ~ handen (d(=[t])-d) (vd); omvat de talrijke sba. op een steml uitgesproken -d/-v. Voorts: band, hond,... Het enige voorbeeld op -v, leitmotiv (vd), is een leenwoord.

N06 {IW/en}: titan ~ titanen ([ɑ]-[a]); omvat Lat./Gr. leenwoorden op - an/-on/-or/-ur. Voorts (vdcd/ans):

• [ɑ]-[a]:	ø
• [ɛ]-[o]:	actor, deflector (|| deflectors), doctor, elektron, histon, lector, motor,^39 neutron, pretor (|| pretors), professor, proton, quaestor (|| quaestores/quaestors), rector (|| rectors), tumor; voorts: rollator ~ rollatoren (radio 30.10.2003 in een interview met iemand die training geeft in het gebruik van een rollator; vd geeft enkel de mv-vorming op -s).
• [ʏ]-[y]:	augur,^40 femur.

vd vermeldt bij het lemma -ator twee mogelijkheden voor het mv: -ators en -atoren, met het voorbehoud ‘niet in alle gevallen zijn beide vormen (even) gebruikelijk’. Dit is op zichzelf correct, maar biedt de gebruiker weinig hulp: zo heeft dictator alleen dictators maar condensator zowel condensators als condensatoren.

N07 {IW²/en}: deuteron ~ deuteronen ([ɛ]-[o]) (vd); omvat een oorspr. Gr. sb. op -on.

N08 {V/en}: spatader ~ spataren; omvat een sb. met -de- in de stam.

N09 {B/en}: fotograaf ~ fotografen (aa-a); omvat sba. met een heldere, als dubbel-voc geschreven beklemtoonde stam-voc. Er zijn vier orthografische voc-alternanties:

•	aa-a: admiraal (ans; || admiraals), baal, paragraaf, soldaat, staat, telegraaf,...
•	ee-e: diasteem (vd ‘spleetje tussen voortanden’), geheel, keel, keep, keet, steel,...
•	oo-o: antroposoof (vd), boot, grammofoon (ans; || grammofoons), kloot, sinjoor, sjoof (vd) <Barg.> ‘gulden’, stoot,...
•	uu-u: buuf (vd inf. ‘buurvrouw’), buur, hiëroduul (vd), stuur, vuur,...

Bij sba. op -f is de mv-vorming onvoorspelbaar omdat een geschreven -f kan

39 motor behoort tot de gewone omgangstaal.

40 uwb geeft voor augur de uitspraak met ['ɑuɣyr]; in deze uitspraak behoort augur tot N01.

[p. 299]

staan voor een geneutraliseerde slot-[v] of een inherent steml slot-[f]; sba. met slot-[v] behoren meestal tot N13 terwijl sba. met een slot-[f] tot N09 behoren. Leenwoorden op -aaf en -oof behoren (vdcd) tot N09: agraaf, bathyscaaf, cenotaaf, chronograaf (vd: alle sba. op -graaf met de betekenis ‘schrijver’), epigraaf (vd: alle sba. op -graaf met de betekenis ‘tekst’), paraaf, ...; astrosoof, filosoof, theosoof,...

N10 {A/en}: X ~ X'en; omvat namen van letters en afkortingen waarvan de uitspraak op een cons eindigt (X = [ɪks]); niettemin hebben zij een mv met apostrof-en. Zie S02 voor vergelijkbare sba. die een mv met apostrof-s hebben. Voorts: HTS, MTS,...

N11 {DG/en}: Caraïeb ~ Caraïben (vd); omvat oorspr. Fr. sba. op -b. Het enige andere voorbeeld is (vdcd): Carieb ~ Cariben.

N12 {BG/en}: Zwaab ~ Zwaben (b-B); omvat sba. op een heldere klinker gevolgd door een steml uitgesproken (stemh) cons -b of -d. Orthografische voc-alternanties betreffen aa-a, ee-e en oo-o; uu-u komt niet voor. Voorts (vdcd):

•	-b aa-a: ø
•	-b ee-e: ø
•	-b oo-o: xenofoob,...
•	-d aa-a: daad, draad, graad, laad (olieslagerij ‘lade’), kwaad, naad, raad, zaad,...
•	-d ee-e: eed, kleed, Samojeed, Zweed,...
•	-d oo-o: brood, dood, jood, nood,...

N13 {F/en}: werf ~ werven (f/v); omvat sba. op -f of -s, en hun samenstellingen. Voorts:

•	f/v: bedrijf, brief, gleuf, golf, kalf (o.a. ‘dwarshout’, en samenstellingen: deurkalf, raamkalf, ...), kluif, korf, lijf, proef, verf, wijf,...
•	s/z: cijns, gems, hals, huis, kies, kroes, laars, lens, neus, pels, prijs, sluis,...

ans:170 somt een groot aantal andere sba. op -s op die tot N13 behoren: balans, concours (|| concours), dans, eis, forens (|| forensen), impuls, kaars, kans, kers, kikvors, koers, kous, krans, lans, mars, mens, ons (|| onsen), paus, plons (|| plonsen), pols, prins, Pruis, saus (|| sausen), schans, spons (|| sponsen), stimulans, tendens, trans, wals, wens, zeis.

N14 {BB/en}: diocees ~ diocesen (vd); omvat een sb. met een als dubbel-voc geschreven heldere stam-voc. Het enige andere voorbeeld is een samenstelling met diocees: aartsdiocees (vdcd).

N15 {BF/en}: graaf ~ graven (f/v aa-a); omvat sba. op -f of -s met een als dubbel-voc geschreven heldere stam-voc. Voorts (vdcd):

•	f/v aa-a: architraaf, conclaaf, loopgraaf, naaf, octaaf, raaf, schaaf, staaf, zoeaaf,...

[p. 300]

•	f/v ee-e: greef, neef, reef, teef, zeef,...
•	f/v oo-o: alkoof, geloof, kloof, koof, sloof, stoof,...
•	f/v uu-u: ø^41
•	s/z aa-a: baas, faas, haas, kaas,...
•	s/z ee-e: Canadees (in het lemma -ees ‘bewoner van gebied X’ is vermeld dat al deze sba. een mv op -ezen hebben, bijv.: Siamees), frees, mees, pees, vlees, wees,...
•	s/z oo-o: doos, hoos, kroos, loos, roos,...
•	s/z uu-u: druus (vd), excuus-Truus, refuus

N16 {E/en}: jas ~ jassen; omvat sba. (waaronder ook veel leenwoorden) op een doffe voc + cons. De doffe voc kan beklemtoond (jongeman) of onbeklemtoond zijn (barman). Voorts (vdcd/ans): bas, bus, cactus, circus, cursus, discus, eucalyptus, handvat (|| handvaten dat niet-normatief is maar wel veel gebruikt), hortus, introïtus, juf (|| jufs), karamel (|| karamels), kat, krokus, lavis, lus, mes, pot, prospectus (|| prospecti), rebus, rif ‘klip’, stof, straf, tractus, tram (|| trams), virus, vis, vos,... Van Wijk (2002: 212) noemt HAT ~ HATten, waarin alles wat toegevoegd is aan de ev-vorm in kleine letters is geschreven.

N17 {EG/en}: web ~ webben (b(=[p])-bb); omvat sba. op een beklemtoonde of onbeklemtoonde doffe voc of diftong + stemh cons die steml wordt uitgesproken. De doffe voc of diftong kan beklemtoond (web ~ webben) of onbeklemtoond zijn (spinnenweb ~ spinnenwebben). Voorts (vdcd):

•	-ab(=[p]) -abb: flab, krab, kwab,...
•	-eb(=[p]) -ebb: greb, kweb, sneb,...
•	-ib(=[p]) -ibb: rib, slib, snib,...
•	-ob(=[p]) -obb: knob, lob, rob,...
•	-ub(=[p]) -ubb: dub, kub, lub, schub,...
•	-ad(=[t]) -add: klad, pad ‘bep. dier’, rad 〈Barg.〉 ‘grote munt’, trad, wad ‘doorwaadbare plaats’
•	-ed(=[t]) -edd: bed, bled 〈gewest.〉 ‘blad’, bred 〈gewest.〉 ‘plank’
•	-id(=[t]) -idd: kid 〈gewest.〉 ‘klein soort paard’
•	-od(=[t]) -odd: brod 〈vulg.〉 ‘vulva’, knod 〈gewest.〉 ‘knobbel’, plod 〈gewest.〉 ‘vod; luiaard; slet’, tod ‘waardeloze lap’, vod
•	-ud(=[t]) -udd: mud ‘inhoudsmaat; 〈gewest.〉 bunzing’, schud ‘schavuit’
•	...-z(=[s]) -...zz: fez, quiz

N18 {I/en}: vat ~ vaten ([ɑ]-[a]); omvat sba. op doffe voc + cons waaronder ook Lat. leenwoorden op -ol, Gr. leenwoorden op -on en samenstellingen met sba. van N06, zoals -elevator, -professor, -transformator en -ventilator. Voorts (vdcd/ans):

41 Het enige sb. op -uuf, buuf, heeft als mv bufen/buufs.

[p. 301]

•	[ɑ]-[a]: bedrag, dag, dak, dal, gat, gelag, handvat (niet-normatief), slag, verdrag, zuurkoolvat,...
•	[ɛ]-[e]: allel, bevel, gebrek, gemet, gen, spel ‘bezigheid voor de lol’, weg,...
•	[ɔ]-[o]: aanlooptransformator, aërosol, afvoerventilator, alcohol, ambon, baryon ‘elementair deeltje’, hertog, hol, ion, kot (|| kotten), lot, oorlog, pion ‘pi-mesondeeltje’, schot ‘schieten’, slot, universiteitsprofessor, viselevator,...

N19 {GI/en}: bad ~ baden (d(=[t])/d + [ɑ]-[a]); omvat sba. op doffe voc + stemh cons die steml wordt uitgesproken. Er zijn alleen gevallen met d(=[t])/d. Voorts (vdcd):

•	[ɑ]-[a]: mad 〈gewest.〉 ‘strook grond’, pad ‘weggetje’, zwad ‘snee koren/gras’ • [ɛ]-[e]: gebed, tred (het mv is volgens ans weinig gebruikelijk),...
•	[ɔ]-[o]: gebod, god, verbod,...

en samenstellingen met de gegeven sba.: modderbad, stortbad,...; ochtendgebed, tafelgebed,...; godsgebod, kerkgebod,...; bospad, fietspad,...

N20 {FI/en}: graf ~ graven (f/v + [ɑ]-[a]); omvat sba. op een doffe voc + stemh cons die steml wordt uitgesproken en geschreven. Er zijn gevallen met f/v + [ɑ]-[a], f/v + [ɔ]-[o] en s/z + [ɑ]-[a] (vdcd):

•	f/v + [ɑ]-[a]: laf ‘vocht’, staf
•	f/v + [ɔ]-[o]: hof, verlof
•	s/z + [ɑ]-[a]: glas

Voorts samenstellingen met de gegeven sba. (vdcd): koepelgraf, praalgraf, rotsgraf,...; gerechtshof, hoenderhof, vorstenhof,...; drinkglas, maatglas, wijnglas,...; de enige samenstelling met laf, eeklaf, is sga-t.

N21 {GIW/en}: kolchoz ~ kolchozen (z(=[s])/z + [ɔ]-[o]) (vd); omvat oorspr. Rus. sba. op een doffe voc + stemh geschreven cons die steml wordt uitgesproken. Er zijn alleen gevallen met z[s]/z + [ɔ]-[o]. Naast kolchoz bestaat alleen: sovchoz (vdcd).

N22 {GK/en}: stad ~ steden (d(=[t])/d); omvat sba. op een doffe voc -a- + steml uitgesproken stemh cons. Voorts samenstellingen met stad: hoofdstad, voorstad,... (vdcd).

N23 {GM/en}: lid ~ leden (d(=[t])/d); omvat sba. op een doffe voc -i- + steml uitgesproken stemh cons. Voorts (ans): smid en samenstellingen met de gegeven sba.: medelid, hoefsmid,... (vdcd).

[p. 302]

N24 {M/en}: schip ~ schepen; omvat sba. op een doffe voc -i- + cons. Naast schip (‘boot’; ‘ruimte in kerk’) komt alleen voor: spit (vd ‘spies’) en samenstellingen met schip: cruiseschip, hospitaalschip, zeilschip,...; kerkschip, middenschip,... (vdcd). Samenstellingen met -spit vallen niet in N24: braadspit ~ *braadspeten/braadspitten.

N25 {FM/en}: rif ~ reven (f/v) ‘strook zeil’ (ans); omvat sba. op een doffe voc -i- + steml uitgesproken/geschreven stemh cons. Voorts (misschien) samenstellingen met rif: balansrif, bindrif,...

N26 {GN/en}: waarheid ~ waarheden (d(=[t])/d); omvat sba. op de diftong -ei- + steml uitgesproken cons. Het gaat om (de zeer talrijke) sba. op -heid. Voorts: bijzonderheid, kleinigheid, moeilijkheid, overheid, zaligheid,... Veel sba. op -heid zijn overigens inherente sga-t omdat zij toestanden aanduiden: bleekheid, lichtheid, matheid,...; zij behoren tot X01.

N27 {C/en}: truc ~ truken (vd); omvat sba. op een als c geschreven cons die als [k] wordt uitgesproken. In het mv wordt deze [k] als k geschreven. Er zijn geen andere voorbeelden. Daarnaast kent truc een mv trucs volgens S01; samenstellingen met truc hebben alleen een mv volgens S01: goocheltruc ~ goocheltrucs.

N28 {OPe/en}: bacterie ~ bacteriën; omvat de talrijke sba. op onbeklemtoond -ie. De schrijfwijze met -ën onder wegvallen van de finale -e is afhankelijk van de plaats van de klemtoon in het ev, namelijk wanneer deze niet op de laatste lettergreep van de stam valt; de plaats van de klemtoon is vooral onderscheidend t.o.v. N29. Voorts (vdcd): porie, trajectorie,...

N29 {OP/en}: zee ~ zeeën; omvat de talrijke sba. op beklemtoond -ee/-ie. De schrijfwijze met -ën zonder wegvallen van de finale -e is beregeld door de plaats van de klemtoon, namelijk wanneer deze in het ev op de laatste lettergreep van de stam valt; de plaats van de klemtoon is vooral onderscheidend t.o.v. N28. Voorts: industrie, machinerie, theorie,...

De schrijfwijze met -ën zonder wegvallen van de finale -e wordt, naar analogie met het simplex, ook gehanteerd in samenstellingen waarin de klemtoon niet op de laatste lettergreep van de stam valt, zoals in binnenzee (vgl. zee), volksdemocratie (vgl. democratie),...

N30 {OQ/en}: koe ~ koeien; omvat een sb. op een (beklemtoonde) diftong -oe. De schrijfwijze met -ien wordt ook gehanteerd in samenstellingen (waarin -oe onbeklemtoond is), zoals blaarkoe, dikbilkoe, melkkoe, mestkoe, etc.

[p. 303]

De overige sba. op -oe hebben in vd een mv op -s, onafhankelijk van de klemtoon: gnoe, goeroe, taboe. De enige uitzondering in vd is sawoe dat een mv met apostrof-s heeft: sawoe's; dit lijkt een vergissing te zijn.

N31 {Q/en}: bui ~ buien; omvat sba. op een beklemtoonde diftong -ei/-eu/-ij/-ui. Voorts (vdcd):

•	-ei: aardbei, akelei, bei ‘bes’, daklei, gewei, kei,...
•	-eu: heu ‘platboomd binnenschip’, keu, kreu 〈gewest.〉 ‘steeknet’, meu ‘moei’, reu,...
•	-ij: abdij, bakkerij, bij, dij, drogisterij, dij, partij,...
•	-ui: pui, trui, spui, tui, ui,...

Samenstellingen - ook gevallen waarin de klemtoon niet op de finale diftong valt - worden op dezelfde wijze behandeld: honingbij, regenbui.

N32 {COQ/en}: vla ~ vlaaien; omvat drie sba. op de beklemtoonde voc-en -a/-o; naast vla (+ samenstellingen) bestaan alleen vlo (+ samenstellingen) en het zeer inf. la ~ laaien (doch niet zijn samenstellingen).

N33 {BGHOPW/en}: kleinood ~ kleinodiën (d(=[t])/d); omvat naast kleinood (|| kleinoden) alleen sieraad ~ sieradiën (|| sieraden); beide mv-vormen zijn sterk verouderd.

N34 {T/en}: lende ~ lendenen; omvat naast lende alleen leerrede (vdcd).

N35 {OU/en}: ei ~ eieren; omvat verder alleen samenstellingen met -ei: eendenei, paasei,... (vdcd).

N36 {GU/en}: kind ~ kinderen (d(=[t])/d); omvat vijf sba. en hun samenstellingen; naast kind bestaan gemoed, goed, lied en rund. Alle vijf sba. hebben d(=[t])/d. Voorbeelden van samenstellingen zijn: weeskind,...; cultuurgoed,...; drinklied, klaaglied, volkslied,...; fokrund, melkrund,...; van gemoed bestaan geen samenstellingen (vdcd).

N37 {U/en}: volk ~ volkeren; omvat verder alleen samenstellingen met -volk: steppenvolk,...

N38 {FU/en}: kalf ~ kalveren (f/v); omvat alleen kalf (in de betekenis ‘jong van koe/...’ en afgeleide betekenissen) en samenstellingen: mestkalf, kistkalf, olifantenkalf,... (vdcd). In andere betekenissen, vooral in vaktaal, bijv. 〈bwk.〉 ‘dwarshout’, heeft kalf een mv volgens N13: kalven.

[p. 304]

N39 {EU/en}: lam ~ lammeren; omvat verder alleen samenstellingen met -lam: foklam, slachtlam, zuiglam,... (vdcd).

N40 {BGU/en}: kleed ~ klederen (d(=[t])/d) (ans form./arch.); omvat alleen kleed (vd: in de betekenissen ‘kledingstuk’, met kleren als eerste mv-vorm, en ‘ambtsgewaad’, met kleden als eerste mv-vorm en kleren als derde) en zijn samenstellingen: bisschopskleed ~ bisschopsklederen (|| bisschopskleden/bisschopskleren), boetekleed ~ boeteklederen (|| boetekleren),...

N41 {GIU/en}: blad ~ bladeren (d(=[t])/d [ɑ]-[a]); omvat slechts twee sba.: naast blad bestaat rad; voorts samenstellingen met blad en rad: boomblad,...; tandrad,... (vdcd).

N42 {GMU/en}: gelid ~ gelederen (d(=[t])/d); omvat alleen gelid. De enige samenstelling is: beveiligingsgelid (vdcd, maar niet als trefwoord opgenomen).

N43 {SU/en}: been ~ beenderen; omvat naast been in de betekenis ‘bot’ (en zijn samenstellingen (vdcd): schedelbeen, sleutelbeen, voetwortelbeen,...⁴²) alleen hoen en zijn samenstellingen: auerhoen, bankivahoen, berkhoen, waterhoen,... (vdcd).

N44 {UV/en}: blad ~ blaren; omvat alleen blad (dat volgens vd ‘w.g.’ ‘weinig gebruikt’ is) en zijn samenstellingen: boomblad, eikenblad,...

N45 {BUV/en}: kleed ~ kleren; omvat verder alleen samenstellingen met -kleed: amazone(n)kleed, ambtskleed (|| ambtskleden), bedelaarskleed, bidkleed,... (vdcd).

De relatie kleed ~ kleren wordt door taalgebruikers waarschijnlijk niet (meer) als een ev-mv-paar gevoeld omdat het ev kleed als ‘kledingstuk’ sterk verouderd is; voor hen is kleren een pl-t (X02).

N46 {EJZ/en}: compromis ~ compromissen (vd); omvat een Fr. leenwoord op -s, die in het ev niet wordt uitgesproken.

N47 {Z/en}: avant-corps ~ avant-corpsen (vd); omvat Fr. leenwoorden op -s, die in het ev niet wordt uitgesproken. Een ander voorbeeld is concours (|| concours).

N48 {LW/en}: dokter ~ doktoren; omvat alleen dokter, samenstellingen behoren tot S01: huisdokter ~ huisdokters,... Op een tamelijk officiële internetsite⁴³ heb ik niettemin één voorbeeld van - het nauwelijks acceptabele - huisdoktoren aangetroffen; er lijkt hier sprake te zijn van hypercorrectie. De mv-vorming huisdokter ~ huisdoktoren is zelf volgens N49, omdat er in dit geval - anders dan in N48 - geen klemtoonverplaatsing optreedt. Nog curieuzer is huisdoctoren,⁴⁴

42 Curieus is dat vd bij wandbeen zowel wandbeenderen als wandbenen als mv heeft, hoewel de betekenis ‘bot’ is.

43 www.rhc-eindhoven.nl/c/db/documents/A-2365.pdf: ‘Uitgegane stukken aan huis-doktoren en specialisten, 1950-1954, 1956-1960.’

44 http://home.hccnet.nl/arjen.bakker/Tips voor%20je%20weg%20gaat.htm: ‘Helaas zijn huisdoctoren slecht geïnformeerd omtrent de stand van zaken in exotische locaties.’

[p. 305]

dat volgens X03 is gevormd.

N49 {L/en}: huisdokter ~ huisdoktoren; omvat alleen huisdokter; voor commentaar zie N48.

N50 {X/en}: huib ~ huipen (vd) ‘ruwe volksman’; omvat een sb. op -b. Wellicht wordt het mv van de eigennaam Bob in de gesproken taal incidenteel volgens N50 gevormd: Bob ~ Boppen. Strikt genomen laat de geschreven versie hiervan zien dat Boppen eigenlijk volgens een modificatie van N50 is gevormd doordat de slotmedeklinker is verdubbeld; Boppen zou dan weer een aparte categorie vormen met als code {X²/en}.

4.4 MV van sba. op -man: de categorieën M01-M05

De categorieën M01-M05 omvatten de samengestelde Ned. sba. op -man die dit element in het mv verliezen ten gunste van een ander element. Er zijn overigens ook sba. op -man die een andere mv-vorming hebben (vdcd): barman ~ barmannen/barmen (N16/V63), anchorman ~ anchormen (V63), bakelman ~ bakelmans ‘brileend’ (S01), blakaman ~ blakamans ‘zwarte man (S01), jonkman 〈arch.〉 ~ jonkmans (S01), dat daarnaast ook jongelieden (M02)/jongelui (M03) heeft, walkman ~ walkmans/walkmen. Vooral de combinatie van S01 met N16 komt nogal eens voor: brillenman ~ brillenmans/brillenmannen, kaaiman ~ kaaimans/kaaimannen, ledenman ~ ledenmans/ledenmannen, leeman ~ leemans/leemannen, weduwman ~ weduwmans/weduwmannen, zageman ~ zagemans/zagemannen 〈Belg.〉; voorts Bosjesman ~ Bosjesmans (ans, niet in vd)/Bosjesmannen.

Bij alle vijf categorieën vervalt een deel van de stam (-man); andere complicaties zijn er niet.

M01 {/en}: Engelsman ~ Engelsen; omvat drie sba. op -sman met een mv op -sen. De andere twee zijn Fransman en het veroud. Geldersman (~Gelderslui) (vdcd).

Er zijn argumenten om de sba. Engelsman, Fransman en Geldersman te beschouwen als voorbeelden van X03, dus als sba. waarbij het mv wordt geleverd door een morfologisch verwant ander sb. Daar staat tegenover dat de corresponderende mv-vormen Engelsen, Fransen en Geldersen zelf geen duidelijk ev hebben en dat het element -man ook bij andere sba. (zie M02-M05) veelvuldig wordt vervangen en dus door de taalgebruiker als uitwisselbaar element kan worden gezien.

M02 {/lieden}: edelman ~ edellieden; omvat sba. op -man met een mv op -lieden. Voorts (vdcd): bewindsman, brandweerman (|| brandweermannen/-mensen), hopman (|| hopmans), koopman, krijgsman,...

[p. 306]

M03 {/lui}: timmerman ~ timmerlui; omvat sba. op -man met een mv op -lui. Voorts (vdcd): Geldersman (|| Geldersen), stuurman (|| stuurlieden), werkman (|| werkmannen/-lieden),...

M04 {/luiden}: gildehoofdman ~ gildehoofdluiden; omvat een sb. op -man met een mv op -luiden. Volgens vdcd zijn er geen andere voorbeelden.

M05 {/mensen}: vakman ~ vakmensen; omvat sba. op -man met een mv op -mensen. Voorts (vdcd): slagman; men komt ook brandweermensen tegen.

Sba. die zijn samengesteld met -man hebben een nogal onvoorspelbaar mv. Sommige kennen volgens vd slechts één mv-vorm, met -lieden of -mannen, bijv.: beursman ~ beursmannen en boeman ~ boemannen, respectievelijk arbeidsman ~ arbeidslieden ‘arbeider’, edelman ~ edellieden en raadsman ~ raadslieden. Sba. met enkel -lui worden niet vermeld. Andere sba. kennen twee mv-vormen, waarbij allerlei combinaties voorkomen:

•	-lieden en -mannen bij arbeidsman;
•	-lieden en -mans bij hopman;
•	-lieden en -lui bij o.a. bootsman en zoopjesman;
•	-lui en -mannen bij o.a. asman.

Enkele sba. kennen drie mv-vormen, bijv.: boekenman ~ boekenlieden/boekenlui/boekenmannen, boekman ~ boeklieden/boeklui/boekmannen, brandweerman ~ brandweerlieden/brandweermannen/brandweermensen en olderman ~ oldermans/oldermannen/olderlieden. Er is slechts één sb. met vier mv-vormen: vakman ~ vaklieden/ vaklui/vakmannen/vakmensen.

4.5 Leen-mv: de categorieën V01-V87

De zevenentachtig categorieën V01-V87 omvatten mv-vormingen die in meerdere of mindere mate leenvormingen zijn bij sba. uit het Oud-Gr., Lat., Eng., It., Hebr., Rus., Sp. en andere talen. De ordening van de categorieën is alfabetisch op grond van het affix, en gesubordend op ‘ipv’.

De categorieën V34, V52, V75, V77 en V87 omvatten woorden waarbij een (telkens anders) affix het enige verschil is tussen ev en mv. Bij de andere tweeentachtig categorieën wordt de mv-vorming gecompliceerd door een aantal andere verschillen qua orthografie (V06, V16, V30, V55, V56), vocaalverandering (V01, V09-V12, V17, V23, V31-V33, V37, V45, V72, V73, V78, V82, V84), j-invoeging (V14, V17, V21, V23, V25, V26), w-invoeging (V23), accentverschuiving (V06, V10-V12, V23, V32, V33, V38, V48, V53-V57, V59, V65-V67, V76, V78-V80, V83, V84, V86), uitspraak- en spellingsverandering van de slotklank (V29, V30, V44, V49, V74) en deel van de stam vervalt (V02-V05, V07-V30, V35-V37, V39-V44, V46-V51, V58-V64, V68-V72, V78-V86), welke in een aantal geval-

[p. 307]

len in combinatie optreden. Uitbreiding en verkorting van de stam en fonologisch-orthografische verandering komen niet voor.

De meeste categorieën omvatten weinig woorden, zij het dat ze niet altijd gesloten zijn. Er zijn eenenveertig categorieën die - voor zover was na te gaan - slechts één woord omvatten, o.a. V01, V06, en V08.

V01 {I/a}: Rom ~ Roma ([ɔ]-[o]); omvat alleen het oorspr. Rom. sb. Rom, dat evenwel meestal in het mv voorkomt. In NRC (4.3.2004) komt echter de ev-vorm voor: ‘Hijzelf is geen Rom, maar ze hebben...’

V02 {/a}: asyndeton ~ asyndeta (vd); omvat oorspr. Gr. sba. op -on met een Gr. mv op -a. Voorts (vdcd): acroteleuton, adynaton, agon, analogon, chorion ‘buitenste vruchtvlees’, enchiridion ‘handboek’, epyllion ‘klein epos’ (|| epyllions), etymon, fylacterion ‘wachtpost; amulet’, ganglion ‘cysteuze zwelling’ (|| gangliën), skolion ‘drinklied’ (|| skoliën), tetragrammaton, tristichon (|| tristichons).

V03 {/a}: protozoön ~ protozoa (vd); omvat oorspr. Gr. sba. op -ön met een Gr. mv op -a. Voorts (vdcd): entozoön, spermatozoön.

V04 {/a}: museum ~ musea (|| museums/musea's); omvat oorspr. Lat. sba. op -um met een Lat. mv op -a. Voorts (vdcd): acetabulum, adagium, addendum, antibioticum, centrum (|| centrums/centra's), criterium,⁴⁵ decennium (|| decenniën), gymnasium (|| gymnasiums/gymnasia's), panopticum (|| panopticums), podium (|| podiums⁴⁶/podia's),...

Anders dan decennium hebben andere sba. op -ennium geen alternatief mv op -enniën: centennium, millennium, quinquennium en triënnium hebben enkel een mv volgens V04, dus centennia, millennia, quinquennia en triënnia.

Samenstellingen zijn schaars, behalve met -centrum; bij winkelcentrum lijken winkelcentrums en winkelcentra's frequenter dan winkelcentra.

V05 {/ae}: collega ~ collegae (|| collega's); omvat oorspr. Lat. sba. op -a met een Lat. mv op -ae. Voorts (vdcd): alumna, gravida, liquida, quadriga ‘vierspan’ (|| quadriga's),...

V06 {GW/an}: talib ~ taliban (vd); omvat een Afgh. sb. op -b met een Afgh. mv op -an. Overigens wordt de mv-vorm taliban ook als ev-vorm gebruikt (vaak geschreven als talibaan, bijv. in NRC (28.11.2002); talibaan behoort tot X05).

V07 {/a's}: museum ~ musea's; omvat oorspr. Lat. sba. op -um; het Lat. mv op -a heeft een stapel-mv op -'s. Voorts: centrum (veelal in winkelcentrum ~ winkelcentra's), datum, quotum (radio, 26 nov. 2002:... en worden ook de quota's voor

45 In gesproken taal hoort men ook vaak criteria's. ans merkt op dat criteria als mv gebruikt wordt bij de betekenissen ‘beginsel, maatstaf’ en ‘wielerwedstrijd’, maar dat bij de laatste betekenis ook criteriums wordt gebruikt.

46 Het mv podiums wordt, blijkens een opschrift op een vrachtwagen van een verhuurbedrijf, gebruikt voor het concrete bouwsel.

[p. 308]

de melk verhoogd.,...),...

V08 {/ce}: penny ~ pence; omvat een oorspr. Eng. sb. op -ny met een (onregelmatig) Eng. mv op -ce.

V09 {I/ces}: rectrix ~ rectrices ([ɪ]-[i]); omvat oorspr. Lat. sba. op -x met een Lat. mv op -ces. Alleen de voc-alternanties [ɪ]-[i] en [ʏ]-[y] komen voor. Voorts (vdcd):

•	[ɪ]-[i]: appendix, bisectrix, cervix, helix, matrix (|| matrixen), patrix, radix; sba. op -trix ‘vrouwelijke nomina agentis’: conservatrix, curatrix, inauguratrix, mentrix, meretrix, obstetrix, quaestrix, rectrix (|| rectrixen);
•	[ʏ]-[y]: crux, dux.

Van varices ‘spataderen’ bestaat alleen een mv-vorm (X02).

V10 {IW²/ces}: contumax ~ contumaces ([ɑ]-[a]) (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -x, met voc-alternantie [ɑ]-[a].

V11 {IW/den}: trias ~ triaden ([ɑ]-[a]:) (vd); omvat oorspr. Lat./Gr. sba. op -s. Alleen de voc-alternanties [ɑ]-[a] en [ɪ]-[i] komen voor. Voorts: agapornis (vd) (|| agapornissen).

V12 {IW/des}: pyxis ~ pyxides ([ɪ]-[i]) (vd) ‘hostiedoosje’; omvat oorspr. Lat. sba. op -is en -os met een Lat. mv op -ides/-odes. Alleen de voc-alternanties [ɪ]-[i] en [ɔ]-[o] komen voor. Voorts: custos (vd).

V13 {/e}: pasta ~ paste (vd); omvat oorspr. It./Lat. sba. op -a met een It. mv op -e. Voorts (vdcd): fascia ‘band; bindweefsel’, tagliatella (in vd alleen als mv opgenomen),...; voorts: penna.

V14 {P/en}: fascia ~ fasciën (vd) o.a. ‘band’; omvat een oorspr. Lat. sb. op -a met een Ned. mv op -ën.

V15 {/en}: chimaera ~ chimaeren (vd); omvat oorspr. Lat./Gr. sba. op -a met een Ned. mv op -en. Voorts (vdcd): bifora ‘tweelingvenster’, mina ‘Oud-Gr. munt’, proza ‘hymne’, vena,...

V16 {C/en}: cloaca ~ cloaken (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -a met een Ned. mv op -en.

V17 {HOP/en}: ordale ~ ordaliën; omvat een oorspr. Lat. sb. op -e met een Lat./Ned. mv op -iën.

[p. 309]

V18 {/en}: classis ~ classen (vd; || classes); omvat een oorspr. Lat. sb. op -is met een Ned. mv op -en.

V19 {/en}: zecchino ~ zecchinen (vd; || zecchino's); omvat een oorspr. It. sb. op -o met een Ned. mv op -en.

V20 {/en}: chrismon ~ chrismen (vd); omvat een oorspr. Gr. sb. op -on met een Ned. mv op -en.

V21 {P/en}: ganglion ~ gangliën (vd); omvat oorspr. Gr. sba. op -on met een Ned. mv op -en; in de spelling is een trema toegevoegd op -en. Voorts (vdcd): ganglion ‘cysteuze zwelling’ (|| ganglia), mitochondrion ‘bep. celorganel’, skolion ‘drinklied’ (|| skolia).

V22 {/en}: epos ~ epen; omvat een oorspr. Gr. sb. op -os met een Ned. mv op -en. Voorts samenstellingen met -epos (vdcd): heldenepos, ridderepos, volksepos,...

V23 {IPRW/en}: heros ~ heroën (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -s met een Ned. mv op -en.

V24 {/en}: coccus ~ coccen (vd; || cocci (spg)); omvat oorspr. Lat./Gr. sba. op -us met een Ned. mv op -en. Voorts (vdcd): antipastus ‘bep. versvoet’, cultus, dactylus (|| dactyli), idus ‘13/15e dag v.e. bepaalde maand’, xystus (|| xysti).

V25 {P/en}: decennium ~ decenniën (vd; || decennia); omvat oorspr. Gr./Lat. sba. op -um met een Ned. mv op -ën. Voorts (vdcd): mitochondrium ‘bep. celorganel’, staminodium ‘valse meeldraad’,...

V26 {P/en}: genius ~ geniën (vd, ans); omvat een oorspr. Lat. sb. op -us met een Ned. mv op -en.

V27 {/en}: tribrachys ~ tribrachen (vd); omvat oorspr. Gr. sba. op -ys met een Ned. mv op -en. Voorts (vdcd): amfibrachys.

V28 {/era}: genus ~ genera; omvat oorspr. Lat. sba. op -us met een Lat. mv op -era. Voorts (vdcd): latus, opus.

V29 {Y/era}: ulcus ~ ulcera (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -us met een Lat. mv op -era. Er zijn geen andere voorbeelden. Grafisch is er geen verschil met de mv-vorming volgens V28; in de uitspraak wel.

V30 {BB/es}: excuus ~ excuses (uw); omvat alleen een Fr. leenwoord op -s.

[p. 310]

V31 {I/es}: conquistador ~ conquistadores ([ɔ]-[o]); omvat oorspr. Sp. sba. op -r met een Sp. mv op -es; als stam-voc-alternantie komt alleen [ɔ]-[o] voor. Voorts (vdcd): señor, toreador; er is één samenstelling met een oorspr. Lat. sb. op -or met dezelfde stam-voc-alternantie: eredoctor.

V32 {IW/es}: rector ~ rectores ([ɔ]-[o]); omvat oorspr. Lat. sba. op -on/-or met een Lat. mv op -es; als stam-voc-alternantie komt alleen [ɔ]-[o] voor. Voorts (vdcd): abductor, ambon, auctor (in auctor intellectualis ~ auctores intellectuales), doctor, mercator, quaestor (|| quaestoren/quaestors), pastor, rector (in rector magnificus ~ rectores magnifici), retractor (|| retractoren); voorts promotor⁴⁷ (Inge Hofmans-Okkes, Op het spreekuur. Oordelen van patiënten over huisartsconsulten. (diss.) Amsterdam, 1991:4).

Doctor kent zowel een mv doctoren als doctors (vd); in universitaire kring komt ook doctores voor.

V33 {IW²/es}: animal ~ animales ([ɑ]-[a]) (vd); omvat oorspr. Lat. sba. op -al/-or met een Lat. mv op -es; als stam-voc-alternantie komen [ɑ]-[a] en [ɔ]-[o] voor. V33 onderscheidt zich van V32 doordat het accent een lettergreep meer verspringt. Voorts (vdcd): junior (|| junioren), senior (|| senioren), superior (|| superiors).

V34 {/es}: crash ~ craches (gb); omvat alleen Eng. leenwoorden op [s] /[ʃ]/[ʧ]/[ʒ], met een Eng. mv op -es. Voorts: caucus (vd), mix (vd), sketch (vd), smash (gb),...

V35 {/es}: basis ~ bases (|| basissen); omvat oorspr. Gr./Lat. sba. op -is met een Lat. of Gr. mv op -es. Voorts (vdcd/ans): arsis, clavis, classis (vd; || classen), clitoris, crisis (|| crisissen), dosis (|| dosissen), epenthesis, epididymis, epistaxis, epizeuxis, fortis, gravis, instrumentalis, irrealis (|| irrealissen), lenis, prothesis, testis,...

V36 {/es}: urbs ~ urbes (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -s met een Lat. mv op -es.

V37 {I/ges}: lex ~ leges (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -x met een Lat. mv op -es.

V38 {W/i}: bolsjevik ~ bolsjeviki; omvat oorspr. Rus. sba. op -ik met een Rus. mv op -i en een Lat. sb. op -vir met een Lat. mv op -i. Voorts (vdcd): mensjevik; decemvir.

De accentverschuiving leidt er bij sommige sba. toe dat het affix beklemtoond wordt (mensjevik ~ mensjeviki), bij andere niet (decemvir ~ decemviri).

In de gangbare vernederlandste spellingsvarianten bolsjewiek en mensjewiek

47 In Nieuwsbrief 66 van de Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam wordt zowel de mv-vorm promotores als promotors gebruikt; de eerste vorm in de wat formelere context van een kalender van promoties, oraties en afscheidsredes (p.11), de tweede in een wat lossere journalistieke context (p.7).

[p. 311]

wordt het gewone Ned. mv volgens N01 gebruikt: bolsjewiek ~ bolsjewieken, mensjewiek ~ mensjewieken.

V39 {/i}: condottiere ~ condottieri (vd); omvat oorspr. It. sba. op -e met een It. mv op -i. Voorts (vdcd): carabiniere.

V40 {/i}: intaglio ~ intagli (vd; || intaglio's); omvat een oorspr. It. sb. op -io met een It. mv op -i.

V41 {/i}: porto ~ porti (|| porto's); omvat oorspr. It. sba. op -o met een It. mv op -i. Voorts (vdcd): antipasto, bambino (|| bambino's), casotto (|| casotto's), cello (|| cello's), cicisbeo (|| cicisbeo's), collo, paparazzo, solo (|| solo's), sonetto (|| sonetto's), tempo (|| tempo's), violoncello (|| violoncello's); saldo (Booij 2002: 29; || saldo's).

Van euro wordt schertsenderwijs ook een mv volgens V41 gevormd: euro ~ euri (de uitspraak van eu is dan echter [ɶ]), dat op zijn beurt weer is uitgebouwd tot een stapel-mv euri's (dat tot V60 behoort).

Opvallend is dat het It. andantino in vd alleen een Ned. mv op apostrof-s heeft: andantino's.

V42 {/i}: topos ~ topoi (gb); omvat oorspr. Gr. sba. op -os met een Gr. mv op -oi (uitspraak -[ɔj]). Voorts alleen (vdcd): kouros.

V43 {/i}: catalogus ~ catalogi (|| catalogussen⁴⁸); omvat oorspr. Lat. sba. op -us met een Lat. mv op -i. Voorts (vdcd): abacus, altostratus, alumnus, aoristus, ascus, cirrostratus, coccus, cubitus, doctorandus (|| 〈denig.〉 doctorandussen), emeritus, flatus (|| flatussen), intimus, istmus (|| istmussen), locus, meniscus (|| meniscussen (spg)), mimus, primogenitus, promovendus, tomus, xystus.

vd vermeldt dat het mv van het aan het Fr. ontleende prospectus niet prospecti is maar prospectussen. Deze waarschuwing bevestigt de indruk dat voor veel sprekers prospecti een gebruikelijke vorm is; voor hen behoort prospectus dus tot V43.

V44 {Y/i}: historicus ~ historici; omvat oorspr. Lat. sba. op -cus die personen aanduiden, met een Lat. mv op -ci. Voorts (vdcd): academicus, amicus, chemicus, classicus, criticus, diabeticus, graecus, informaticus, musicus, politicus, practicus (|| practicussen (ans)), romanticus, technicus,...

V45 {I/ia}: lupanar ~ lupanaria ([ɑ]-[a]) (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -ar met een Lat. mv op -aria, met de voc-alternantie [ɑ]-[a].

V46 {/ia}: plurale ~pluralia; omvat oorspr. Lat. sba. op -e met een Lat. mv op -ia. Voorts (vdcd): impersonale, irreale, kardinale, ordinale, personale, plurale, responsale, responsoriale, sedile ‘ingebouwde zitplaats’, singulare, universale; voorts particulare.

48 Er is een correlatie tussen de vorm van het mv en de klemtoon: bij catalogus hoort catalogi, bij catalogus hoort catalogussen.

[p. 312]

V47 {/ices}: codex ~ codices; omvat oorspr. Lat. sba. op -ex met een Lat. mv op -ices. Voorts (vdcd): haruspex ‘priester die voorspellingen doet’, index (|| indexen), judex, vortex ‘draaikolk’. Samenstellingen hebben soms geen mv op -ices: brekingsindex{en}.

V48 {W/icia}: simplex ~ simplicia (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -ex met een Lat. mv op -icia.

V49 {D/iën}: college ~ collegiën (vd); omvat oorspr. Fr./Lat. sba. op -ege met een Ned. mv op -iën. De categorie is gebaseerd op de uitspraak van de -g- die in het mv anders is dan in het ev. Gezien de geringe frequentie van deze categorie is deze uitspraak niet voor iedere gebruiker normaal; in sommige gevallen wordt de -g- in het mv hetzelfde uitgesproken als in het ev. Een dergelijke mv-vorming is opgenomen als V50. Andere voorbeelden komen alleen in samenstellingen voor: diamantcollegiën, propagandacollegiën, Statencollegiën en tabakscollegiën (vdcd).

In vd staan bij college twee mv-vormingen vermeld, colleges en collegiën, welke voor alle onderscheiden betekenissen van college gelden. Dit reflecteert het moderne gebruik niet meer; momenteel is alleen het mv colleges acceptabel, terwijl het mv collegiën enkel voorkomt in vaste combinaties, zoals rechterlijke collegiën; in de betekenis ‘universitaire les’ wordt collegiën zelfs in vaste combinaties niet meer gebruikt. In 19^e-eeuws taalgebruik was collegiën wel gebruikelijk, zie bijv. Bosboom-Toussaint (1812-1886) in Een Leidsch student in 1593, hfdst. IX (website Laurens Janszoon Coster project):

[...] naar de gewone wijze der studenten, de openbare collegiën te volgen,

[...], hij nam reeds eenige privaat-collegiën waar, [...]

Het is overigens opvallend dat de mv-vormen diamantcollegiën, propagandacollegiën, Statencollegiën en tabakscollegiën alleen gevonden worden in vdcd; in de papieren versie staat bij diamantcollege, propagandacollege, Statencollege en tabakscollege de vermelding ‘g.mv.’. Het betreft hier sba. met een unieke referent, zie X01.

V50 {/iën}: college ~ collegiën (vd); omvat oorspr. Fr./Lat. sba. op -ege met een Ned. mv op -iën, zie V49.

V51 {/ies}: commy ~ commies (vd); omvat oorspr. Eng. sba. op -y met een Eng. mv op -ies. Voorts (vdcd): Kanaalferry (Cor van Bree, ‘Wees selectief met Engels op universiteit’ in: NRC, 12.11.2002); vd vermeldt bij ferry alleen de Ned. mv-vorm ferry's); tot V51 behoort ook het niet-normatieve, maar vaak voorkomende baby ~ babies.

[p. 313]

V52 {/im}: goj ~ gojim (uw); omvat een oorspr. Hebr. sb. met een Hebr. mv op -im.

V53 {W/im}: goj ~ gojim; omvat een oorspr. Hebr. sb. met een Hebr. mv op -im, dat, anders dan in V52, conform het Hebr. de klemtoon op het affix heeft.

V54 {W2/im}: kibboets ~ kibboetsim (|| kibboetsen); omvat een oorspr. Hebr. sb. met een Hebr. mv op -im. In tegenstelling tot V53 schuift de klemtoon twee lettergrepen op.

Kibboets wordt door insiders ook wel als kibboets uitgesproken, met het accent op de tweede lettergreep. Het sb. kibboets ~ kibboetsim behoort dan ook tot V53.

V55 {EW/im}: parnas ~ parnassim (vd); omvat een oorspr. Hebr. sb. op een doffe voc + steml cons, met een Hebr. mv op -im.

V56 {FW/im}: mosjav ~ mosjavim (vd); omvat een oorspr. Hebr. sb. op een doffe voc + steml uitgesproken doch stemh geschreven cons, met een Hebr. mv op -im.

V57 {W/ims}: goj ~ gojims (vd); omvat een oorspr. Hebr. sb. met een gestapeld Hebr.-Ned. mv op -ims.

V58 {/ina}: tentamen ~ tentamina (|| tentamens); omvat oorspr. Lat. sba. op -en met een Lat. mv op -ina. Voorts (vdcd): agnomen, bitumen, crimen, examen (|| examens), gravamen, lumen, moderamen, nomen, numen, omen, pronomen, ruilvolumen, sudamen, volumen. Samenstellingen met examen en tentamen hebben meestal geen mv volgens V58: herexamen ~ *herexamina/herexamens, rijexamen ~ *rijexamina/rijexamens; hertentamen ~ *hertentamina/hertentamens. Wellicht is doctoraaltentamen ~ doctoraaltentamina (|| het normale doctoraaltentamens) acceptabel. Het Lat. mv bij examen en tentamen wordt alleen gebruikt in gymnasiale en academische kringen, zij het ook daar in afnemende frequentie; wellicht dat vanwege het academische karakter van het eerste lid doctoraaltentamina acceptabel is, terwijl het Ned. voorvoegsel her- en het Ned. eerste lid rij- een Lat. mv-vorming blokkeert.

V59 {W/ina}: specimen ~ specimina (vd; || specimens); omvat een oorspr. Lat. sb. op -en met een Lat. mv op -ina.

V60 {/i's}: euro ~ euri's; omvat een inf., schertsend gebruikt stapel-mv van euro (zie ook V41), waarbij de eu wordt uitgesproken als [ɶy].

[p. 314]

V61 {/it}: inoek ~ inoeit (H. Dragt, De Geo. Basisboek, 1997); omvat een oorspr. Esk. sb. op -k met een Esk. mv op -it.

V62 {/ites}: hospes ~ hospites (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -es, met een Lat. mv op -ites.

V63 {/men}: anchorman ~ anchormen (vd); omvat op zijn Engels uitgesproken Eng. leenwoorden op -man. Voorts (vdcd): alderman, anchorman, batsman, coming man, confidence-man, elder statesman, gentleman, grand old man, gunman, he-man, linesman, man, Manxman, roadman, salaryman, shantyman, sportsman; voorts ook groundsman.

Opmerkelijk is de mv-vorming met -s in clergyman ~ clergymans (vd).

V64 {/n}: Khoekhoeb ~ Khoekhoen; omvat een Hott. sb. op -b met als betekenis ‘Hottentot’, dat in Den Besten (2003) voorkomt met een Hott. mv op -n.

V65 {W/nen}: ambo ~ ambonen (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -o met een Lat./Ned. mv op -onen.

V66 {W/nes}: ambo ~ ambones (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -o met een Lat. mv op -ones.

V67 {W²/nes}: acclamatio ~ acclamationes (vd); omvat oorspr. Lat. sba. op -o met een Lat. mv op -ones. Vergeleken met V66 verspringt de klemtoon hier een lettergreep meer. Voorts (vdcd): acclamatio, actio, centurio, commilito, contio ‘bijeenkomst’ (|| contio's), contradictio, editio, histrio ‘toneelspeler’ (|| histrio's), imitatio, ratio ‘reden’ (in de betekenis ‘rede, redelijkheid’ is ratio sg-t), usucapio ‘verjaring’.

V68 {/ora}: corps ~ corpora (vd) ‘v. studenten’; omvat een oorspr. Lat. sb. op -s met een Lat. mv op -ora. Voorts alleen de samenstelling studentencorps (vdcd).

V69 {/ora}: tempus ~ tempora (vd); omvat twee oorspr. Lat. sba. op -us met een Lat. mv op -ora. Voorts alleen (vdcd): corpus.

V70 {/oth}: yeshiva ~ yeshivoth (vd; || yeshiva's); omvat een oorspr. Hebr. sb. op -a met een Hebr. mv op -oth.

V71 {/res}: pater ~ patres (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -er met een Lat. mv op -res. Het betreffende mv komt alleen voor in bepaalde verbindingen als ad patres gaan ‘overlijden’ en patres conscripti ‘senaat; vroede vaderen’.

[p. 315]

V72 {I/res}: mos ~ mores ([ɔ]-[o]); omvat een oorspr. Lat. sb. op -s met een Lat. mv op -res, met de voc-alterantie [ɔ]-[o].

V73 {J/s}: peseta ~ pesetas ([a]-[ɑ]); omvat oorspr. Sp. sba. op een heldere -a/-o met een Sp. mv op -s. Alleen de voc-alternanties [a]-[ɑ] en [o]-[ɔ] komen voor. Voorts: boliviano (Safe juli 2000), centavo (Ivo Andrić, De brug over de Drina. Amsterdam 1999), peso.

Het affix -s zonder apostrof is uitzonderlijk bij sba. op -a en -o; het gaat hier om rechtstreekse spellings- en uitspraakovernames uit het Sp. in contexten die handelen over de landen waarin deze munteenheden worden gebruikt. vd geeft overigens de normale Ned. mv-vormen centavo's en peso's.

V74 {A/s}: douche ~ douches (ans); omvat alleen Fr./Eng. leenwoorden op [s]/[ʃ]/[ʧ]/[ʒ] + niet-uitgesproken -e. In het mv wordt deze wél uitgesproken. Voorts: broche, caprice (ans), cottage (ans), golfcourse, lounge (ans), panache (vd ‘vederbos’), race, Rolls-Royce,...

Opmerkelijk is het sb. gouache dat afhankelijk van de uitspraak van het ev [ɣuw'ɑʃə] vs. [ɣuw'ɑʃ] (uw) tot respectievelijk S01 of V74 behoort. Hetzelfde geldt voor broche, dat, naast de in uw vermelde uitspraak op [ʃ], ook met [ʃə] wordt uitgesproken.

V75 {/ta}: emblema ~ emblemata (|| emblema's); omvat oorspr. Gr. sba. op -a met een Gr. mv op -ata. Voorts (vdcd): condyloma, dogma (|| dogma's), lemma (|| lemma's), paradigma (|| paradigma's), schema (|| schema's), stigma (|| stigma's), stoma (|| stoma's), trauma (|| trauma's), zeugma (|| zeugma's),...

V76 {W²/ta}: mesostichon ~ mesostichonta; omvat een oorspr. Gr. sb. op -on met een Gr. mv op -onta.

V77 {/ten}: iguanodon ~ iguanodonten (vd); omvat een oorspr. Gr. sb. op -on met een Gr./Ned. mv op -onten.

V78 {IW/ten}: mecenas ~ mecenaten (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -as met een Lat./Ned. mv op -aten; vd vermeldt dat deze mv-vorming veroud. is, gb geeft dit mv zonder verdere kwalificaties; beide geven ook het meer gangbare mv mecenassen.

V79 {W/ten}: tangens ~ tangenten (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -ens met een Lat./Ned. mv op -enten; naast tangenten bestaat ook het Ned. mv tangensen (vd). Samenstellingen met tangens, zoals cotangens, gaan volgens V80.

[p. 316]

V80 {W²/ten}: terminans ~ terminanten (vd); omvat oorspr. Lat. sba. op -ans/-ens met een Lat./Ned. mv op -anten. Voorts (vdcd): cosecans, cotangens, subtangens,...

V81 {/tes}: ars ~ artes (swl, vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -s met een Lat. mv op -tes.

V82 {I/tes}: lis ~ lites (vd) ‘strijd’; omvat een oorspr. Lat. sb. op -s met een Lat. mv op -tes.

V83 {W/tes}: agens ~ agentes 〈rk〉 (vd); omvat een oorspr. Lat. sb. op -ens met een Lat. mv op -tes.

V84 {IW²/tes}: unitas ~ unitates (vd); omvat oorspr. Lat. sba. op -as met een Lat. mv op -tes. Voorts (vdcd): civitas,...

V85 {/tia}: anticoagulans ~ anticoagulantia (vd); omvat oorspr. Lat. sba. op -ans/-ens met een Lat. mv op -antia, resp. -entia. Voorts (vdcd): dispergens,⁴⁹ ens ‘wat bestaat’, reagens,...

V86 {W/tia}: absorbens ~ absorbentia (vd); omvat oorspr. Lat. sba. op -ans/-ens met een Lat. mv op -antia resp. -entia. Het verschil met V85 zit hem in het verspringen van de klemtoon. Voorts (vdcd): absorbens, adjuvans ‘ondersteunend geneesmiddel’, adsorbens, agens ‘werkende kracht’, deponens, detergens, dispergens,⁵⁰, formans, laxans en presens.

V87 {/x}: cadeau ~ cadeaux (x(=[s])); omvat oorspr. Fr. sba. op -eau en -eu met een Fr. mv op -x. De spelling met -x (uitgesproken als [s]) is nu verouderd en vervangen door -s; in de nieuwe spelling behoort cadeau tot S01. Voorts: bureau, jeu (vd geeft deze mv-vorm niet als veroud.).

49 Met een andere klemtoon behoort dispergens ~ dispergentia tot V83.

50 Met een andere klemtoon behoort dispergens ~ dispergentia tot V82.

5 Besluit

De analyse van mv-vormingen met behulp van modules maakt het mogelijk om alle niet- en wel-samengestelde sba. van het Ned. eenduidig te classificeren in categorieën. Gezien het enorme aantal sba. is dat een omvangrijke opgave, waarvan in dit artikel slechts een deel is gerealiseerd. Niettemin heeft dit geresulteerd in niet minder dan 158 categorieën. Het is meer dan waarschijnlijk dat er bij verder onderzoek nog meer zullen worden gevonden. Zeer opvallend is dat het aantal ‘buitenlandse’ mv-vormingen erg hoog is: 87; door dit aantal verdienen zij een markantere plaats in de literatuur dan zij doorgaans krijgen.

[p. 317]

In het beoogde grammaticaal woordenboek zullen alle sba. voorzien zijn van een of meer categorie-codes, of een combinatie daarvan, en waar nodig een specificatie van de betekenis en/of stijl; bijv.:

• agent-provocateur	S01-S01
• beau garçon	V87 S01
• civiel-ingenieur	ø-S01
• fiets	N01
• Filippijnen, de	X02 [*Filippijn], synt. ev
• handvat	N16 〈form.〉 | N01 〈inf.〉
• kibboets^1	N01 | V54 〈ins.〉
kibboets^2	N01 | V53 〈ins.〉
• lelietje-van-dalen	S01-ø-ø
• mythe	N03 ‘Oud-Gr. verhaal’ | S01 ‘als waar (gebeurd) aangenomen verhaal’
• rector magnificus	V32 V44
• snelweg	N18
• Spitsbergen	X02 [*Spitsberg], synt. ev
• voor-en-tegen	S01 ø S01 | ø-ø-S01

Wanneer aldus een volledig overzicht is verkregen, wordt het mogelijk om de regels, of liever tendensen, voor mv-vorming precies en empirisch gefundeerd, te bepalen. Ook verschuivingen in deze tendensen door de tijd heen worden dan zichtbaar. Ten slotte ‘dwingt’ de analyse de onderzoeker ertoe om naar semantische en stilistische verschillen te zoeken wanneer een bepaald sb. in meer dan één categorie is opgenomen; deze verschillen kunnen zowel een ad hoc karakter hebben als een meer algemeen karakter.

Ook ander synchroon en diachroon onderzoek kan op basis van een volledig overzicht van de data worden ondernomen, o.a. met betrekking tot de conceptualisering van samengestelde objecten die met een ev-vorm worden aangeduid en niet-gelede objecten die met een mv-vorm worden aangeduid.

De talrijke aanvullingen, preciseringen en correcties op wat in bestaande woordenboeken en grammatica's is vermeld maken duidelijk dat de combinatie van empirische gegevens en precieze classificatie zijn vruchten kan afwerpen. Een voorbeeld daarvan is de duidelijke tendens om leen-mv-vormen in samenstellingen met een evident Ned. eerste lid te vervangen door Ned. mv-affix, bijv.: brekingsindexen, hertentamens en rijexamens, respectievelijk een Ned. mv-affix toe te voegen, bijv.: winkelcentrums/winkelcentra's. Ook de variatie tussen het mv met -s en -en vervalt vaak in samenstellingen, bijv.: consumptieartikelen, dwanggedachten en eerstegraadsleraren.

Met het oog op het beoogde grammaticaal woordenboek zijn andere morfologische karakteristieken op vergelijkbare wijze als hier voor de mv-vorming is

[p. 318]

gedaan te analyseren en te classificeren.

[p. 321]

Bibliografie

ans = W. Haeseryn e.a., Algemene Nederlandse Spraakkunst. 2^e, geheel herziene dr. Groningen 1997.

Besten, Hans den (2003). Wat zeiden ze, die Khoekhoen?. In: Ontcijferen. Amsterdam. [homepage Faculteit der Geesteswetenschappen, Universiteit van Amsterdam]

Brouwers, L. (1973). Het juiste woord. Antwerpen/Utrecht.

bvd = Van Dale. Basiswoordenboek van de Nederlandse taal. Red. Monique Huijgen en Marja Verburg. 2^e herziene dr. Utrecht/Antwerpen.

Booij, G. en A. van Santen (1995). Morfologie. De woordstructuur van het Nederlands. Amsterdam.

Booij, G. (2002). The Morphology of Dutch. Oxford.

Boon, Ton den (2003). Taal van het jaar drie. Kroniek van het Nederlands in 2003. Utrecht-Antwerpen.

Deroń, Malgorzata (2003/2004). Nominal morphology of English computer loanwords in Dutch. In: Poznań Studies in Contemporary Linguistics 38, 75-88.

Ebeling, C.L. (te versch.). Over theoretische en Nederlandse syntaxis.

gb = Woordenlijst Nederlandse taal. [= Groene boekje]. Den Haag-Antwerpen, 1995.

[p. 322]

Honselaar, Wim (2003). Meervoudige meervoudsvorming in het Nederlands. In: Die het kleine eert, is het grote weerd. Festschrift voor Adrie Barentsen [= Pegasus Oost-Europese Studies 1]. Amsterdam, 111-125.

Nagel, Sebastian (z.j.). A.A. Zaliznjaks Grammatisches Wörterbuch des Russischen. Zur Kompatibilität der Systeme ‘Zaliznjak’ und ‘CISLEX’. http://www.cis.uni-muenchen.de/~wastl/pub/zal_clex.pdf

Nieuwborg, E.R. (1978). Retrograde woordenboek van de Nederlandse taal. Deventer-Antwerpen. 2^e dr.

Sijs, Nicoline van der (1996). Leenwoordenboek. De invloed van andere talen op het Nederlands. Den Haag/Antwerpen.

spg = A. Neijt en R. Riemersma, De Nieuwe Spellingids van de Nederlandse Taal. 3^e dr. Utrecht, 1997.

swl = http://ntsv.homestead.com/files/swl-taalregels2000_new.doc [= regels bij de redactie van de officiële Nederlandse woordenlijst voor Scrabble].

Toorn, M.C. van den, W.J.J. Pijnenburg, J.A. van Leuvensteijn, J.M. van der Horst (red.) (1997). Geschiedenis van de Nederlandse taal. Amsterdam.

uw = J. Heemskerk en W. Zonneveld. Uitspraakwoordenboek. Utrecht, 2000.

vd = Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal. 13^e, geheel herziene uitgave door G. Geerts en T. den Boon. Utrecht-Antwerpen 1999.

VDcd=CD-ROM versie van VD.

Wijk, Judith van (2002). The Dutch plural landscape. In: Hans Broekhuis and Paulka Fikkert (eds.). Linguistics in the Netherlands 2002. Amsterdam/Philadelphia, 211-221.

Zaliznjak, A.A. (1988/2003). Grammatičeskij slovar' russkogo jazyka. Moskva.

Zonneveld, Wim (2004). De verwerving van een morfologisch proces: Nederlandse meervoudsvorming. In: Nederlandse Taalkunde 9, 1, 1-28.