Voortgang. Jaargang 23

[p. 239]

Minimaliseerders en negatief gebonden of-constructies
Willy Vandeweghe

Abstract - Welschen (1999) discusses a typically Dutch complex sentence construction: its clauses are connected by the conjunction of (‘or’) and the first clause contains a negation or restriction. This construction, traditionally known as a ‘balansconstructie’ (‘balance construction’, in contrast with coordinative and subordinative constructions) is labelled ‘negatively bound of-construction’ (NoC) in this book. It is to be distinguished from other types of asymmetric of-construction, like the ultimative one (which is also known in other languages: ‘Stop or I shoot’). The four-category typology proposed by Welschen, contains a sequential type, being closely related to the ultimative construction. An analysis of the behaviour of minimalizing expressions (the Dutch equivalents of ‘not a SHRED, not an INCH’ and the like) reveals that the boundaries between the ultimative construction and the sequential NoC need to be re-drawn.^*

* Deze bijdrage is in een eerdere versie aan Ad Welschen aangeboden op 27 oktober 2005 bij zijn afscheid als docent van de leerstoelgroep Nederlandse Taalkunde van de Universiteit van Amsterdam. De tekst van deze versie, onder de titel ‘Minimale representanten en NoC's: nadere beschouwingen’ is ook te vinden op: http://cf.hum.uva.nl/dsp/nederlandsetaalkunde/NTKlinks.htm onder de knop ‘onderzoek’.

1 Categorie-indeling van Welschen (1999)

Welschen (1999) heeft de Nederlandse taalkunde verrijkt met een semantische karakterisering én een beredeneerde typologie van de negatief gebonden of-constructie (NoC), formerly known as ‘balansconstructie’. Dit is het type samengestelde zin waarbij twee deelzinnen (zeggen we ‘p’ en ‘q’), die beide hun hoofdzinsvolgorde behouden, worden verbonden door een niet als disjunctief te interpreteren of, waarbij het informatieve zwaartepunt in de tweede deelzin te vinden is en de eerste deelzin een negatie bevat:

(1)	Er gaat geen dag voorbij of je komt haar tegen.
(2)	Hij was nog niet binnen of het begon te gieten.
(3)	Het scheelde niet veel / geen haar of ik was overboord geslagen.

In tegenstelling tot wat de term ‘negatief gebonden’ zou kunnen suggereren, komt het type behalve met een negatie ook voor met een restrictieve uitdrukking in het eerste lid:

(4)	Hij was pas binnen of het begon te gieten.
(5)	Het scheelde maar een haar of ik was overboord geslagen.

In deel 1 van zijn proefschrift stelt Welschen een typologie voor met vier basiscategorieën: I categoriaal(-restrictief) (van het type Er gaat geen dag voorbij of je komt haar tegen), II sequentieel of discontinu (van het type We zaten nog niet aan tafel of er werd alweer gebeld), III epistemisch (van het type Het kan niet anders of de getuige heeft gelogen) en IV terminatief (van het type Hij zal niet eerder tevreden zijn of

[p. 240]

hij heeft er een boek over vol geschreven). In het tweede deel wordt het verbindende principe geïdentificeerd als ‘polaire contractie’, waarmee wordt bedoeld dat NoC's aangrijpen op de polaire zone van q, d.i. de periferie of grenswaarde van p naderend tot q. Hierbij staat p voor de propositie in de eerste deelzin, en q voor die in de tweede deelzin. Het doel ervan is ‘om vanuit de waarde p (=-q) de afstand tot het polariteitspunt, de polaire transitie <-q ⇒ +q> te verkleinen, te minimaliseren of op te heffen’ (Welschen 1999: 320).

Volgens de recensies vormt Welschens proefschrif ‘een belangrijke stap vooruit in het onderzoek’ (Salverda 2000: 290), met velerlei nieuwe inzichten ‘van waarde voor de algemene linguïstische theorievorming’ (Foolen 2001: 77). Dat laatste geldt zonder meer voor de ijking van het begrip ‘polaire contractie’ dat de klassieke balansschikking als negatief gebonden of-constructie afscheidt van andere gevallen van asymmetrische disjunctie, zoals de ultimatieve of-constructie UoC (type Sta of ik schiet) en de exceptieve of-constructie EoC (type Hij zal doorgaan met drinken of de dokter moest het hem verbieden). Over de afgrenzing tussen ultimatieve en negatief gebonden of-constructies handelt paragraaf 4.

2 Minimaliseerders

Als (polaire) contractie het basisgegeven is in de semantiek van deze NoC, valt het niet te verbazen dat ter explicitering lexemen opduiken die aan inperking of contractie hun bestaansreden ontlenen. In de marge van mijn partikelonderzoek wijdde ik in 1981 een bijdrage aan de (in meerderheid nominale) constituenten, die binnen een negatief polaire uitdrukking op kunnen duiken in combinatie met de extreemheid-aanduidende partikelcluster ook maar. Zij kunnen semantisch gekarakteriseerd worden als minimale representanten, omdat zij de lexicalisatie vormen van de notie ‘allerkleinste hoeveelheid’: ‘een waardetoekenning voor x die voorgesteld wordt als de geringst denkbare om de open propositie p(x) te vervullen’ (Vandeweghe 1981: 29). Karakteristieke lexicalisaties zijn VIN (als in geen - verroeren), snars (als in geen - van iets begrijpen), haar (als in geen - op iemands hoofd krenken), woord, letter (als in ik geloof er geen - van) enz. De minimale representanten, hier verder aangeduid als ‘minimaliseerders’ (Hoeksema 2002), vormen de insteek voor een kritische herbeschouwing van de categorieindeling der NoC's in Welschen (1999).

3 Schelen₁ en schelen₂

Binnen de vier NoC-types onderscheidt Welschen zoals gezegd twee hoofdtypes, het categoriale type I en het sequentiële type II. Een representatief voorbeeld van elk (zie 1 en 2):

[p. 241]

(6)	Er gaat geen dag voorbij of je komt haar tegen.
(7)	Hij was nog niet binnen of het begon te gieten.

(6) heeft de waarde van een universeel gekwantificeerde uitspraak (‘elke dag kom je haar tegen’), met (7) geeft de spreker aan dat de afstand tussen twee standen van zaken binnen een sequentie minimaal is (‘de bui barstte los vrijwel tegelijkertijd met het binnenkomen’). In plaats van twee standen van zaken te noemen in voor- en nazin, kan de taalgebruiker voor het sequentiële type II ook terugvallen op een onpersoonlijke constructie met een voorzin waarin een metapredikaat als duren of schelen de notie ‘interval’ of ‘verschil’ lexicaliseert. De grootte van het interval wordt geëxpliciteerd in het maatcomplement¹ waarin de negatief of beperking de weg effent voor de NoC:

(8)	Het duurde niet lang / (nog) geen twee minuten / maar even of het ding begon te sputteren.
(9)	Het scheelde niet veel / geen haar / maar een haar of ik was overboord geslagen.

Vooral het laatste type is vanuit het oogpunt van minimale representatie interessant omdat het werkwoord schelen - etymologisch verbonden met verschil - een polysemie ontwikkeld heeft die geleid heeft tot een eveneens negatiefpolaire gebruikswijze die etymologisch beter te verbinden is met een afleiding van verschil, nl. onverschillig. Voor de keuze van de minimaliseerder bij dit schelen₂ wordt uit een totaal ander lexicaal vaatje getapt dan bij schelen₁:

(10)	Het kan me niet(s) schelen dat hij overboord is geslagen.
(11)	Het kan me geen ZIER / geen (ene) moer^2 / geen barst schelen.

Daar kunnen we nog de ‘krachtiger’ polyfunctionele varianten aan toevoegen (soms uit de obscene sfeer) zoals geen zak, geen bal, geen donder, geen reet, geen flikker, geen fluit, geen fuck, enz.³ Het is het type minimaliseerder dat zich uitstekend leent tot combinatie met ook maar, een partikelcluster die het (laag-)scalair-perifere karakter extra expliciteert:

(12) ... zonder dat het me ook maar een moer, enz. kon schelen.

De minimaliseerder die in (9) gebruikt wordt, is ondanks de lexicalisering nog perfect doorzichtig, aangezien haar al vanouds een indicator is van heel kleine afstand of breedte (vgl. iemand op een haar na missen). Opmerkelijk is wel dat de minimaliseerder-lexicaliseringen bij schelen₁ en schelen₂ niet onderling verwisselbaar zijn:

1 Voor deze categorie, ook soms ‘specificerend complement’ genoemd: zie Vandeweghe (2004: 121-6).

2 Moer is koploper volgens een kleine Google-bevraging op de zoekterm ‘geen - schelen’: 3.540 hits op 3 aug 05. Barst gaf 972 hits, zier 224.

3 Laatstgenoemde, ‘eigentijdse’, variant haalt in dezelfde Google-bevraging 743 hits, geen bal is de absolute koploper met 1.110. Een zeer rijke inventaris van minimaliseerders geeft Hoeksema (2002).

[p. 242]

(13)	*Het scheelde geen zier, moer, donder enz. of ik was overboord geslagen. (vgl. 9)
(14)	*Het kan me geen haar schelen. (vgl. 11)

Een ander verschil tussen de twee negatief-polaire gebruikswijzen van schelen is dat bij het laatste wel een relatief-scalaire explicitering met maar mogelijk is, bij het eerste niet:

(15) a.	*Het kon me maar een zier, moer, donder enz. schelen.
b.	Het scheelde maar een haar of...

De minimaliseerders van het eerste type (het zier-type) thematiseren het ‘absolute’ niets, de afwezigheid van kwantiteit, met geen zier als synoniem voor ‘(helemaal) niets’. Die van het tweede type (het haar-type) thematiseren het ‘relatieve’ niets.⁴ De eerste treffen we aan bij schelen₂ (eigenlijk bij kunnen schelen), de laatste bij schelen₁. Zo is er in Het scheelde geen haar of... per definitie nog altijd ‘verschil’, ook al is dat verschil uiterst minimaal. Zowel de lexicale voorkeur voor een minimaliseerder gekozen om zijn breedte-dimensie (haar) als de mogelijkheid van laag-scalaire modificering (maar) hebben te maken met een fundamenteel gegeven van de NoC van type II, door Welschen aldus verwoord: ‘Bij basistype II... is de tolerantie weliswaar gering tot miniem, maar in elk geval groter dan nul’ (1999: 342).⁵ Een relatieve minimaliseerder treffen we ook aan in het complement bij duren (zie vb. 8), en het is de eigenschap van relatieve minimaliteit die de wonderlijke constructie met negatie helpt te verklaren:

(16) a.	Zij was het huis nog niet (nog maar / amper/...) binnen of het begon te gieten.
b.	De baby had haar nog niet gezien (nog maar het puntje van haar neus gezien) of hij begon al te lachen.

Een strikte lezing waarbij de bui begint vóór ‘zij’ binnen is, of de baby begint te lachen vóór ‘zij’ gezien wordt, zou absurd zijn en staat haaks op de semantiek van dit type constructies. De zin met nog niet moet hier dan ook iets ‘losser’ gelezen worden als ‘Zij was nog niet goed binnen of...’, ‘De baby had haar nog niet goed, nog niet helemaal gezien of...’. De minimaliseerder vormt dus een retorische manier (de figuur van de hyperbool) om het uiterst korte interval tussen twee successieve gebeurtenissen aan te geven.

Wat de besproken minimaliseerders betreft, is de slotsom: staat bij kunnen schelen₂ de wending [NEG minimale expressie] gelijk met een letterlijk te interpreteren niet of niets, bij schelen₁ (zonder kunnen) is dat niet het geval. Hoe klein ook, er is altijd een zeker verschil, ook als men de minimaliseerder toch door niets zou vervangen (Het scheelde niets of...): dit is het ‘opgerekte’ niets, dat in feite

4 Daarbij mag niet uit het oog worden verloren dat in andere contexten haar ook als absolute minimaliseerder kan optreden: in combinatie met krenken (haar als minimaal lichaamsonderdeel), of met negatief polaire elementen als geen - op mijn hoofd dat eraan denkt. In die gevallen is de minimaliteit ontleend aan de kleinheid van de bedoelde lichaamsbegroeiing, terwijl het bij schelen, gekozen is om zijn breedte-dimensie. Uitgerekend zier en haar zijn als minimaliseerders ‘het meest prominent door de eeuwen heen’ (Hoeksema 2002: 128).

5 Dit fenomeen duidt Welschen aan als ‘contractieve tolerantie’, d.i. ‘de tolerantie p die geboden wordt om van de doeltoestand q te mogen afwijken’ (p. 341).

[p. 243]

gebruikt wordt als graadaanduiding op een schaal die ook nog waarden als ‘minder dan niets’ toelaat.

4 Ultimatief of of polaire contractie?

Zoals reeds aangegeven is er behalve de NoC nog een andere asymmetrische of-constructie, door Welschen aangeduid als ‘ultimatieve of-constructie’ (UoC), semantisch ook te karakteriseren als ‘conditionele disjunctie’ (Vandeweghe 2004: 270). Hier is de volgorde evenmin als bij de NoC omkeerbaar. Illustraties van dat type:

(17) a.	Sta stil of ik schiet / *Ik schiet of sta stil.
b	Geen beweging of ik schiet /*Ik schiet of geen beweging.

De voorzin geeft doorgaans een bevel of verbod, de nazin noemt - als een soort van ultimatum - wat er zal gebeuren als het ge- of verbod niet opgevolgd wordt. Opmerkelijk bij deze constructie is dat ze alterneert met een conditionele conjunctie of ultimatieve en-constructie, waarbij de voorzin met imperatief door zijn converse vervangen wordt:

(18) Loop door en ik schiet.

Men kan zich nu afvragen of een zin als (19) een realisatie is van het NoC- dan wel van het UoC-constructietype. Welschen opteert voor het eerste, m.i. ten onrechte.

(19) Hij mag nu geen enkel foutje meer maken of het is afgelopen (zin 18 p. 312).⁶

Welschen zet de minimaliseerder als laag-scalaire ‘overbruggingsmarge’ (p. 93) in ter beslechting van de vraag naar typetoewijzing voor deze constructie, die hij onderbrengt bij het ‘versneld-sanctionele’ subtype IID van de NoC: daar is de of-zin de verwoording van een bedreigend alternatief.⁷ Aan deze toewijzing is naar zijn zeggen heel wat twijfel voorafgegaan, waardoor hij het subtype ‘lange tijd buiten de canonieke verzameling gehouden’ heeft (p. 3). Deze twijfel was m.i. in elk geval voor de geciteerde voorbeeldzin volkomen terecht.⁸

Als hoofdargument om (19) tot de NoC te rekenen, haalt Welschen aan: ‘de toegestane marge... daalt hier bijna tot nul’ (p. 93), wat verzoenbaar is met de voor type II in het algemeen geldende omstandigheid dat ‘de afstandsmarges kunnen... gereduceerd worden... tot de kleinst mogelijke (minimale) grenswaarde’ (p. 136), wat pragmatisch resulteert in intensivering. Toch blijven er vragen. Het klopt dat ‘geen enkel foutje’ op deze intensiverende manier gele-

6 De zin die model staat voor (13) is opgetekend uit de mond van een sportverslaggever die het over de tennisser Mats Wilander heeft: Hij mag nu geen enkel foutje meer maken of het is gedaan met hem (p. 90).

7 Welschen heeft 5 voorbeeldzinnen opgetekend die hij bij dit type IID onderbrengt. Van een erg druk ‘bezette’ categorie kan men dus niet spreken, zeker als men er de enkele twijfelgevallen uit laat (zie noot 8)

8 Dat geldt bijna even zeker ook voor een andere zin van het vijftal, die wellicht niet bij het sequentiële type II maar bij het categoriale type I thuishoort: Vorig jaar op Sail Amsterdam kon je je hand niet buiten boord houden of je was je vingers kwijt. Die komt overeen met de ondubbelzinnig bij I ondergebrachte zin van Welschen: Men kan haast geen krant openslaan of men vindt er weer een.

[p. 244]

zen kan worden, in de geschikte context kan het overigens een ook maar-modificatie meekrijgen:

(20) Als hij nu ook maar één enkel foutje maakt, is het afgelopen.

Daarmee wordt echter meteen duidelijk dat het gaat om een absolute minimaliseerder, en niet om een relatieve zoals bij schelen en duren. Zoals gezegd in paragraaf 3 echter, passen de absolute minimaliseerders van het zier-type niet in de semantiek van type II-NoC's, aangezien er bij die laatste geen sprake is van absolute ontkenning van kwantiteit, maar van uitdrukking van afstand of interval, hoe minimaal ook, m.a.w. relatieve minimalisering van kwantiteit.

Onder de argumenten die Welschen zelf aangeeft om (19) aan de ultimatieve of-constructie (UoC) te koppelen is er de verwantschap met een deontischmodale zin die prototypisch als voorzin optreedt in een ultimatieve of-constructie. Dergelijke zinnen bevatten een deontisch-modaal hulpwerkwoord (moeten, niet mogen) of een imperatief. Bij de UoC is de nazin aanvulbaar met ANDERS, signaal van semantische alternativiteit die de constructie als disjunctief stempelt. In een voorbeeldzin van Welschen (1999: 92, de nummers 46 en 46a):

(21) Doe je uiterste best / Je moet je uiterste best doen, of anders is het afgelopen.

Deze inderdaad moeilijk te negeren verwantschap weegt volgens Welschen echter niet op tegen de argumenten die voor (19) pro NoC-analyse pleiten. Het eerste is de negatieve binding van de nazin, wat inhoudt dat bij weglating van negatie de constructie ongrammaticaal wordt:

(22) *Hij mag nu nog een (enkel) foutje maken of het is afgelopen.

Zijn tweede argument berust op de specifieke semantiek waarbij de toegestane marge (door Welschen gelabeld als ‘perfectieve tolerantie’) tot bijna nul daalt. Zoals gezegd echter, zou bij een dergelijke interpretatie een relatieve minimaliseerder moeten verschijnen als in

(23) Het scheelde niet veel / geen haar of ik was overboord geslagen. (= 9)

Zijn de argumenten pro NoC-analyse van (19) wankel, daarbovenop zijn er, zoals (24) laat zien, nog twee bijkomende observaties die de hypothese van negatieve binding en perfectieve tolerantie naderend tot nul op losse schroeven zetten:

•	dezelfde of-zin kan volgen op een positief-polaire zin die vrijwel hetzelfde betekent als de negatieve voorzin - contra negatieve binding (a)

[p. 245]

•	een constructie als (19) kan ook zonder minimaliseerder, en dus zonder gedachte aan minimale marge (b) (24) a. Hij moet nu (verder) een perfecte match spelen of het is afgelopen. b. Hij mag zich nu niet meer vergissen of het is afgelopen.

Een derde observatie pleit rechtsreeks voor analyse als UoC. Een met (19) vergelijkbare zin als (25a)⁹ alterneert net als in (18) met een conditionele conjunctie:

(25) a.	Geen foutje meer of het is afgelopen.
b.	Nog één foutje en het is afgelopen.

Al die argumenten en observaties geven aan dat er alle reden is om zin (19) bij de UoC onder te brengen, en niet bij de NoC zoals Welschen doet. Niettemin blijft zijn hoofdpunt gescoord: het is via asymmetrische disjuncties als de ultimatieve of-constructie UoC en de - in paragraaf 1 even genoemde - exceptieve of-constructie EoC dat men uitkomt op de ‘vloeiende overgang van disjunctie naar de pseudo-disjunctie van de NoC’ (p. 95), een gegeven dat de traditionele analyse van NoC in termen van conditionaliteit naar de prullenmand verwijst. In evolutionaire termen gesteld zou (19) wel eens de ‘missing link’ kunnen zijn tussen de UoC en de NoC. Dat blijkt zodra we het ultimatieve constructietype in (19) een licht generaliserende ‘tik’ geven: dan komen we vanzelf terecht bij een ondubbelzinnige NoC die het midden lijkt te houden tussen het categoriale type I en het sequentiële type II:

(26) a.	Je mag hier (nog) geen klein fóutje maken, of het is (al) afgelopen.
b.	Je hoeft hier (nog) maar een klein fóutje te maken, of het is (al) afgelopen.

9 De vergelijkbaarheid is niet 100%, omdat een prototypische UoC aan een tweede persoon gericht is, terwijl (19) in de derde persoon staat.

5 Ter afronding

Dankzij de semantisch onderbouwde categorisering van NoC-types en de afbakening van NoC t.o.v. UoC en EoC vormt Welschen (1999) voor de studie van het fenomeen van de negatief gebonden of-constructie ‘een standaard referentiewerk’(Smessaert 2002: 457).¹⁰ De vraag of een constructie als in (19) bij de NoC ondergebracht moet worden (stelling van Welschen) dan wel bij de UoC (stelling in deze bijdrage), kan m.i. beslecht worden door een kritische analyse te maken van minimaliseerdertypes waar beide gebruik van maken.

10 Ik dank Hans Smessaert voor enkele nuttige bibliografische referenties. Zijn recensie-artikel bevat belangrijke aanvullende inzichten i.v.m. de negatief gebonden of-constructie.

[p. 246]

Bibliografie

Foolen, Ad. 2001. Recensie Welschen (1999) in TNTL 117, 73-77.

[p. 247]

Hoeksema, Jack. 2002. ‘Minimaliseerders in het Standaardnederlands’. In: Tabu 32, 105-174.

Salverda, Reinier. 2000. Recensie Welschen (1999) in Nederlandse Taalkunde 5, 288-292.

Smessaert, Hans. 2002. ‘Modale dualiteit en negatief gebonden of-zinnen in het Nederlands. Review artikel n.a.v. Welschen (1999).’ In: Leuvense Bijdragen 91, 427-58

Vandeweghe, Willy. 1981. ‘Ook maar X’. In: Studia Germanica Gandensia oude reeks nr. 21 (1980-81), Gent: R.U.Gent, 15-56.

Vandeweghe, Willy. 2004. [m.m.v.M. Devos en A. De Meersman] Grammatica van de Nederlandse zin. Antwerpen / Apeldoorn: Garant. Derde, herziene druk.

Welschen, Ad. 1999. Duale syntaxis en polaire contractie. Negatief gebonden ofconstructies in het Nederlands. Amsterdam: Uitgaven Stichting Neerlandistiek VU.