Voortgang. Jaargang 15

[p. 149]

Petrus Francius' Voorrede (1699):
een pleidooi voor kerkelijke welsprekendheid
G.R.W. Dibbets

Abstract - In 1699, Petrus Francius published his Dutch translation of a Greek text written by Gregorius Nazianzenus. Francius' ‘Voorreden’ or introduction to this translation became an enthousiastic reception and approval, not only on publication but also during a great part of the eighteenth century, and had a great influence on the linguistic life in the Northern Netherlands. In this contribution the linguistic substance and importance of the ‘Voorrede’ is analysed. It appears that Francius' notes first of all have reference to the domain of orthography, that they are very traditional and were intended for the clergymen. Probably, the respect for the professor of classical eloquence who devoted himself to the vernacular, extended the influence of his admonitions.

Men zal, hope ik, 't niet qualijk nemen, dat deze uitgetrokke Voorrede zoo wijdloopig is. De Hooge agtinge die een yder voor den Heere Francius heeft, of ten minsten behoorde te hebben; zijn yver voor zijn moedertaal, mogelijk de rijkste, en deszelfs verbeteringe hebben ons daar toe genoopt; en 't ware te wenschen dat zijne brave opmerkingen onderzogt, overwogen, en in 't werk gesteld wierden.
P. Rabus, De boekzaal van Europe, juli/augustus 1700:78

1. Inleiding

1.1. De Voorrede en de eerste receptie

‘Tuam versionem orationis Gregorianae cupide expecto’, schreef de Utrechtse hoogleraar Joannes Georgius Graevius in de eerste dagen van 1699 aan Petrus Francius (Amsterdam, 19 aug. 1645 - Amsterdam, 19 aug. 1704): ‘ik kijk reikhalzend uit naar je vertaling van de redevoering van Gregorius’. Hij doelde daarmee op de tekst die Francius onder de titel Gregorius Nazianzenus Van de mededeelzaamheidt in 1699, tussen 18 mei (datering ‘Opdragt’) en 22 juni,¹ heeft laten verschijnen, bij ‘Henr. Wetsteen’ (Henrik Wetstein), die zijn nering dreef in de Amsterdamse Kalverstraat en bij wie het werk tegen betaling van één gulden te krijgen was (Van Abkoude 1743:113). Francius, sedert 1674 hoogleraar aan het intussen kwijnende (Van Doorninck en Kuijpers 1993:78) Amsterdamse Athenaeum Illustre waar hij geschiedenis, (Griekse en Latijnse) welsprekendheid en (sinds 1686) Grieks doceerde, heeft daarmee een tekst van de vierde-eeuwse kerkvader Gregorius van Nazianze voor Nederlandstaligen toegankelijk gemaakt. Deze redevoering van de Cappadociër was hem recentelijk bij het lezen van diens oeuvre opgevallen:

Onder alle zijn werken, en veele uitsteekende stukken, in grooten getale, dien ik onlangs met groot vermaak [behagen], stigting [vrucht], en verwondering [bewondering] heb geleezen, (want by deezen gaa ik somtijdts ter kerke [met

1 Vgl. de brief van Graevius, gedateerd op de 15de dag van het jaar 1699. De brief is opgenomen in Petri Francii Posthuma. Quibus accedunt illustrium eruditorum ad eundem epistolae. Amsterdam: Wetstein, 1706:439-440. In de brief van 23 juni 1699 (Posthuma pp. 439-440) bedankt Graevius zijn Amsterdamse ambtgenoot: ‘Mihi vero perplacuit concionis disertissimae Nazianzeni versio Belgica. Feres operae pretium’ etc.

[p. 150]

... houd ik me bezig], en zwem in die zee van welsprekendheidt) stond my dit stuk byzonder wel [goed] aan; en verrukte zodanig mijn zinnen [maakte me zo opgetogen], dat ik menigmaal onder 't leezen stil moste staan [moest ophouden], en eindelijk [ten slotte] voornam, dit juweel voor my alleen niet te houden, maar het uit der Griekse in onze Nederlandsche sprake over te brengen, en mijnen tijdt- en landt-genooten mede te deelen, die 't in de oorspronkelijke taale niet kunnen leezen. (Voorreden p. 13-14)

Het octavo-boek bestaat uit vier gedeelten. Achter het titelblad en zijn blanco versozijde (p. †1^r-v) volgt de ‘Opdragt’, gedateerd 18 mei 1699, die gericht is tot ‘Den Weledelen, Gestrengen, en Voorzienigen [wijze] Heere, Den Heere, Johan Hulft, resident der Hoogmoogende Heeren, de Algemeene Staaten der Vereenigde Nederlanden, aan 't Hof van Spanje te Brussel’ (p. †2^r - ††2^v).² Uit deze ‘Opdragt’ blijkt dat Francius en Hulft ‘door den bandt... der bloedverwandschap’ met elkaar verbonden zijn (p. †2^v), wat de schrijver heeft bekrachtigd door zich aan het einde Hulfts ‘dienaar en neeve’ te noemen. Als een van de redenen waarom de vertaling aan Hulft is opgedragen, heeft Francius hier vermeld dat het hem

niet onbekent [was], wat zucht voor de Welsprekendheidt, wat liefde voor onze taale, Gy t' allen tijde getoont hebt. (††1^r-v).

Van deze genegenheid heb ik geen getuigen gevonden, maar in de levensschets die David van Hoogstraten in de door hem bezorgde uitgave Johan van Broekhuizens Gedichten (Amsterdam: Gerard Onder de Linden, 1712) heeft gegeven van zijn overleden vriend, wordt Joan Hulft genoemd als lid van ‘zeker kunstgenootschap’ (p. 47), naast Francius en Johan Pluimer (zie Van Selms 1964). Van Hoogstraten beschrijft enige aktiviteiten van het gezelschap (zie ook Van der Stroom 1983), waartoe Hulft waarschijnlijk ook zal hebben bijgedragen:

Daer wert gelet op de houding en schikking eens gedichts, op de eigenschappen der tale, op de spellinge, op het rym, en andere byzonderheden, die in de kunst moeten waergenomen worden. Daer uit zyn ook geboren de Aenmerkingen, die onze dichter [Broekhuizen] maekte op de Treurspelen van Geeraert van Velzen en Bato, door Hooft, en van Palamedes, van Vondel in 't licht gebracht, die ik onder myne papieren beware.

Na de ‘Opdragt’ volgt het ‘Aan den lezer’ dat verder de kopregel ‘Voorreden’ voert. Dit deel heeft een eigen foliëring (*1^r - *****5^v) en boven aan de bladzijden een nummering met romeinse cijfers: [1]-74. Het derde deel, de ‘Inhoudt deezer Kerkreden’ op p. 75-80 (fol. *****6^r - *****8^v), sluit hierbij in de foliëring en de paginering aan.

De vertaling van de tekst wordt vervolgens geboden op de folio's A1^r-G3^r, genummerd 1-101. Hierbij behoren de uitvoerige ‘Aanteekeningen’ op p. 102-298 (fol. G3^v-T5^v) waarachter nog twee ongenummerde pagina's volgen met ‘Woorden die met het Grieks eene byzondere overeenkomst hebben’.³

2 Bedoeld is Johan Hulft (1646-1709), die van 1688-1709 resident was voor de Heren Hoog Mogenden aan het Hof te Brussel. Hij was een kleinzoon van Jannetje Cornelisdr. Hooft, een van P.C. Hoofts zusters, die met Pieter Jansz. Cloeck getrouwd was. Hun dochter Margaretha Cloeck huwde in 1642 met de Amsterdamse schepen Johan Hulft.

3 Vgl. hierover ook de ‘Voorreden’ op p. 62-63: ‘De kragtigste, en met onze Nêerduitsche taale meest overeenkomende woorden, heb ik achter by een gestelt, opdat men de schoonheidt der zelve, en beider gelijkheidt, met den eersten opslag zoude kunnen beschouwen’. Deze woorden zijn met instemming door W.O. Reizius of Reitz in het Latijn vertaald in zijn Belga graecissans, Rotterdam [Joh. Hofhout], 1730:7-9 waarbij ook een aantal woorden is opgenomen.

[p. 151]

Eén van de aantekeningen biedt de informatie dat het woord mededeelzaamheidt uit de titel en de tekst moet worden verstaan als ‘armlielievendheidt’,⁴ iemands bereidheid dus om armen in zijn welvaart te laten delen. Deze informatie kunnen we verbinden met een opmerking uit de ‘Opdragt’, waarin is vermeld dat het boek o.a. aan Hulft opgedragen wordt vanwege diens inzet voor de berooide medemens. Hulft heeft zich er, met ‘de graaf van Waldek’,⁵ sterk voor gemaakt dat de ‘Raad van Staate’

Legergasthuizen voor de kranke en gequetste soldaten op zouden richten,

en toen het werk niet van de grond kwam

by de achtbaare Regeeringe van Brussel, door uwe voorzorge [bemoeienis] en aanmoediging een bequaame plaats uitgevonden [ter beschikking gekregen], daar de elendige en verminkte menschen, van huizing, van voedsel, van deksel [kleding], van geneesmeesters, en geneesmiddelen, en van alles, wat tot hunne herstelling noodig was, wierden voorzien.⁶

Francius' Voorreden werd door Petrus Rabus in De boekzaal van Europa van juli/augustus 1700 niet alleen uitvoerig (pp. 67-92) maar ook enthousiast aangekondigd.⁷ Hij eindigde met

Niemand verwondere zig dat dit uittreksel zoo wijdloopig is. Aan d'eene zijde had het oogmerk des Geleerden vertalers in zijn voortreffelijke voorrede, te weten, de ophelderinge van onze moedersprake, op my een zoo groote kragt, dat ik dezelve hier wel in 't geheel hadde willen invoegen.

De tekst van deze Voorreden werd al spoedig door Pars (1701:360-361) ten dele heruitgegeven, door Scheltema (1823:171-208) samengevat en door Van Vloten (1870:608-618) voor een groot deel opnieuw gepubliceerd. Zij bevat een aantal passages die een bijdrage leveren tot onze kennis van de geschiedenis van het Nederlands en van de Nederlandse taalkunde aan het einde van de zeventiende eeuw. Ze is ook van nut ter bepaling van Francius' positie, zijn ‘gewicht’ binnen de ‘raad van advies inzake de grammatica van Moonen’ (zie Dibbets 1992). Bovendien is zij zeker in het eerste kwart van de achttiende eeuw de aandacht blijven trekken en heeft zij gefungeerd als een prikkel tot taalkundige arbeid ten bate van het Nederlands. David van Hoogstraten (1658-1724) gewaagt in het ‘Berecht’ van de invloedrijke Aenmerkingen over de geslachten der zelfstandige naemwoorden (Amsterdam, 1700; ⁶1783) van een gesprek met Francius, dat tot zijn Aenmerkingen heeft geleid:

Toen ik niet lang geleden de eere had, dat de Heer Petrus Francius, Professor der Welsprekentheit, my vertoonde zynen arbeit, besteedt aen het vertolken der leerzame Rede van Gregoor Nazianzener, dat helder licht der Griexe Kerke, met inzicht [de bedoeling] om dezelve den Nederlanderen mede te deelen: gebeurde het, dat wy in gesprek geraekt over de zinlykheit [rijkdom] onzer tale, vielen op [te spreken kwamen over] het bepalen van de geslachten

4 Vgl. ook uit de ‘Voorreden’ p. 70-71: ‘Het woordt ϕιλοπτωχια, dat by onzen Schryver gebruikt wordt, en waar van deeze Reden haaren naam voert, heb ik door Mededeelzaamheidt overgezet, oordeelende dit het kragtigste en bequaamste te zijn. Eigentlijk betekent het de liefde, die wy den armen schuldig zijn te bewyzen; armlievendheidt, met een woordt, dorst men het zeggen. Barmhertigheidt, mededogendheidt, en diergelijke benaamingen meer, zeggen, mijns dunkens, te weinig: Mededeelzaamheidt sluit dit alles in zich, en vervat alle soort van behulpzaamheidt, en menschlievendheidt, die wy den armen kunnen betoonen’.

5 Bedoeld is de Staatse veldmaarschalk George Frederik van Waldeck (1620-1692).

6 Ten Raa 1950:413 laat zien dat Hulft in zijn functie van resident bemoeienis had met de verzorging van zieke en gewonde Staatse militairen in het Zuiden, waar zich hospitalen bevonden in Brussel, Mechelen en Nijvel. Hulft heeft zich goed van zijn taak gekweten: in 1692 heeft hij van de Raad van State een ‘recognitie’ ontvangen omdat hij ruim twee jaar lang ‘met sonderlinge vlijt < met bijzondere toewijding > en naarstigheid, sonder daer voor tot nog toe iets extraordinaris te hebben genoten’ zijn taak had uitgevoerd (Ten Raa 1950:414).

7 Zie ook de aanhaling boven dit artikel.

[p. 152]

der zelfstandige naemwoorden, waer tegen hedensdaegs grove misslagen begaen worden van de meeste schryveren... Om dit werk met meer gemak te doen, stelde ik in dien tydt een kleene proef op van woorden... Dit werk oordeelden Taelkundigen van zulk eene nuttigheit te zyn, dat ik sedert de opstellinge, by my begonnen, vergrootte, en my liet bewegen om eenig blyk hier van in het licht te geven ten dienst van die my meenigmael hier over raedt gevraegt, en om eenige zekerheit gewenscht hebben. Ik vond dan geen beter middel, dan de voornaemste en gebruikelyxte woorden, als in een register, op het A B te brengen, op dat de nieusgierige lezer, wanneer hy zich verlegen vondt, met eenen opslag konde zien hoe hy dit of dat woordt moest gebruiken (‘Berecht’ *2r - *4r).

En Van Hoogstratens boek heeft sterk doorgewerkt in Arnold Moonens Nederduitsche spraekkunst

tot wiens volmaeking in en omtrent de Geslachten der Zelfstandige Naemwoorden my de voornoemde Heer Hoogstraten rustigh [royaal] en vaerdigh de hant boot in zyne voorhene gepreeze Aenmerkingen over die Geslachten (‘Aenspraek’ *8v; zie verder hieronder 3).

Intussen had ook dominee Jacobus Nylöe de loftrompet gestoken toen hij in de voorrede tot zijn anoniem verschenen Aanleiding tot de Nederduitsche taal (Amsterdam, 1703:†4^v), die nog menige herdruk zou beleven (Schaars en Te Wilt 1989), schreef:

De Professor P. Francius, die de ere heeft van voor den welsprekensten Redenaar, en grootsten Dichter van dezen tijt in Grieksche en Latijnsche talen, geacht te zijn, heeft ook zijn geleerde pen geleent tot het helpen voltooyen [perfectioneren] zijner moedersprake, vertalende die schone Kerkrede [preek] van den Griekschen Outvader [kerkvader] Gregorius Nazianzener van de mededeelzaamheit, die in 't licht is gekomen met een Voorrede, waar in de Professor der Welsprekentheit voor het welspreken en schrijven, en de zuivering der Nederduitsche tale dapper [flink] pleit, en enen iegelijken dit met ernst aanprijst.

Nog in hetzelfde decennium heeft Peter Poeraet in De spelling van A. Moonen in eenen brief verdedigt ('s-Gravenhage: Jakob van Ellinkhuizen, 1708:1) op Francius' voorrede gewezen:

[...] innelyke Welspreekendheit uitkiest, die de penne zwier byzet, en haeren zwaei geeven kan. De Deftige Fransius, een licht van welspreeken en schryven, in onze eeuwen gescheenen, maer te vroeg, helaes! uitgebluscht, eischte dit voornaemelyk in eenen jongeling, ten tempel en kerkendienst gewydt, in de voorrede van zynen Gregoor Nazianzener, en, op de Predikheeren grimmigh, laekte de slofheit in eene taele, die hun zoo eige behoorde te zyn.

Wellicht is het feit dat Lambert ten Kate in zijn Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake (Amsterdam, 1723 I:473)

[p. 153]

met achting aan Francius' voorrede refereert, in onze ogen de hoogste lof (zie 2.3; vgl. voor latere waardering bijv. Stijl 1778:viii).

In het onderstaande is, na een korte inleiding (1.2), ingegaan op Francius' taalkundige uitspraken (zie 2), die vooral de spelling betreffen, en op de verhouding tussen de ideeën van Francius en de spraakkunst van Moonen (zie 3).

1.2. Norm en bronnen

De hoogleraar in (o.a.) de welsprekendheid - uiteraard de welsprekendheid in de klassieke talen: ‘Wel is waar, dat ik eigentlijk tot het Duitsch niet gestelt ben’ (Voorreden p. 19) - heeft het gebruik van het Nederlands door zijn tijdgenoten in de Voorreden gekritiseerd; op onderdelen van deze kritiek en op enkele van de voorschriften van ‘het grootse Ciersel der doorlugte School tot Amsterdam’ zoals Pars (1701:359) Francius heeft genoemd, zal hieronder nader worden ingegaan om zo de plaats van Francius in de taalkundige discussie van zijn tijd te kunnen bepalen.⁸ In het algemeen heeft dit lid van ‘de tweede Muiderkring’ (Van Selms 1964) aangeraden, het taalgebruik van ‘de goede Schryvers onzer taale’ als voorbeeld en norm te nemen. In een kwaliteitsvolgorde volgt dan een verwijzing naar (Voorreden p. 35-37):

- de Heer Pieter Corneliszoon Hooft, het hooft der Nêerlandsche Schryveren, de bouwer en voltoyer der Hollandsche taale; by wien wy andere Hollanders vreemdelingen schijnen te wezen; zo verre steekt hy zijnen landtgenooten den loef af. Deeze is een treffelijk voorbeeldt, en een heldere baak in zee; maar wil met grooten aandacht gelezen, met groot oordeel gevolgt zijn. De natuur onzer taale, de kragt en schoonheidt der zelve, zal men nooit te recht kennen, zo men zijn schriften niet heeft doorkroopen, daar een schat van woorden, en zaaken, uit te haalen is.
- den Heer van den Vondel, dien uitmuntenden Dichter, dien natuurlijken, dien eenvoudigen, en niet min kragtigen Schryver, wien de Hollandsche Dichtkunst, en Nederlandsche welsprekendheidt, ten hoogste verplicht zijn.
- de Kerkelijke Historie van den Heer Brandt, en men zal wat gemeenzaamer, en van ieder verstaanbaare, doch evenwel goede en zuivere, manieren van spreeken ontmoeten.
- de voortreffelijke Predikatien van de Heeren Vollenhove en Monen;
- die der drie Branden, wakkere zoonen des beroemden vaders; en men zal zien, hoe men spreeken en schryven moet.

De inmiddels vermaarde ‘klassieke’ auteurs Pieter Corneliszn Hooft (1581-1647) en Joost van den Vondel (1587-1679), die gedurende de hele achttiende eeuw aan schrijvend Nederland ten voorbeeld zullen worden gesteld, zijn hier met hun volledige werk warm aanbevolen. Na hen zijn zes predikanten genoemd met een eenzijdige selectie uit hun publikaties: Geeraerdt Brandt (1626-1685) - die een belangrijk aandeel had gehad aan de uitgave van Hoofts werken in 1671 en, met Vollenhove, aan die van Vondels Poezy uit 1682 - met zijn Historie der reformatie (1668 en 1674), in Hoofts stijl geschreven;

8 Ik wijs er hier op dat Francius ook elders uitspraken heeft gedaan met betrekking tot het Nederlands. Zo vinden we in ‘Aan den lezer’ in Kerkreden van 't jubeljaar ... Amsterdam [François Halma], 1700:*4^v: ‘Het woord Rede en Reden, 't geen ik in de Voorreden van mijnen Nazianzenus vergeten heb aan te roeren, onderscheide ik dus, en neeme het eerste voor Ratio, het tweede voor Oratio, naar de lesse, die my weleer een zeer goed taalkundige heeft gegeven’. Het moet niet uitgesloten worden geacht dat Francius hier op Vollenhove doelt die in zijn brief aan Brandt van 29 april 1677 ditzelfde verschil heeft gemaakt. Ook kan Francius zijn gegevens ontlenen aan Ampzing; zie Dibbets 1991:91-92.

[p. 154]

de alom gerespecteerde Vondelepigoon Joannes Vollenhove (1631-1708) niet met zijn bekende dichtbundel Poezy uit 1686 maar met Gelukkige herbergsaamheit, vertoont in een predikaatsie over II Kon. IV. VIII-XVII (1694) of Tabitha doot en onsterflyk vertoont in een lykpredikaatsie over Hand. IX. 36-38 (1695) en De heerlijkheid der rechtvaerdigen: begrepen in dry predikaetsien (1696); Arnold Moonen (1644-1711) - in de poëzie leerling van Vollenhove - eveneens met zijn preken, waarvan in 1692 onder de titel Paulus te Athene, of xv. predikaetsien over Hand. XVII. 16-34 verschenen was, in 1695 Juda in rou over Josia, of treurpredikaetsie over 2. Kronyk. XXXV. 24-27; Kasper Brandt (1653-1696), wiens XXII Predikatien over verscheide texten der Heilige Schriften... Waer by gevoegt zyn noch III andere predikaetsien (1698) door Joannes Brandt waren uitgegeven; Geraert Brandt jr. (1657-1683), van wie XXXII Predikatien over verscheyde texten der Heilige Schriften al twee maal het licht hadden gezien (1685 en 1696), en Joannes Brandt (1660-1708) van wie Paulus leven of XXVII predikatien over 't voornaemste werk van zyn apostelschap twee maal was verschenen (1695 en 1696).⁹ Opvallend is het daarbij dat de stijl van de drie eersten wordt gekwalificeerd, in zekere zin in een afdalende lijn, die van de overigen niet. Hoofts taalgebruik is volgens Francius moeilijk en moet ‘met oordeel’, omzichtig worden nagevolgd, dat van Vondel wordt als natuurlijk, ongecompliceerd en even krachtig als dat van Hooft gekarakteriseerd, het taalgebruik van Brandt sr. als helder, correct en zuiver maar ongedwongener dan dat van de twee coryfeeën die dus - met name Hooft - een ietwat gekunstelde, hoogdravende indruk op Francius zullen hebben gemaakt.

Dat wat het werk van de scriptores minores betreft vooral naar prekenbundels en in alle gevallen naar ‘kerkelijk materiaal’ verwezen is, moet ons overigens niet verbazen: een voorname ‘doelgroep’ tot (en soms tegen) wie Francius zich heeft gewend, vormden de (aankomende) predikanten (Voorreden p. 2, 18, 19, 26, 30, 33 etc.), zoals dat ook het geval was geweest in Vollenhoves gedicht ‘Aan de Nederduitsche schryvers’ (Dibbets 1991, inz. 89) en zou zijn in Moonens spraakkunst (1706:6^v-7^r) en bij Van Hoogstraten (1710:*6^v).

Wie de Voorreden van Francius leest, klinken af en toe de bronnen in de oren hoewel de schrijver ze niet heeft vermeld. Zo spreekt hij er - wellicht met een Amsterdamse sneer naar de Leidse universiteit! - op p. 24-25 schande van dat mensen zich wel grote inspanningen getroosten om vreemde, zelfs exotische talen onder de knie te krijgen, maar hun moedertaal vergeten:

Is 't niet fraey, een Hollander te zijn, en geen Hollandsch te kennen? Is 't niet loffelijk, vremde taalen te leeren, en met Latijn, Grieks, en Hebreeuws niet alleen, dat ten hoogsten [zeer] noodzakelijk is, maar met Rabyns, met Syrisch, Chaldeeuws, Arabisch, met Persisch, AEthiopisch, Armenisch, en ik weet niet wat voor vremde characters, veele jaaren het hooft te breeken, en ondertusschen in zijn' eigen', in zijn' geboortetaal onbedreven te zijn?

9 Van de hier genoemde werken komen er verschillende voor in de Catalogus selectissimorum librorum celeberrimi viri Petri Francii... (Amsterdam [H. Wetstein], 1705), waarin ook werken van Hooft en Vondel vermeld zijn. Opvallend is het geheel ontbreken hierin van zestiende- en zeventiende-eeuwse Nederlandse spraakkunsten. Wel vinden we op p. 193 een exemplaar genoemd van Van Hoogstratens Aenmerkingen uit 1700.

[p. 155]

Het kost weinig moeite om in deze uitspraak de zoveelste variant te herkennen op een gevleugeld woord uit Desiderius Erasmus' De recta Latini Graecique sermonis pronuntiatione dialogus uit 1528 (zie Dibbets 1995:3):

Foedum est enim hominem in ea lingua videri hospitem, in qua natus est.

Het valt evenwel zeker niet uit te sluiten dat Francius hier schatplichtig is aan een ruim honderd jaar tevoren verschenen boek dat precies een halve eeuw eerder, in 1649, zijn derde uitgave had beleefd: de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst uit 1584. In dit werk was op p. 10 deze passage uit Erasmus' tweegesprek aangehaald (Dibbets 1985:106-107), en Francius geeft zijn parafrase juist binnen een context die sterke herinneringen oproept aan die Twe-spraack, met name aan de ‘Toe-eyghenbrief’ daaruit en het gedeelte over het purisme (p. 102-104).¹⁰

Ook valt er af en toe een vleugje invloed waar te nemen van Joannes Vollenhoves gedicht ‘Aan de Nederduitsche schryvers’, dat opgenomen is in diens bundel Poezy (Amsterdam, 1686) en waar achttiende-eeuwse taalkundigen naar zijn blijven verwijzen (Dibbets 1991). Met name de zorgen die Francius heeft uitgesproken over het ongenuanceerde gebruik van de en den, des en der, na en naar etc. (p. 31-32) en de onderwerpen die hij daar en op p. 67-69 (ende of en?) heeft aangesneden, herinneren sterk aan de taalkundeles in dichtvorm van de Haagse hofpredikant, met wie Francius correspondeerde. Zijn brief van 29 juni 1699 (UBLeiden, sign. BLP 885), die vergezeld ging van een exemplaar van zijn Gregoriusvertaling, laat de eerbied zien die Francius (en velen met hem) voor de Haagse dominee koesterde:

Ik neem de vrymoedigheidt van uw Ed. deeze myne overzetting over te zenden, om van u, die meester in deeze Kunst zyt, gelezen en verbetert te worden. In veelen, en in het voornaamste zullen we overeen komen: omtrent de spelling zal eenig onderscheid zyn. De Gemeene zaak, zo die der Vaderen, als de onze, dat is der Nederlanderen zo wel, als Redenaaren en Dichteren, heb ik, zo veel my doenlyk was, zoeken te bepleiten, en de fauten, ter kerke ingeslopen, tragten te verbeteren. Hier in, weet ik, zo ik andere predikanten aan den hals heb, dat ik den Heere Vollenhoven niet mishage, wiens werk dit eenige jaaren geweest is. Het dagt my ten hoogsten noodzaekelyk te zyn dit eens te zeggen, en der jongeren oogen te openen, wien ten gevalle dit van my by der handt is genomen. Gelieft dit eens met aandagt te leezen, en my uwe meening in oprechtigheidt over te schryven. Ik zal de fauten garen verbeteren, en my des te meerder verpligt vinden aan uwe beleeftheidt.

Temeer omdat we weten dat Francius betrokken is geweest bij de voorbereidingen van Arnold Moonens Nederduitsche spraekkunst (zie Dibbets 1992), interesseert ons welke opvattingen Francius omtrent het taalgebruik ten toon spreidt, hoe deze ideeën staan tussen de meningen van tijdgenoten, en hoe Francius' voorstellen zich verhouden tot de inhoud van Moonens invloedrijke spraakkunst. Deze onderwerpen komen hieronder aan de orde, waarbij de na-

10 Vgl. Francius' ‘Voorreden’ p. 26: ‘Hoe is 't te verschonen, daar alle andere volken, Spaansche, Italiaansche, Fransche, Engelsche, Duitsche, zo veel werks aanwenden, om hunne spraak net te spreeken, dat wy in de onse zo slordig zijn?’ met Twe-spraack 1584:A2^v: ‘men ziet óóck daghelycx dat ons omlegghende naburen, Italianen, Spainaarden, Fransóyzen ende andere, hun spraken... verryken opproncken cierlyck ende bevallyck maken. Hoe onlang ist gheleden dat het Italiaans ende Spaans heel wanschicklyke talen waren: ja hoe gróten onderscheyd isser int Fransóys dat wy ins ons jueght gheprint zaghen, by het huydendaaghsche, dat wy zelf in ons hóven ende kóópsteden helpen vorderen ende in hóóghachting brenghen: daar en tusschen onze moeders taal... verwaarlózende’.

[p. 156]

druk zal vallen op de spelling: het onderdeel van de grammatica waar Francius het uitvoerigst over heeft geschreven; dit terwijl toch uit de zojuist geciteerde brief aan Vollenhove blijkt dat Francius de spelling als het minst belangrijke onderdeel beschouwd heeft van de grammatica: ‘in het voornaamste zullen we overeen komen; omtrent de spelling zal eenig onderscheid zyn’.

2. Spellingopvattingen van Francius en van tijdgenoten

2.1. Vocalisme

1. Lange vocaal in open syllabe

Over de spelling van het Nederlands was in 1699 het laatste woord nog niet gesproken of geschreven. Een oud discussiepunt was de schrijfwijze van de lange klinker in open syllabe.¹¹ In het Noodigh berecht over de nieuwe Nederduitsche misspellinge, in 1654 achterin de uitgave van Lucifer geplaatst, had Vondel zich gekeerd tegen ‘walgende verdubbelingen van klinckletteren’ als in vaader, vreede, kooning. Vondel, daarin o.a. door Geeraerd Brandt nagevolgd (Dibbets 1991:36), heeft hier het standpunt gehuldigd dat in open lettergreep alleen een dubbele vocaal moest worden geschreven wanneer die in hetzelfde woord ook in gesloten positie te vinden was: draaf - draaven, nood - noodigh dus naast slag - slagen, gebod - geboden (zie ook Moller 1908:116-117). De Amsterdamse dominee Petrus Leupenius, op wiens Aanmerkingen op de Neederduitsche taale uit 1653 Vondel het vooral voorzien had (Caron 1958:XXV-XXVII), reageerde fel in zijn Naaberecht gedaan op J.v. Vondelens Noodigh berecht: hij schreef in open positie alleen dán een enkel vocaalteken als daaraan in gesloten positie een korte klank beantwoordde. Anders gezegd: voor Vondel gold dat de lange vocaal in open syllabe met een enkel teken zou worden weergegeven, tenzij de regel van de gelijkvormigheid een dubbel klinkerteken vergde, terwijl anderzijds Leupenius verkondigde dat in open lettergreep altijd een dubbel teken geschreven zou worden, tenzij de regel van de gelijkvormigheid om slechts één teken vroeg. De twee kemphanen hanteerden dus dezelfde regel, en de rel betrof in feite slechts de woorden waarbij de gelijkvormigheidsregel geen hulp kon bieden, zoals uit de volgende voorbeelden kan worden afgelezen:

Vondel	Leupenius
draaf - draaven	draaf - draaven
nood - nooden - noodigh	nood - nooden - noodig
vader	vaader
bedel	beedel
over	oover
slag - slagen	slag - slagen
gebod - geboden	gebod - geboden

Verschillende schrijvers uit de tweede helft van de zeventiende eeuw hadden in de spellingpraktijk partij gekozen in deze discussie, en sommigen hadden

11 Ik wijs hier op de gecompliceerde regeling van Ampzing (1628:31-33) waarvan ik hier de hoofdlijnen samenvat. Bijvoeglijke naamwoorden waarbij een lange vocaal in open positie komt te verkeren, behouden de dubbele klinker te allen tijde (swaer - swaere, suer - suere). Bij de zelfstandige naamwoorden speelt het woordgeslacht een rol: bij mannelijke substantiva blijft de met een dubbel teken gespelde vocaal uit het enkelvoud in het meervoud behouden (ael - aelen, steen - steenen, buer - bueren); een enkele en een dubbele vocaal is mogelijk bij mannelijke woorden die in het enkelvoud ‘so wel verlangd [verlengd], als verkort gebruykt worden: als naem ofte name, graef grave, heer here’ etc. Vrouwelijke woorden krijgen nimmer een dubbele klinker in open positie, ‘so om de geslachten te onderscheyden, als ook voornamelijk, om dat die woorden eygentlijker ende zierelijker in't eenvoud meer-zilbig worden uytgesproken, ende daerom dese verdobbelinge der klinkeren, ofte twe-klanken, niet en schijnen so nodig van doen te hebben: als mage, ere, schole, hure: of men ook schoon maeg, eer, school, huer kan seggen’ etc. Over de onzijdige substantiva wordt niet gesproken. Bij het werkwoord wordt een vergelijkbare richtlijn verschaft.

[p. 157]

de gewraakte polemiek aangestipt, bijvoorbeeld De Decker (Dibbets 1991a) en Joachim Oudaan (Dibbets 1993). Wigardus à Winschooten heeft onomwonden Vondels standpunt verworpen - zonder diens naam overigens te noemen! - wanneer hij schrijft:

dat het een oopenbaare [aperte] onwaarheid is, dat het verdubbelen van de Klinkers een ongerijmde en oovertollige misspelling soude sijn, of soude koomen te strijden teegen den voorgang [voorbeeld] van Grieken of Hebreen (Winschooten 1683:28).¹²

Daarmee was de Leidse rector nog geen deel gaan uitmaken van het Leupeniaanse kamp, want hij noteerde in open lettergreep altijd een dubbel teken (dus oover, vaader, en gebooden, slaagen),¹³ en was zo Vondel- noch Leupeniaan, evenals de invloedrijke predikant Joannes Vollenhove; deze heeft juist een tegenovergestelde keuze gemaakt en voor ‘onze’ spelling gekozen door in open positie altijd slechts één klinkerteken te gebruiken (Dibbets 1991: 35-39). Winschootens opvatting werd een aantal jaren later voor een drietal vocalen overgenomen door de Amsterdamse schoolmeester Johannes Duykerius (1696: 24). Na erop te hebben gewezen dat in woorden als baden, deken, poten de lettergreepscheiding direkt achter de eerste klinker ligt, schrijft hij:

Merkt: Nadien in deese woorden, klinkers in de eerste letter greep lang zijn dat men dan de klinkers a, e en o in de zelve moet verdubbelen; en schrijven Baaden; Gaaven; Leeven; Pooten enz. in plaats van Baden, Gaven, Leven, Poten, enz.;

in de praktijk is deze regel in het boekje (door de auteur of de zetter?) vele malen veronachtzaamd.

Francius (1699:65) heeft in dezen als zijn mening gegeven:

De verdubbeling der klinkers is somtijds noodig, somtijds niet, en 't gaat mijns oordeels niet altijdt door [op], dat de tweede niet noodzaakelijk is. Op een lettertje meer of min zal 't niet aankomen, als die verdubbeling maar meer klaarheids byzet, en uit het minder getal, of uit het wortelwoordt haren oorspronk heeft.

Hij kende dus de opvatting (via Vollenhove?) dat een dubbel teken in open syllabe nooit nodig was. Voor wie Francius' ‘theorie’ wil kennen, is de meerledige voorwaardelijke bijzin aan het slot het meest informatief. In het eerste deel hiervan is uitgesproken dat de dubbele klinker de duidelijkheid moet dienen. ‘Welke duidelijkheid?’ en ‘Voor wie?’ kan men zich afvragen. Voor de landgenoot of voor de vreemdeling? Voor de lezer die tekens in klanken moet omzetten, voor de lezer die een tekst moet begrijpen? Heeft Francius gedacht aan woorden als bedelen, gesel (‘gesel’ of ‘gezel’) en beteren, woorden waar Leupenius (1653:11 en 12) en Sewel (1691:***2^v) aandacht voor hadden gevraagd omdat de eerste of de tweede lettergreep ervan het hoofdaccent draagt? In zijn gedrukte tekst is Francius veel verder gegaan en is hij

12 Vgl. Vondel in Noodigh berecht: ‘... welcke verdubbelinge ick, gelyck oock eertyts van wylen den hooghgeleerden Heere Vossius zelf, oordeele een gansch ongerymde en overtollige misspellinge te wezen, tegens den voorgang [voorbeeld] van Hebreen, Griecken,’ etc.

13 Vgl. Winschooten 1683:76: ‘dat het onderscheid van enkelde, of dubbelde klinkers niet en moet aangeweesen werden met een accentus, of streepje: maar met twee uitgedrukte klinkers’. Winschootens afwijzing van accenttekens richt zich tegen de ideeën van het kunstgenootschap Nil volentibus arduum.

[p. 158]

een - in de praktijk iewat inconsequente - Vondeliaan. Het tweede deel van Francius' conditie, ‘uit het minder getal, of uit het wortelwoordt haren oorspronk heeft’, bevestigt die Vondelinvloed, die overigens ook duidelijk bij Sewel (1691:***2^r) valt waar te nemen.¹⁴

Francius gaat, net als Vondel, uit van de singularis (‘het minder getal’) i.c. van naamwoorden en werkwoorden: laat die een dubbele vocaal zien in het essentiële woordelement (naam, veel, raak), dan moet in het meervoud (c.q. bij plaatsing in open positie) eveneens een dubbel teken geschreven worden; laat het enkelvoud echter een enkel teken zien (dag, stad, lid, schot), dan schrijven we ook een enkel teken in het meervoud (dagen, steden, leden, schoten). Bij (samenstellingen en) afleidingen dient het grondwoord - ‘wortelwoordt’ bezigde Francius, een term die o.a. Leupenius (1653:12) gehanteerd had - in acht te worden genomen: leeraar, meening, noodig moest het dus zijn, vanwege leer(en), meen(en), nood. Dat er in de zojuist aangehaalde tekst haren staat, is tegen het beschreven principe en tekent Francius' onvermogen om met zijn spelling om te gaan, dan wel de onbekendheid ermee bij de zetter van de tekst; van dergelijke fouten zijn er heel wat aan te wijzen, vgl. bijv. noodzaakelijk en noodig (p. 65) naast nodige (p. 61) en node (p. 64), of spreeken (p. 24 etc.) en wel spreeken (p. 20) naast welsprekendheidt (p. 20 en passim).

14 ‘Dewyl een eenpaarige Spelling, en die met-één op vaste gronden steunt, noodzaakelyk een zeer groot voordeel aan den Leerlingen onzer Taale moet toebrengen, zo heb ik my bevlytigd om een geregelde Spelling te houden, en alle Dervativa, óf Afspruytsels, zo na aan hunne Radicalia, óf Oorspronkelyke woorden, te brengen als 't moogelyk was’.

2. aa of ae

Gedurende de hele zeventiende eeuw bestond er onenigheid omtrent de notatie van de vocaal in woorden als baas en vaal. Deze werd in de hand gewerkt door het verschil in de uitspraak van dergelijke woorden tussen de dia- en sociolecten: met - wat we maar zullen noemen - een heldere of met een palatale klank, zoals die bijvoorbeeld in de Twe-spraack (1584:34) beschreven zijn (zie Hellinga 1968:304-325 en 551-569).

De palatale uitspraak werd afgewezen door grammatici als De Hubert (1624:7) die daar een heldere klank wensten te horen, genoteerd met aa. Met ae ‘betekende’ hij een palatale klank, die te horen viel vóór r + dentaal, bijvoorbeeld in baers, aerde.¹⁵ Leupenius (1653:13; vgl. ook 1654:7) heeft de kwestie op een ander niveau gebracht: dat er zelfs in maar en daar (vóór r dus) sprake was van een lange klinker en niet van een ‘twee klank’, stond voor hem niet ter discussie. De laatste viel slechts te horen in aerde, paerden, paer(e)l etc., voorbeelden waarin r door een heterosyllabische dentaal of liquida wordt gevolgd. De lange vocaal mocht in Leupenius' zienswijze alleen door middel van een dubbel vocaalteken worden verbeeld:¹⁶

elke Klinker moet verlangt [verlengd] worden met eenen Klinker van den selven naame, een a met een a, een e met een e, schryvende daar, maar, niet daer, maer, en soo met allen Klinkeren.
Hier in is het gemeen [algemeen] gebruik een louter [ernstig] misbruik.

Ook het Amsterdamse gezelschap ‘Nil Volentibus Arduum’ had, bij monde van Pels (Schenkeveld-van der Dussen 1973:53; zie ook 37), voor de aa-spel-

15 ‘Voords hebbe ik in 'tspellen eene dubbele aa gebruiikt voor ae: want de ae hebben wii noodelick in andere woorden van doen, als in Baers, vaers, aerde, waerde, maerze, gaerne, kaernen, etc.’. Ampzing 1628: 11 heeft juist een pleidooi gehouden voor ae als teken en klank die ‘de uytsprake merkelijk versacht’ tegenover de ‘ronde volle uytsprake’ van aa, die ‘de rechte uytsprake ook eygentlijk niet en treft, als de welke den mond te wijd opspard, ende te hard en onaengenaem klinkt, van wegen de volheyd ende swaerheyd der letter a’.

16 Vgl. ook Van Atteveld 1682:3: ‘het is ongerijmd door twe klinkers van verscheyden geluyd de dubbele klank van de eerste aan te wijzen: ende dat een bijgestelde e hiir toe niit bequaam is, blijkt genoeg aan het onderscheyd tusschen hoor en hoer’.

[p. 159]

ling gekozen, omdat dat de mogelijkheid bood een andere (palatale) klank met een eigen teken (ae) te verbeelden, maar vooral omdat aa naar hun mening algemeen ingang had gevonden:

Omdat de verdubbelde a nu by de meeste, én béste Schryvers in gebruik is, zét ik ae, wanneer ik het geluid van de Grieksche η wil afbeelden; alzo wy de zélfde klank in onze taal, én daar toe geen teiken hébben.

Winschooten (1683:2-3) heeft zijn afkeuring uitgesproken over de uitspraak (en de bijpassende schrijfwijze) met een eta-achtige (dus palatale) klank zoals hij die waarschijnlijk nog uit eigen ervaring kende uit zijn geboorteplaats Amsterdam, in woorden als gaan en staan:

weshalven het wel eer, en als nog, bij de Boovenlanders [Westfalen, mensen uit de oostelijke provincies] een groot misbruik is: dat sij AA uitspreeken met een gemengeld geluid van OA...: de selve misslag begaan meede alle die geene, die in de plaats van AA schrijven AE, gelijk in gaen en staen, voor gaan en staan, en dan die woorden uitspreeken, als of sij geschreeven waaren op sijn Grieks met een ηϑα of Latijnse AE, voor soo veel dit uit de Spullen [Spelen] van Breederoode, en het plat Amsterdams af te meeten is.

Duykerius (1696:4-5) is Winschootens medestander in de afwijzing van de ‘platte’ uitspraak. Hij heeft deze alleen in de mond gelegd van een grotere groep taalgebruikers dan alleen de Amsterdammers:

De ae by de meeste voor een twee-klank gehouden, word van ons verworpen: om dat de Nederduytsche Taal, de zelve niet alleen wel [goed] kan ontbeeren; maar voornamentlijk om dat des zelvs gebruyk of liever misbruyk, meest alle de woorden, daar deese in komd, een groote onaangenaamheyd byzet [verleent]: stijvende alsoo de kwaade Uytspraak der Noord Hollanderen, die in plaats van de volgende woorden Aarde, Baarde,... Fraaj,... Raad... seggen en schrijven Aerde, Baerde,... Fraey, Raed... 't Is gewis, dat woorden van dit slag, op dusdaanig een wijs uyt te spreeken, en te schrijven, een groote fout is.

Evenals Sewel (1691:***2^v) heeft Francius (1699:65) zich zonder omhaal van woorden over zijn keuze uitgelaten:

Met twee aa of ae te schryven heeft weinig verschils. Het eerste is van kragtiger klank, en daarom van Hooft, als ook mede van my, gevolgt.

Het lijkt Francius tamelijk onverschillig te hebben gelaten of er aa dan wel ae gebruikt zou worden. Maar achter het teken verschuilt zich een klank, en aa, mits correct uitgesproken, is de betekening ‘van een kragtiger geluid’ dan ae (vgl. Ampzings terminologie in de eerdere noot). Blijkbaar heeft Francius die ‘kragtiger’ (wsch. ‘helderder, opener’) klank geprefereerd boven de palatale(r). Het voorbeeld van Hooft (zie par. 1) is doorslaggevend ge-

[p. 160]

weest. Deze heeft vrijwel consequent de aa-spelling gehanteerd vanaf 16 september 1641, in de brief aan Joachim van Wickevoort (Van Tricht 1979:382-383), overigens zonder een argument (Francius: ‘van kragtiger klank’) daarvoor te hebben geleverd.¹⁷

17 Vgl. ook Ampzing 1628:11: ‘Enige maken dit onderscheyd met aa ende ae, met aa de ronde volle uytsprake, ende met ae de andere uytdrukkende, diese gelijk de Grieksche Eta gebruyken. Dit is al enige jaeren begonnen, maer naer den tijd weynig aengenomen: om dat andere ook geleerde ende verstandige luyden, ende mede liefhebbers onser moederlijke tale, achten dat sulke spellinge te wijd, sonder nood, van 't oude gebruyk aftreed, ende de rechte uytsprake ook eygentlijk niet en treft, als de welke den mond te wijd openspard, ende te hard en onaengenaem klinkt, van wegen de volheyd ende swaerheyd der letter a: daer anders de e inde ae naer de oude spellinge den mond weder wat toe treckt, ende de uytsprake merkelijk versacht’.

2.2. Consonantisme

In een spellingregeling kunnen uitspraak (fonemische regel), gelijkvormigheid en analogie (morfemische regel) en gebruik of traditie verenigbaar zijn in concrete gevallen. Maar soms ook is dat in het Nederlands niet het geval. Bij de enkel- en meervoudsvormen pet - petten zijn er nauwelijks problemen, maar bij stad (naast steden) zou een spelling die aan de uitspraak is aangepast, stat vergen, zoals naast lezen en leven ook leef en lees geschreven wordt. Het gebruik, de traditie lijkt in dezen de grootste hinderpaal om in alle gevallen vóór de uitspraak (leef, lees; stat) te kiezen of vóór de gelijkvormigheid (stad; leev, leez).

Vroegere spellingregelaars hebben zich voor hetzelfde probleem gesteld gezien, en een keuze moeten maken. Zo ook Francius.

1. -d, -t of -dt

De woorden, die in heidt, handt, en op diergelijke wijs uitgaan, schrijven zommige met een d, zommige met een t, andere wederom [op hun beurt] met dt, welkers meeninge wy met den Drossaart volgen. De d alleen is te hardt, en moet 'er evenwel wezen, om het meerder getal; de t om de klank, die daar in gehoort wordt; ten zy men stellen wilde dat de t in 't meerder getal in een d wordt verwisselt: 't geen echter niet altoos aangaat. (Voorreden p. 66)

De regel van de gelijkvormigheid vroeg in een woord als wijsheid om een d aan het slot, gezien het meervoud wijsheden, met een hoorbare -d-, maar anderzijds was er de regel die een letterteken (i.c. t) vergde dat een stemloze consonant uitdrukte. Opgemerkt zij dat Francius, gelet op de voorbeelden, zijn ‘theorie’ niet aan werkwoordsvormen maar aan naamwoorden lijkt te hebben verbonden, hoewel hij met ‘en op diergelijke wijs’ de mogelijkheid open heeft gehouden dat ook voor andere woordsoorten een vergelijkbare regel werd geformuleerd.

De Heuiter (1581:83-84) had al meer dan een eeuw eerder de -dt-schrijf-wijze met klem verworpen (‘Godt, wat douter t. of d?... schrijft got of god’)¹⁸ en de keuze gelaten tussen de gelijkvormigheidsspelling en de fonetische weergave. In de Twe-spraack (1584:42-43) is kort daarop gekozen voor de regel van de gelijkvormigheid, overeenkomstig p. A4^v:¹⁹

Nóchtans wilt niet schicken datmen krapt en klabt zou scryven om dat vant een krabben vant ander klappen komt, óf ghót ende pód om datmen ghoden ende pótten zeit.

18 Vgl. ook ald. p. 44: ‘Ic gebruike in d'einde der voorseide woorden [bijv. woord, bad], liever t. dan d’.

19 ‘... hebben wy... zulcken voet ghenomen die de ghemeen spelling zó na komt als doenlyck, ende nochtans in zich selven eenpaartigh en ghelyckformigh is’.

[p. 161]

Bij dit standpunt uit de Twe-spraack hebben de meeste regelgevers op het gebied van de spelling van het Nederlands zich aangesloten:²⁰ Van der Schuere (1612:16-18) onder nadrukkelijke afwijzing van het willekeurig gebruik van t of dt in alle woorden die in de uitspraak op een -t eindigen,²¹ De Hubert (1624:6), Ampzing (1628:34),²² Leupenius (1653:25), Van Atteveld (1682:5-6), Sewel (1691:***3^r). Winschooten (1683:8) had zich recentelijk expliciet tegen het gebruik van dt uitgesproken, zodat het erop lijkt dat Francius met name tegen de (inmiddels al enige jaren overleden) Leidse rector in het krijt is getreden:

sommige sijn soo dom, dat sij een T gebruiken, gelijk in Lant, voor Land, daar de D sonder teegenspreeken behoord gebruikt te werden: Andere (quansuis wat voorsigtiger) die voegen bij de D, sonder oorsaak [reden], een T: gelijk sulks in Beeldt voor Beeld: Draadt voor Draad, en soo voorts blijkelijk is... het laatste sal sijn plaats gegeeven werden in het verhandelen [bespreken] van de noodige verandering van het eental tot het tweetal,

waaruit moge blijken dat ook voor Winschooten de regel van de gelijkvormigheid in dezen een bepalende rol gespeeld heeft.²³ Op p. 37 van zijn boek heeft Winschooten deze kwestie nogmaals aan de orde gesteld:

wat is 'er gemeender [normaler], als dat men siet, dat goed dan met een T, dan met een DT geschreeven werd: daar nogtans de reeden en eigenschap van onse Taal leerd, dat het met een D moet geschreeven werden

waarna hij uitweidt met betrekking tot de schrijfwijze van de werkwoordsvormen. Op p. 77 is dan ook zijn conclusie:

waar een d, of t moet sijn, dat blijkt uit het veeltal, als dood, dooden, woord, woorden: daarenteegen, sloot, slooten, poot, pooten.

Duykerius (1696:33-34) heeft de spelling met -dt niet in het betoog betrokken. Maar ook voor hem gold dat de regel van de gelijkvormigheid de spelling dicteerde:

agter moet men zorgvuldig letten, den een niet voor den ander te schrijven, niet tegenstaande hun beyder geluyd daar het minste te onderscheyde [sic] is. Want zommige woorden moeten agter aan een D. en andere een T hebben, om het meervoud aan te wijzen en te maaken.

Francius heeft hier de kool en de geit gespaard, de regel van de gelijkvormigheid en de regel van de uitspraak hun letter gegeven, en zich beroepen op het spellinggebruik van de illustere Hooft.

20 Vgl. echter Van Heule 1625:33-34: ‘om dat wy zeer veel swaere silben hebben, zo hebben onze Voorouders, de swaere Letteren die wy van natuyr hebben, zo veel als lijdelic [mogelijk] is geweest, altijt in lichte Letteren verandert’; ook Van Heule 1633:5. De Reviseurs hebben deze kwestie ook aan de orde gehad en zijn niet tot een algemene regel gekomen; zie Zwaan 1939:203-204.

21 ‘zoo dunkt ons datze voorwaer buyten de reden niet verdwaeld (maer weirdig te volgen) zijn, die willen, dat alle woorden in D zullen eyndigen, die in D verlangen [verlengen]..., zonder de zelve al zonder onderscheyd in t ofte in dt te laten eyndigen, hoewel dit misbruyk by velen (ja by meest elk een), geplégd word’.

22 ‘de enkele gevolg letter des meervouds, op 't eynde des eenvouds, achte ik geheel noodzakelijk, ende en kan niet sien, hoemen anders kan oordelen, als wy de reden plaetze willen geven. So schrijf ik hoofd hoofden, tand tanden... ende niet hooft, tant’.

23 Nil komt in de praktijk overeen met Winschooten. Maar in Verhandeling 1728:4-5 lijkt het gezelschap daarbij te pleiten voor spellinguitspraak: ‘Insgelyks wordt het onderscheid tusschen de d en t op het einde der Syllabae óf Lettergreepen in het spreeken niet uitgedrukt, nóch gehoord; want wy zeggen, bat, daat, bét, leet,... met het geluid van de 't, daar men ze uitspreeken moest met het geluid van de d, aldus, bad, daad, béd, leed,...; want wy zeggen baden, daaden, bedden, beleedigen...’.

2. ch of g

De vraag of het enkelvoud van dagen met ch dan wel met g moest worden geschreven, heeft wel iets met de zojuist aangestipte kwestie te maken. Op-

[p. 162]

nieuw gaat het erom of de regel van de uitspraak of die van de gelijkvormigheid zal worden toegepast. Het zal niet verbazen dat Van der Schuere (1612:21) voor g heeft gekozen:

datze [g] by velen in eenige plaetzen verachtelijken [onachtzaam] verworpen, ende in haer plaetze ch gebruykt word, dat geschied (dunkt ons) met al te weynig opmerkinge [inachtneming] van eenvoud ende meervoud: als ook mede van de eygenschap der woorden zelve, alzoo genoeg kan gemerkt worden inde woorden lach ende lag, die meest elk op eenderley wyze schrijft, eenvoudig zijnde, maer in't meervoud of in't verlangen zijn zy (al waer't haers ondanks) gedwongen lachen ende lagen te schryven: daer mede genoeg bewyzende, dat zy het onderscheyd tusschen g ende ch niet en weten, ofte moet-willens niet en willen verstaen. Voor welke eygen-zinnige dit ons schrijven niet en diend.

Ampzing (1628:35) maakte het niet uit of aan het woordeinde ch of g genoteerd werd: voor hem was de klank die door beide tekens werd gerepresenteerd, dezelfde. Maar de regel van de gelijkvormigheid (welke letterklank treedt op als je het woord bijv. in het meervoud zet, verbuigt of vervoegt?) bood hem de oplossing:

de g heeft in't eynde der zilben het selfde geluyd met ch: waerom hier dan noch het gevolg [verlenging door middel van uitgangen] geene plaetze gemaekt?

Van Heule (1633:6) echter, meer geporteerd voor een fonemische spelling en blijkbaar nogal vastzittend aan spellinguitspraak, vond ‘Dach... in het uytspreken lichter als, Dag’; ook de Bijbelvertalers kozen voor ch (‘In adiectivis et substantivis... conclusum scribenda per ch’; Zwaan, 1939:202-203).

Nil heeft zich in dezen nauwelijks geroerd, hoewel het gezelschap zich wel over de klank die achter de tekens g en ch school, heeft uitgelaten, in gelijke zin als Ampzing:

Tusschen de ch en de g daar by is zo groot eene gemeenschap in klank, inzonderheid op het einde der Syllabae óf Lettergreepen, dat'er byna geen onderscheid te hooren is. (Nil 1728:3-4)

Duidelijke taal heeft Winschooten (1683:11-12) gesproken (vgl. ook Van Atteveld 1682:7-8):

de selve [t.w. g] is voorheen, of seer verbasterd geweest door de CH, of de CH werd nu gevoegelijk veranderd in een G: want soo men leggen moet uitspreeken met GG, waarom soude men schrijven ik lech met een CH? uit dit bewijs komt voort, en moet noodsaakelijk volgen, dat men niet en moet schrijven ik draach: maar ik draag, om dat men seid draagen. niet ik saach, maar ik saag, om dat men seid saagen.

[p. 163]

Opnieuw heeft Winschooten aan de gelijkvormigheidsregel de voorrang gegeven. Duykerius (1696:32) heeft het gebruik van ch geheel afgewezen, hoewel hij wel de combinatie sch bezigt. Maar zelfs dat niet con amore:

Die hier de G. in plaats van ch. spellen, voldoen wel eygendlijkst, de kragt, die zulk slag van woorden in het uytspreeken hebben; maar alzoo dit in onze Taal en spelwijze al te merklijke verandering brengd, is zulks het best nagelaaten, want Sgaamd, Sgand, Sgeel... Zouw veele die anders al wel leezen konnen, op nieuw na een Schoolmeester moeten doen omzien.

Het vertrouwde letterbeeld, de traditie dus, stond een dergelijke spelling in de weg!

Wie zou verwachten dat Francius, analoog aan zijn -dt-spelling, nu zou voorstellen om dagch te gaan schrijven, vergist zich:

Met ch of g te spellen heeft ook weinig keurs [daar valt ook weinig aan te kiezen], en moet naar den aart en uitgang der woorden geschikt worden,

heeft hij genoteerd (Voorreden p. 65-66). Stellig is de -gch-grafie hem te vreemd geweest. Uit zijn woorden kan worden opgemaakt dat hij nu alleen de regel van de gelijkvormigheid heeft willen hanteren.

3. v of f

‘Vies’, ‘afschuwwekkend’ dus, heeft Francius (1699:64) het gebruik van v in de plaats van f genoemd (zie het citaat onder 2.2.4). Drie eeuwen later is het niet meteen zo duidelijk waar hij hier op heeft gedoeld. Moeten we denken aan een schrijfwijze vluit of vlesschen in plaats van fluit of flesschen, of van Vriezen voor Friezen? Vriezen vinden we echter regelmatig bij Francius, en lijkt hier dus niet ter discussie te staan, en gevallen als vluit doen zich in het geheel niet voor.

Waarschijnlijk heeft de Amsterdamse hoogleraar zich hier tegen een spelling als leevt, beev etc. verzet, die door Huygens en anderen gepraktizeerd werd.²⁴ Al driekwart eeuw eerder had Dafforne (1627:98) aangegeven dat het gebruik van het letterteken v aan het slot van een woord in een consequente gelijkvormigheidsspelling niet zou misstaan, hoewel er aanvankelijk stellig vreemd tegenaan zou worden gekeken:

Nochtans en schryft men gheen graev, schrev, etc. end' zo zulx in ghewoonte ware, 't en zoude zo vreemd niet zyn, als het in uyterlyke ghedaente schynt.

De ‘uyterlyke gedaente’ van de huidige ‘ghewoonte’ lijkt hier op gespannen voet te staan met een consequente gelijkvormigheidsspelling. Ook Winschooten (1683:10; ook p. 37) heeft zich schrap gezet tegen deze v-spelling, nu plotseling met een beroep op de regel van de uitspraak (‘schrijf altijd, soo gij spreekt’), die we hierboven terzijde geschoven zagen. Bij hem vinden

24 Op deze analogiespellingen heeft Nil gewezen in zijn verhandeling ‘Van der letteren affinitas of verwantschap’, in 1728 gepubliceerd maar waarschijnlijk stammend uit de zeventiger jaren van de zeventiende eeuw (p. 14-15): ‘De f en v laat
Hoofd rymen in de Rey van het 2de Bedryf van zyn Bato, aldus:
U, Gódinne, komt de dank hier af.
Zonder u de waereld waar een Grav.
En Huigens in zyn Hofwyk:
Tot nóch toe treeden wy in 't Voorburg van 't groot Hóv,
In 't Neerhóv van 't Casteel. Daar vólgt wél andre stof.
Als ook J.v. Vondel in de Rey van het 2de Bedryf van Palamédes:
En om déze oorzaak zich bekreunt
Met 's Konings waereldlyken Stav:
Al neemt men 't hem zo kwaalyk af’.
Voor hoofd - geloovt etc. bij Huygens en Vondel zie aldaar p. 17.

[p. 164]

we dezelfde emotionele kwalificatie (‘viesigheid’) als (zestien jaar later) bij Francius:²⁵

soo de uitspraak een F vereist, soude het niet een groote sloffigheid [gebrek aan aandacht] sijn deese Letter te veranderen in een V? en soo ook een V te schrijven in de plaats van een eF? wel aan dan schrijf altijd, soo gij spreekt: en derhalven en schroomd niet te schrijven vijf, lijf, liefde want ik en weet niet wat viesigheid ik mij inbeeld te hooren, als ik lees vijv, lijv, lievde; dewijl de kragt van de F in al sulke woorden niet dan al te klaar gehoord werd.

Winschooten, die zich wél een voorstander heeft betoond van de spelling goed en draag (zie 2.2.1 en 2), heeft zich hier stellig door het ongewone schriftbeeld laten afhouden van de gelijkvormigheidsspelling, met het argument - dat wellicht ook achter Francius' woorden schuilgaat; zie het citaat onder 2.2.4 - dat de spelling vijv zou vragen dat de slotconsonant als [v] zou worden uitgesproken. De vrees voor spellinguitspraak heeft hem bij ongebruikelijke spellingen meer bevangen dan bij gebruikelijke.²⁶

Heel wat beginselvaster was Duykerius (1696:34-35), die met betrekking tot f heeft opgemerkt:

Zy word kwaalijk agter aan deese woorden gevoegd.
Zalf Zelf Kolf Stijf
Kalf Elf Wolf Wijf
Half Delf Dolf Gerijf

Om dat hier het meervoud niet door F. maar door V. alleen kan aangewezen worden: als

Halven
Kalven
Zalven etc.²⁷

Duykerius, principieel voorstander van de gelijkvormigheidsspelling, heeft dus niet de uitspraak van de slotconsonant van woorden als zalf in het geding gebracht, maar consequent het woordbeeld in enkel- en meervoud gelijk willen houden. Wellicht heeft Francius zich, behalve tegen de door Huygens en, in het laatste decennium van de zeventiende eeuw, o.a. Lodesteyn, Gargon,²⁸ Van Hove, Sibranda, Van der Linden, Van Alkemade, Pars (Gledhill 1974:286-289) gebezigde spellingpraktijk, ook tegen Duykerius gericht.

Wat eerder in deze paragraaf geschreven is met betrekking tot het consonantisme, had te maken met het toepassen van algemene spellingprincipes: kreeg de regel van de uitspraak voorrang of die van de gelijkvormigheid. In 1 bleek dat Francius tegemoet kwam aan de ‘eis’ die de regel van de gelijkvormigheid én die van de uitspraak stelden, in 2 aan die van de gelijkvormigheid en in 3 aan die van de uitspraak; in alle drie de gevallen bleek de keuze van Fran-

25 Vgl. Sewel 1691:***3^v aan wie v aan het einde van het woord ook bekend was: ‘F. Wil ik liever gebruyken in Brief, lief, schryf, enz. als V; hoewel 't laatste van eenige geschied’.

26 Nil 1728:5-6 geeft als mening dat het voor de uitspraak niet uitmaakt of er aan het woordeinde een f of een v staat: ‘Op de zélfde wyze [als bij d en t] gaat het met de overeenkomste van het geluid tusschen de v en f; want wy spreeken staf, graf... in de plaatse van stav, grav... want wy zeggen staven, graven...’.

27 Gledhill haalt uit Gargon 1686 aan: ‘De f werp ik uit alle woorden, die van selfs een v hebben, als geven, leven, drijven, roven, en zo voorts, die schryv ik altyd met een v, als ik geev, gij leevt, hy dryvt, hy roovde, en zo voorts’.

28 Vgl. diens ‘Aen den zanger en lezer’, in Nut tyd-verdryv (Amsterdam, 1686): ‘De f, werp ik uit alle woorden, die van zelfs een v hebben, als geven, leven, dryven, roven en zo voorts, die schryv ik altyd met een v, als ik geev, gij leevt, hy dryvt, hy roovde, en zo voorts’.

[p. 165]

cius (en anderen) in overeenstemming met gewoonte: gebruik is in deze drie kwesties de enige constante factor.

In wat volgt betreft het steeds een grafische keuze die Francius heeft gemaakt; de usus speelt daarbij opnieuw een voorname rol.

4. kw of q(u)

Leupenius (1653:10) had zich als eerste²⁹ onder de Nederlandse grammatici een voorstander van de spelling kw getoond in zijn uitspraak:

hier oover komt ons voor deese bedenkinge, dat wy de q wel [zeker] souden konnen missen, die sulke taalen alleen van nooden hebben, die geen k gebruiken: Maar onse Neederduitsche taal kan die seer wel ontbeeren, want sy heeft geen andere kracht, dan die met kw gevoeuglyk en volkomelyk kann uitgedrukkt worden. Waarom soude de k niet soo wel [even goed] een w by sik mogen neemen, als andere Letters van den selven aard? waarom soudemen soo wel niet mogen schryven kwaader, als swaager? kwaalen, als dwaalen? kwetsen als swetsen? kwee peeren, als twee peeren?

En bij monde van Pels (Schenkeveld-van der Dussen 1973:54) had Nil, dat consequent kw schreef (Gledhill 1974:356), hetzelfde wellicht nog steeds revolutionaire standpunt ingenomen:

De q, én x versmyt ik om de zélfde oorzaak, én zét 'er kw, én ks voor, het wélk onze natúurlyke létters zyn, geen andere klank uitbeelden konnen, én nu al veel gebruikt worden.

Hoewel uit de zojuist aangehaalde woorden (‘nu al veel gebruikt worden’) kan worden opgemaakt³⁰ dat er zich een duidelijke wijziging heeft voltrokken ten opzichte van de (eveneens Amsterdamse) toestand van zo'n kwart eeuw eerder - Leupenius (1653:17) spreekt van ‘die nieuwigheid’ -, was men met betrekking tot deze schrijfkwestie geenszins eenstemmig:³¹ Winschooten (1683:19) had een conservatieve (‘tot nog toe gewoon sijn’, ‘de oude gewoonten’) voorkeur in dezen, betogend dat ook de ‘ouden’ lang maar vruchteloos over het gebruik van qu dan wel kw hadden gediscussieerd:

... hebben de oude dit geschil in soo veel Jaaren niet kunnen slegten, wat behoeven onse tijdgenooten haar [zich] meede soo ver in dit geschil in te laaten, daar sij dog geen einde van te hoopen of te verwagten hebben; wel aan dan (dit geschil aan een sijde stellende) soo laat ons hier in een vaste voet beraamen, en schrijven gelijk wij tot nog toe gewoon sijn te schrijven quellen, quetsen, of liever qvellen, qvetsen, met een V (gelijk Schefferus³² en andere schrijven) svadeo: want sua is niet svva, of sva, maar süa: dog (om de waarheid te seggen) voor ons wij en kunnen niet sien, dat de nood of de fraaiheid van KW in diergelijke woorden soo groot is, dat wij daarom van de oude gewoonten behoorden af te gaan.

29 Leupenius was zich van het ingrijpende van dit voorstel bewust, getuige p. 17: ‘dunkt dan noch iemand die nieuwigheid al te groot te syn, wy mogen lyden [kunnen verdragen] dat sy in gebruik blyve, willen de selve [de q] ook soo lange behouden, tot dat ons gevoelen wordt voor goed gekeurt’. Eén jaar later schrijft Van den Ende (1654:69): ‘Ik hadde kw konnen stellen, voor qu... spellende, kwaadt, kwijt, kwee-appel, kwist, kwispel, &c.... maar alsoo het tot op deze tijd in 't gebruyk niet zeer en is, heb ik de gewoonlyke (doch onze taal onnoodige) qu. gebruykt’.

30 Het kan natuurlijk ook zuivere propagandataal zijn! Vgl. echter ook Nouvelle grammaire (1688:3-4): ‘De q, die altyd de Klinker u achter zich heeft, word... tegenwoordig van de goede Nederduitsche Schryvers niet meer gebruikt... Men gebruikt alsnu de kw in de plaats van de qu’.

31 Ook bij Sewel 1691: **3^v bestaat er aarzeling: ‘kw in plaats van qu kan ik juyst niet kwaad keuren; maar dewyl 't veelen, en inzonderheyd vreemdelingen, wat hard voorkomt, en men daar beneffens geene letters daar door uytwint, zó vólg ik nog liever de gewoonlykste wyze’.

32 Bedoeld is Johan Scheffer(us) (Straatsburg, 1621 - Uppsala, 1679), bezorger van verschillende edities van klassieke werken.

[p. 166]

Vreemd genoeg heeft Winschooten met een beroep op de traditie de schrijfwijze kw afgewezen, waarmee hij toch uit gedrukte of geschreven teksten bekend moet zijn geweest, en er tegelijkertijd niet voor gepleit de gebruikelijke qu-spelling te handhaven maar qv te introduceren, wat toch een aantasting van het bekende schriftbeeld betekende.

Even afwijzend (en conservatief) was Francius (1699:64), die in één adem zijn afkeer heeft uitgesproken met betrekking tot de vervanging van q(u) door kw en van f door v (zie 2.2.3):

De kw voor de q, de v voor de f, komen my vies [weerzinwekkend] voor, en maaken de taal die uit zich zelve hardt is, noch veel harder, daar [terwijl... toch] men zijn best behoorde te doen, om ze te verzagten.

Dit in weerwil van Duykerius (1696:40-41), die zich een warm voorstander heeft getoond van kw in Nederlandse woorden:

De letter Q. word by veele teegenwoordig voor onnoodig in het spellen en schrijven der Neederduytsche woorden, geacht. Schrijvende in plaats Kwaad, Kwant... voor de Qu. Quaad, Quant... Het is zeeker, dat de geene die de boovenstaande woorden, op de eerst-voorgestelde wijze spellen, en schrijven, de kragt derzelve met de eygendlijke letteren, daar toe te neemen zeer wel voldoen. Want kw word onderscheydelijk [duidelijk], in de bovenstaande woorden gehoord.

5. c of k

1. De schrijfwijze met k in beginpositie was aan het einde van de zeventiende eeuw, naar wel wordt aangenomen mede door de invloed van Kiliaan (1599:77),³³ op grote schaal in gebruik. Ook De Heuiter (1581:50-51)³⁴ was er een voorstander van, evenals de schrijvers van de Twe-spraack (1584:44-45),³⁵ Van der Schuere (1612:13)³⁶ en Ampzing (1628:20).³⁷ Tijdgenoten van Francius zaten op deze zelfde lijn. Na zijn bespreking van de spelling van de intervocalische k-klank heeft Winschooten (1683:4) opgemerkt:

Het selve gevoelen hebben wij ook van [omtrent] de C, wanneer sij een opregt Hollands woord begint of endigd: want het eene woord te schrijven met een C, als'er sulk een Klinker, als bij gelijkenis, een E of I volgd: en een K te gebruiken als'er een A, of O, of U volgd: wat is dat anders, als een klaare saak door veele omweegen te verduisteren, en den oorspronk der woorden te verbasteren? want waar vind men, of bij de Grieken of Latijnen sulk een onderscheid?

En Duykerius (1696:30) schreef met betrekking tot de letter c:

33 ‘Ca incipientia, per literam k scribenda veteri more duximus, Graecâ ortographiâ potiùs quàm Latiná’.

34 ‘in tbeginne schrijft altoos k. nimmermeer c’.

35 ‘dóch datmen de ,k, meer bezighe als na vorighe ghewoonte vind' ick betamelyck, alzó wel voor ,a, o ende ,u, als voor ,e, ende ,i, daar wyze dóch nóódlyck ghebruyken moeten, want het schickt immers qualyck datmen ,kemmen ende cammen, kennen ende connen, &. schryft, dat dóch wóórden zyn die an elcanderen hanghen’.

36 Na een uitvoerig betoog is zijn conclusie: ‘Datmen over al de k zet, daer 'twoord de kracht van k behoefd, ende de C alleen tusschen de klynkletteren, ende h, als: kracht, recht... ende zulke meer, ofte als voor de h een s komt’.

37 ‘De c voor de me-klinkers in plaetze van de k te besigen, is al te vreemd, ende en staet anders niet, dan als ofwy de k onder onse letters geene plaetze en wilden laten, ende de c over-al met geweld ruym baen maken, of-zer diend, ofte niet. So gebruyk ik dan de c nergens in het hoofd, ofte begin der zilben in onse Nederduytsche woorden’.

[p. 167]

We konnen de zelve ten opzigte van dat, in alle de woorden die in onze Taal zijn, wel missen: alzoo wy'er geen en hebbe, die de zelve in het begin behoeven. Derhalven zijn de zulke die de volgende Woorden met C in het begin schrijven [te] verwerpen, als

Claas		Klaas,	Cornelis		Kornelis
Craam	voor	Kraam,	Coenraad	voor	Koenraad
Cleed		Kleed,	Cuysheyt		Kuysheid.

Want de zelve moeten uyt kragt van onze Nederduytsche Taal met K, en niet met C. geschreven worden.

2. Met een ‘schoonheids’ argument heeft De Heuiter (1581:43) nog de voorkeur gegeven aan de schrijfwijze -ck- wanneer de k-klank intervocalisch optrad achter een korte vocaal:

Mede verchiert c. t' geschrift daer anders twe c. ofte k. zouden mouten komen bij een, als hier: backen, snacken, [etc.]

Ook de schrijvers van de Twe-spraack (1584:44) zijn nog teruggeschrokken voor de toen nog wat ongebruikelijke schrijfwijze met twee k's:

dies zoud' ick de ,c, laten behouden haar ghewoonlyck gheluyd ende bezigen die óóck daar de ,k, in gheklanck verdubbeld om de niewicheid te myen, van ,kk, te schryven.

Maar onder de zeventiende-eeuwse Nederlandse grammatici vindt men nauwelijks nog voorstanders van een spelling backen, etc. Van der Schuere (1612:29) heeft er nog op gewezen dat de -ck-spelling in dergelijke woorden nog gebruikelijk was, maar hij achtte haar onjuist:

Het behaegd ook schier een yegelijk, dat daer een Sillabe in k eyndigd, ende de volgende Sillabe in k begind, datmen daer in plaetze vande eyndigende k een c steld, als: wacker, gecken, ende dergelijke: als of de k krachteloozer waer [minder bij machte zou zijn], dan d'ander me-klynk-Letteren om een Sillabe te eyndigen, ende de naestvolgende te beginnen: ende gelijk ofmen met de zelve vastigheyd [zekerheid], daer mede datmen schrijft, tobbe, effen, padde, ... ook niet en zoude mogen schryven wakker, gekken, onschikkelyk, slokken, plukken, ende ander zulke.

Het jaar erop werd deze visie door Anthoni Smyters weersproken (Dibbets 1986:113-114). Ampzing (1628:21)³⁸ lijkt zich tegen De Heuiters esthetische opvatting te keren als hij, gebruik makend van argumentatie van Van der Schuere, zich een voorstander van de -kk-spelling betoont:

In het laetste der zilben mosten wy naer de konste, ende de rechte uytsprake, de k ook veel liever dan de c gebruyken: also de k, ende de c niet, in't meervoud, ende het vrouwelijke geslachte, op nieu opgenomen, ende verdobbeld

38 Van Heule 1625:5 durfde ‘de oude gewoonte’ in dezen nog niet los te laten.

[p. 168]

word, als dikke, strikken; ... daer ik niet sien en kan, dat de verdobbelde k onhebbelijker [onbehoorlijker] ende wan-schickelijker [ongepaster] staet, als de verdobbelinge van enige andere der me-klinkeren. Ende aldus konden wy ook met-enen eenparig, ende sonder om-sien [aarzelen], alle die woorden in't eenvoud slechts met eene k schrijven, die in't meervoud, ende vrouwelijke geslachte de k verdobbelen, ende den druck allerwegen van die onnodige, ende over-tollige c verlichten.

Leupenius (1653:16), Winschooten (1683:4) en Duykerius (1696:31) zijn voorstanders van -kk-spelling, waarbij Winschooten, als Kiliaan, op de overeenkomst tussen Nederlands en Grieks heeft gewezen:

alsoo besluiten wij meede, dat het woordje Sakken, en alle andere van dat slag, met geen CK: maar met KK geschreeven moeten werden, gelijk bij de Grieken ΣAKKOS en bij de Latijnisten SACCUS.

3. Ook aan het einde van een woord vinden we in ouder Nederlands dikwijls -ck geschreven (dack, werck, etc.). Tekenbezuiniger De Heuiter (1581:50) heeft zich daartegen verzet:

In d'einde der woorden daer c. of k. mah vallen, geve ic igelic zijn keuze.

De Heuiters voorkeur is in dit citaat neergelegd, en zijn idee is terug te vinden bij Van Heule (1633:11-12):

Ooc zo is in eene silbe onnodich, dat men ck, in plaetse van eene c of k alleen stelle want de c wort op het eynde der woorden, altijt voor eene k gestelt als men nu Ick, lijck, strick, aldus schrijft, zo is het ontrent zoo veel, als of men over al eene dobbele k stelde, en schreve Ikk, lijkk, strikk, om dan de weynicheyt der letteren waer te nemen, en om de gewone ogen iet te dienen, zoude het wel geradenst schijnen, datmen over al eene enkele c op het eynde der silben behielde, schrijvende Ic, lijc, stric, stoc, etc.

Dit voorstel wijkt af van dat van Van der Schuere (1612:28), die het gebruik van enkel c ter aanduiding van de k-klank ‘een' oud, algemeen, maer onschikkelyk [ongepast] ende noodig te verbeteren misbruyk’ had genoemd:

Over al daer de k 'teynden inde Sillabe achter ander Letteren komt, word in't gemeen ('twelk 'toude gebruyk is) noch een c voor aende k gesteld, als geluck, werck, enz. alwaer de c de kracht van k toege-eygend word, ende volgens dien alzoo vél als twee k gesteld worden, daer maer een en behoefd... ende zal derhalven genoeg zijn, datmen stelle geluk, werk, ende alzoo alle andere.

Hiermee komen Ampzing (1628:21), Leupenius (1653:16), Winschooten (1683:3-4) en Duykerius (1696:31) overeen.

[p. 169]

Francius heeft zich - net als Van Atteveld (1682:4-5) en Sewel (1691:***3^r: ‘C. voor K. is by ons genoegzaam ongerymd’) - op p. 64 resoluut uitgesproken als een voorstander van het gebruik van k in de plaats van c:

De c en k hebben een [één] kragt, en een klank, zo dat men een van beide wel missen kan. Men behoude dan, die de sterkste, en den Grieken met ons gemeen is.

Het is niet duidelijk of hij hier heeft gedacht aan een bepaalde positie waarin de bedoelde k-klank optrad, maar ongetwijfeld is het hem er niet om te doen geweest, tegen het normale gebruik in, woorden als ick of balck te vervangen door ikk en balkk: ick etc. hadden aan het einde van de zeventiende eeuw de vlag al lang moeten strijken. De kwestie die Francius hier aan de orde heeft gesteld, gaf onder de grammatici nauwelijks meer aanleiding tot onenigheid. Maar de taalgebruiker week ook op dit punt nogal eens van zijn adviseurs af.

6. g of gh

Vanouds werd - grofweg - gh geschreven voor e, i en y, terwijl voor de overige klinkers (en de medeklinkers) g werd genoteerd. De Heuiter (1581:83) heeft gh afgewezen in die positie (‘Ghelijcke, wat douter h. ij?’). In de Twespraack werd aan het einde van woorden als eg, vlag, diggelen, wiggen nadrukkelijk geen gh geschreven. Het teken g heeft in deze woorden, waarin de g verdubbeld was of tot een geminaat kan worden herleid (Dibbets 1985:-424), een klank uitgedrukt als die we tegenwoordig kennen uit het Engelse finger. In andere gevallen werd in de Twe-spraack meestal in auslaut gh geschreven (dagh), evenals voor vocalen (ghegheven, ghift, ghód). Ditzelfde onderscheid wordt door Dafforne (1627:102-103) gemaakt. Al vroeg evenwel is de afkeuring ten aanzien van gh uitgesproken, bijvoorbeeld door Van der Schuere (1612:22):

Dat nu vele, of meest alle Nederlanders in zommige woorden de h aende g koppelen, voornamelijken daerze voor e, i, y, ende t'eynden inde Sillabe komt, ... dunkt ons een ongegrond gebruyk te wezen.

Ook Ampzing (1628:24) heeft zich duidelijk tegen gh gekeerd:

veele en konnen niet eene g aen enige klinker hechten, of de h moeter tusschen staen pronken, dat een lelijk misbruyk van dese letter is: ja onse druckers misbruykense inplaetze van hunnen spatien, ofte plaetz-vullingen, ende stoppingen der regelen... So heb ikze dan over al den voet gelicht daerse maer een druck-beswaerster, ende 0 in't zijfer, ende heel ende al onnut ende overtollig is.

Aan het einde van de zeventiende eeuw blijkt gh ook Winschootens (1683:13-14; ook 76) hart niet te hebben veroverd:

[p. 170]

soo werd de H misbruikt, als sij in een Letter greep of Syllaba, te saamen gevoegd werd met de G: want de Letter G de H gants niet van nooden heeft ... soo blijkt het (ons bedunkens [naar ons idee]) soo klaar, als de Son aan den Heemel schijnt, dat de H agter de G, in een en de selve Letter greep gevoegd, oovertollig is.

Nadat Van Atteveld (1682:7) gh- nutteloos had genoemd, verschafte Duykerius (1696:37) een pak van hetzelfde laken:

Zy [h] word kwalijk agter een G. gevoegd in de woorden Ghod, Ghod-geleerdheyt, gemaakt [sic], leevendigh, enz. om dat dezelve alleen het geluyd van de G. vereysschen.

De uitspraak van Francius (1699:64-65):

gh is overtollig, naardien g alleen het doen kan

is dus de onderstreping van een conventie waarover de grammatici het wel eens waren maar die niet door iedere taalgebruiker werd gehouden.

7. z of s

Francius heeft het gebruik van z en s met een korte uitspraak afgedaan:

De z voor de s is by alle Schryvers gebruikelijk, en heeft wat sterker klank dan de laatste, die naar de c helt, en de uitspraak der Vriezen, in verçieren evenwel, en çieraadt, houd ik het met de c liever, dan de s, met een half maantje daar onder, op de wyze der Franssen. (Voorreden p. 65)

Deze verklaring bevat verschillende elementen: 1. ‘alle’ schrijvers gebruiken z in de plaats van s; 2. de z verbeeldt een sterker klank dan de s; 3. de s klinkt ongeveer als de c; 4. de Friezen spreken die s-klank (waar ‘wij’ z bezigen); 5. in de woorden verçieren en çieraadt houdt Francius het op ç (‘met een half maantje’), zoals de Fransen schrijven.

1. Francius' ‘alle’ schrijvers zullen we als een hyperbool mogen beschouwen, voortkomend uit zelfbedrog of uit de behoefte aan overtuigingskracht. Reeds De Heuiter (1581:60) had vastgesteld dat er ‘menih schriver die z. gebruict’ kon worden gevonden, maar ‘zonder oordel’. De Twe-spraack (1584:45-46) heeft onmiddellijk daarop De Heuiters verklaring tegengesproken: ‘want men de ,z, nu metter tyd niet, ófte heel waynigh bezight’, en: ‘wy de z, wainigh ende de s, steeds in haar plaats ghebruiken’. Van der Schuere (1612:39) heeft de gulden middenweg gekozen en erop gewezen dat s en z dooreen werden gebruikt.

Pels (Schenkeveld-van der Dussen 1973:54), die blijkbaar Sewel heeft geïnspireerd,³⁹ heeft maar weinig houvast te bieden:

39 Zie Sewel 1691:***4^r: ‘S. In plaats van Z te gebruyken, komt my zeer ongerymd te vooren, zynde 't verschil dier letteren niet minder, als dat van B en P, óf F en V. gelyk gehoord kan worden in dit zeggen, Van die gladde steylte afgaande Zullen wy ligtelyk Sullen’. Even verderop bespreekt Sewel het gebruik van z: ‘Gebruyk ik in de woorden Zand, zout, zee... als wordende plat uytgesprooken, en gansch geen gemeenschap met de scherpheyd van de S hebbende’. Ook Sewel wijst erop dat deze wijze van spellen nieuw en zeer gewoon is: ‘hoewel men veele vindt, die deeze nieuwe spelling zo wat by de ruys naäapende, om quansuys mede het gebruykelykst te willen navólgen...’

[p. 171]

Het bekénde onderscheid in s, én z neem ik méde in acht, wélker verscheidene klank in het woord sullen, als het glyen betékent, én zullen, het hélpwoord [hulpwerkwoord], klaarlyk blykt.

Het mag duidelijk zijn dat voor Pels de tekenkeuze in relatie stond met de uitspraak.

2. ‘Fonetische’ beschrijvingen als ‘voller’, ‘scherper’, ‘zwaarder’ zijn moeilijk te interpreteren, hoewel het aspect ‘meer stemhebbend’ er een rol bij lijkt te spelen. De Heuiter (1581:60-61) heeft z al beschreven als een ‘dic of volle zout [zoet, aangenaam] luidende s’, een ‘lettel dicker of volder van geluit’ dan s, wat op een klank wijst die als meer sonoor wordt ervaren. In diezelfde richting duidt ook de Twe-spraack (1584:45-46) waar z wordt beschreven als een ‘dicker gheluyd’ dan s, en s als ‘lichter gheklanck’ dan z; Van Heule (1625:2) sluit daarbij aan als hij de klank die bij z hoort, beschrijft als ‘eene swaere uytspraeke van eene s’. Impressionistischer nog is Van der Schuere (1612:38), voor wie z een ‘zoeten klank’, s een ‘snijdenden klank’ heeft. In de tweede helft van de eeuw zien we dezelfde terminologie gebruikt. Van Atteveld (1682:9) dichtte s ‘een scherp ende licht geluyd’ toe, z ‘een zacht ende zwaar geluyd’. De woorden scherp en zacht zien we ook door Duykerius (1696:42) gehanteerd.

Naast deze klankbeschrijvingen, waarbij s en z naast elkaar worden geplaatst, zien we aan z ook veelal de waarde van ds of ts toegekend: bij Ampzing (1628:14), Leupenius (1653:20), Winschooten (1683:25 en 33). Van hen constateert Ampzing dat naast de door hem goedgekeurde ‘soet-scherpe’ klank (ts) voor het teken z ook een ‘doof-swaere’ klankwaarde in opkomst is, waarbij we ongetwijfeld mogen denken aan een meer stemhebbende uitspraak.

3. Voor de overeenkomst in klank van s en c beschik ik over slechts twee verwijzingen: De Heuiter (1581:61):

al dat met s. mout geschreven zijn, zal ende mout luiden gelijc onze c. overal qualic genomt klijnct, ... daer al s. klijnct, als onze gemeen [gewone] c,

en een eeuw later Van Atteveld (1682:4):

C gesteld voor... e, i, ij, luydt zij als s.

4. Van Heule (1633:7) had er al op geattendeerd dat de Friezen een s spraken waar anderen een z realiseerden:

Tot verzoetinge der Silben, wort deze verzachtinge der Letteren, zeer dienstelic gebruykt, door welk oog-merc de Hooch-duytschen en de Vriezen, de Z ... gemeynelic in S veranderen.

[p. 172]

Het omgekeerde beweerde Winschooten (1683:25):

deese Letter werd van de Vriesen in sommige woorden naar haar Taal gebruikt voor een S, als in zyn voor sijn: zoude voor soude ens.

wat op p. 77 herhaald is. Sewel (1691:***4^r) zit op een beter spoor:

Dies spel ik Sabel, servét, ... dóch niet Semel, segen, sout, 't welk met de Friesche uytspraak overeenkomt, die gewoon zyn zodaanige woorden met een sissend geluyd voort te brengen.

5. De Hubert (1625:7) laat weten dat zierlick met ts werd uitgesproken.⁴⁰ Ampzing (1628:19-20) gaat uit van cieraed, waarbij hij heeft aangetekend dat dit woord aan het begin werd uitgesproken met dezelfde klank als in zickel, te weten ts. Leupenius (1653:15) heeft er zijn verbazing over uitgesproken dat sommigen aan het teken c twee klanken willen toekennen: die van k en die van z. Die laatste is omschreven als ds of ts, en als voorbeeld ervan vinden we o.a. cieren. Winschooten (1683:4-6) is uitvoerig ingegaan op de spelling van ons sieren:

Maar ons dunkt, dat wij al iemand sien gaapen [de mond opensperren], die ons teegen werpen sal, het bekende woord çieren. want dat te schrijven met een S dat soude bij hem een dood sonde sijn: om hier op bescheiden [wijze] Leeser bescheidelijk te antwoorden: soo sullen wij (met uuw verlof) den aard en den grond van deese Spelling dieper op haalen [uitvoeriger bespreken]: want in het spellen van dit woord is niet alleen de gemeene man seer wispel tuurig en veranderlijk: maar ook de opmerkenste sijn hier met haar eige spelling, en alsoo met haar selven verleegen: wij bevinden dan, dat dit woord voornaamendlijk op vierderhande wijsen gespeld werd: want voor eerst schrijft den eenen chier met een CH: den tweeden cier of wel çier: met een c of ç: den derden zier met een Z: den vierden sier met een S: nu staat ons te ondersoeken, welke spelling van deese de netste [meest zuivere] sij: wat de spelling chier aangaat, wij oordeelen naa de kragt van de Griekse X, dat de CH in dit woord al te hard is, om daar door het booven gestelde geluid te verbeelden, gelijk uit de Griekse woorden χϵιρ χειρωργος genoeg afneemelijk [afleidbaar] is: nog slegter gevoelen hebben wij van de spelling cier: want wie en weet niet, dat de C gaande voor een I, de kragt hebben moet van de K? gelijk wij weeten, dat de Leidse Burgers seggen, de Deur staat aan een Kier: wat oover een komst heeft dat met het woord, daar wij nu van spreeken? en ten kan niet baaten, datmen aan de C een haakje gaat hegten, om daar door de hardigheid van deese Letter te versagten, schrijvende quansuis [schijnbaar] op sijn Frans çier: ten waare iemand met mij beliefde te besluiten: dat deese Letter geen C, maar een vervalste z was: of liever, dat onse gewoonelijke z daar van sijn oorspronk genoomen heeft: gelijk uit het maaksel [uiterlijke vorm], soo van de eene, als ook van den andere, sulks af te meeten is, als ç en z: en dan zouden wij maar behoeven aan te wijsen, of het meer gemelde woord, met een Z, dan met een S behoorde geschreeven te werden: tot welkers laatste wij

40 Onduidelijk is wat de Reviseurs in 1628 hebben bedoeld met hun opmerking dat in cieren en vercieren een ‘c liquescens’ te horen viel; een s-klank valt niet uit te sluiten.

[p. 173]

ons geneegen vinden, en hoopen sulks breeder te toonen, als wij van de S, en Z, sullen spreeken.

Het ziet er naar uit dat we hier met een bescheiden voorbeeld van uitspraakverandering te maken hebben: de grammatici uit het eind van de eeuw beschrijven althans een andere klank dan die tot rond 1650. Van Atteveld (1682:4) hoorde een s in ‘ceel, ciren, cijferen’, Winschooten, voor wie z de klanken ds en ts voorstelde (Winschooten 1683:33), wenst in het woord een s te schrijven, en ook Francius heeft een andere klank gehoord dan ts.

8. x

De Heuiter (1581:59-60) had zich een vurig propagandist getoond van het gebruik van het éne letterteken x in plaats van de twee letters ks of cs. In diens spoor is Van der Schuere (1612:38) getreden die meende dat x ‘alleen om kortheyds wille inde plaets van ks, of gs gebruykt’ werd. Leupenius (1654:19) wenst x in het Nederlandse alfabet te houden, hoewel het teken dezelfde klank als ks representeert (‘De x doet soo veel als ks’). Maar Pels (zie 2.2.4) heeft de letter overbodig geacht, evenals Winschooten (1683:24):

soo dat men seggen mag, dat de Neederlanders deese Letter in haar Neederlandse Spelkonst missen moogen.

en Van Atteveld (1682:10), bij wie de gelijkvormigheid, zo men wil: het etymologisch principe een rol heeft gespeeld:

Deze letter luydt als ks, gelijk men hoort in strax, grotelix, maar zij moet daar voor niit gebruykt worden in woorden, di om haar oorsprongs wille med k geschreven moeten worden, als maaksel, haksel, deksel, en diirgelijke.

Voor Duykerius (1696:48) kan x alleen aan het einde van Nederlandse woorden ‘om de kortheyd, of om de kragt’ worden gebruikt: dranx of drankx, elendiglijxt of elendiglijkxt: het economisch schrijfprincipe van De Heuiter (1581) blijkt een taaie levenskracht te hebben bezeten.

Francius heeft zich bij de vigerende visie aangesloten, die ook door Pels, Winschooten en anderen⁴¹ was verwoord:

De x heeft men meê niet van node, alzo ks dit verlies boeten kan.

41 Bijvoorbeeld ook Nouvelle grammaire (1688:4): ‘De x... word tegenwoordig zeer weinig gebruikt.... en in des zelfs plaats de ks gesteld’.

2.3. Andere opmerkingen over taalgebruik

Op het gebied van de spelling en de schrijfwijze van het Nederlands heeft Francius in zijn Voorreden dus een aantal losse opmerkingen gemaakt. Andere taalbeschouwers uit een ver of nabij verleden hadden zich over verscheidene punten eveneens uitgelaten. In een aantal gevallen blijkt Francius met zijn tijdgenoten overeen te stemmen, bijvoorbeeld waar het het gebruik betreft van g of gh, c dan wel k. Soms staan Francius' ideeën haaks op de opvattin-

[p. 174]

gen van de anderen, bijvoorbeeld waar het om de spelling gaat van de lange vocaal in open syllabe of in de keuze van -d, -t dan wel -dt. Een andere maal staat hij duidelijk tegenover één van zijn mede-'taalkundigen': in de kwestie f of v, dan wel s of z, dan weer naast één, met betrekking tot kw of q. Francius was daarbij wars van nieuwlichterij: het gebruik was hem een voornamer richtsnoer dan een spellingprincipe als gelijkvormigheid of uitspraak.

Ook wanneer Francius het gebruik van woorden of woordvormen aan de orde stelt (pp. 23-37), gaat het veelal over bekende ‘hot items’, die met name door Ampzing in Nederlandsch tael-bericht uit 1628, door Joannes Vollenhove in 'Aan de Nederduitsche schryvers' (zie 1) en anderen al ter sprake waren gebracht: de verbuiging van vreemde eigennamen, het onderscheid tussen na en naar, haar en zich, my en mijn, het gebruik van ende of en, van het ontkenningspartikel en. Interessant is daarbij zijn tirade tegen het gebruik van zekere woorden en vormen door bepaalde predikanten:

Wat zal ik zeggen van je, jy, en jou,⁴² dat onlangs ter Kerke ingeslopen, en in veeler monden besturven is? Deeze onhebbelijkheidt [ongepastheid] is zo grof, dat ik niet weet, hoe ze in gezonde harssenen heeft kunnen komen. Dit is nochtans als de mode geworden, en wordt van 't meerder getal der jongere Proponenten zo wel als Predikanten gevolgt. Indien iemant op deeze wyze met een fatsoenlijk [aanzienlijk] man, 'k laat staan een Prins, of een Koning, sprak, zou men niet zeggen, op zijn best genomen, dat hy een boer, en een plompert waar? Deeze boersheidt behaagt echter veelen zodanig, dat ze daar meê hunne Predikatien niet alleen, maar ook hunne gebeden doorlassen, en spreeken met Godt een taal, die niemant tegen een deftig burger zou durven voeren. Is dit preeken, is dit bidden, op een' behoorlijke en betamelijke wyze; of zijn dit meê maar woordtjes, daar 't niet op aan komt? Wat my belangt, nooit hoor ik de zelve, dan met de grootste ergernis van de weereldt; en meen, dat dit niet alleen tegen de taal, tegen de burgerlijke betamelijkheidt, tegen alle goede zeden en manieren, maar ook tegen alle eerbiedigheidt, die wy Gode, en zijnen Woorde, verschuldigt zijn, regelregt aanloopt; en van niemant, die ooren aan 't hooft heeft, dan met de uiterste onverduldigheidt, gehoort kan worden. Noch gaat het grover met zommigen, die zich niet schaamen, in 't openbaar, Godtje en Jesusje, en diergelijke verkleeningen, van woorden niet zo zeer, dan [maar] van Godt, en zijnen Zoone, in wien geene verkleening noch vermindering valt, van den stoel der deftigheidt zo wel, als waarheidt,⁴³ te laaten hooren. Doch dewyl dit geslagt zeer vermindert, en byna al is uitgestorven, (want niemant durft meer zo spreeken, en de zaak schaamt zich van zelf) zo zullen wy deezen voorbygaan, en liever naar den aart der liefde gelooven, dat 'er dusdanige menschen nooit zijn geweest.

De proponenten en predikanten die Francius hier laakt, hebben ongetwijfeld behoord tot de ‘Nadere Reformatie’, het bevindelijk protestantisme waarvan in de zeventiende eeuw Willem Teellinck, Willem Sluiter en Judocus van Lodestein vertegenwoordigers zijn met hun ‘taale Kanaäns’. Het is opvallend dat Francius in zijn Voorreden twee elementen uit het taalgebruik van deze

42 Sewel 1712:32 heeft zelfs moeite met het gebruik van jij in de omgangstaal: ‘Hoewel de gemeene spraak Jy, zwaarlyk te verbannen schijnt’.

43 De ‘stoel der waarheidt’ is een gewone benaming voor de kansel. Hier is tussen de gebruikelijke kern en bepaling een bepaling (‘der deftigheidt’) ingevoegd.

[p. 175]

groepering aan de kaak heeft gesteld die een kleine eeuw later door Betje Wolff en Aagje Deken in Onderwyzend gesprek, over het Geloof en de Zedenleer der Christenen (1781) en Brieven van Abraham Blankaart (1787-1789) zijn gehekeld (Van der Vliet 1982:342, 259), bijvoorbeeld als ‘hondsvotteryen’ gelijk ‘jy Heere hebt het gedaane; jou volk heit gezondigd; jou Zoon heeft voor allen betaald’, die laten zien dat de ‘fijnen’ niet meer zijn dan ‘zedelyke hennekemaajers, kerklyke hansdoedendoppen, geestlyke moffen’. Opgemerkt zij dat het hier juist om twee soorten taaluitingen gaat waarvan Van de Ketterij (1972) heeft gemeend ze niet tot het piëtistisch taalgebruik in engere zin te moeten rekenen.

De uithaal van Francius is hem waarschijnlijk niet in dank afgenomen en heeft niet al te veel succes gehad. Op 2 maart 1700 meldde Francius in een brief aan Vollenhove dat ‘veele Predikanten [...] nu alreeds in den weg is, 't geen ik gedaan heb. Maar aan dezen stoor ik my niet, en 't is my genoeg, U, en Uwe gelyken, te kunnen behagen, indien my dit geluk te beurt valle’. Ook Poeraet (1708:66-67) heeft zijn afschuw over dit ge-jij uitgesproken:

Ik zwyge van veele nieuwe Kerkendienaeren (in zuiver duitsch Wittelingen genoemt) die in de gebeden den Vryheer van hemel en aerde zoo onbedachtelyk met een je, jy, en jou, niet tegenstaende anderer waerschouwingen, volharden aen te spreeken: een wangestalte, die ieder tastelyk veroordeelt, als die dus met Vryheeren van deeze of geene Heerlykheit, of anderen van aenzien niet zouden durven spreeken; die zich wel zouden wachten, van op deeze wyze den gunst der Grooten te zoeken. Zoo ik iets op U vermagh, myn Vrient, wacht U toch hiervoor, dat, gelyk het een inktvlak zoude zyn op het papier, een groot misslagh is in de tonge des Spreekers. Hoor eens, hoe ons dit Fransius afmaele: [...]

Lambert ten Kate (1723 I:473) moest een kwart eeuw later vaststellen dat predikanten je nog steeds vanaf de kansel de kerk in strooiden:

Is het derhalven niet jammerlijk en aenstootelijk, dat men zo menigvuldig op den Predikstoel in de Gebeden, met dit platte en allergemeenzaemste JE, 't geen elk Leeraer [predikant], eerbiedshalven zig schamen zou tegen eenig mensch van Rang en Aenzien te gebruiken, het Goddelijke Wezen zo oneigen toe-spreekt?
Onze Welsprekende Professor Francius heeft wel eer dat gebrek gants leelik afgeschildert, en nogtans kan ik niet bemerken dat het mindert; gelden zulker Mannen Lessen niet, zouden de onze dan wel gelden? Men vervalt ook te mets in een gewoonte, eer men 't vermerkt; en dan volgt 'er wel op, dat Gewoonte boven Leer gaat.

Zeven jaar nadien klaagde de Leidse stadhoudergezinde predikant Laurentius Steversloot, die Francius goed gekend heeft, in zijn Jona de Profeet (Leiden, 1730):⁴⁴

44 Ik dank deze informatie aan dr. S.D. Post te Gorinchem. Vgl. ook de uitlating van J.H. Jungius, die het Vervolg op de Fakkel der Nederduitsche taale... van Carolus Tuinman bezorgde (Middelburg [Michiel Schryver], 1731:††4^v): ‘men geeve zigh dan de moeite om zyn [Francius] Latynsche Redevoering over het gebruik van de Welspreekendheyt in gewyde zaeken, of op den Predikstoel, te doorbladeren, en daermede zyn Voorrede voor zyne vertaelde Redevoeringen van Gregoor den Nazianzeener over de Mededeelzaemheit te vergelyken; uit dat laetste zal men leeren, hoe oneerbiedigh het zy het Volmaekte Opperwezen met het woortje JE in zyne gebeden aen te spreken’.

[p. 176]

Brak het licht der waerheit, zwoegende onder de rookende puinhoopen eener verfoeielyke afgodery, zeedert met helle glansen in Nederlant uit, de rampzalige zorgeloosheit doofde wel haest allen lust tot wysheit en edele oefeningen uit: men ieverde op alle wyze om de bevallige dichtkunde en mannelyke welspreekenheit den voet op den nek te zetten, ende ter kerke en waerelt uit te bannen. Zelfs men stelde zynen roem in eene wanschape [buitensporige] plompheit, de predikstoelen schaemden zich over de oneerbiedigheit, waer meede men bestont [het waagde] het Opperwezen aen te spreeken door woorden van Godtje, Jezusje, je, jy, enz. zelfs onbetaemelyk voor de ooren van een fatzoenelijk man te uiten. En ach! dat die onhebbelykheit [ongemanierdheid] noch niet in veeler monden bestorven was, en die noch bestaen die als iets welluidens te willen opgemerkt hebben.

Deze tekst bevat te veel reminiscenties aan de Voorreden van Francius om de overeenkomst een toevallige te noemen!

Ook Adriaan Kluit heeft in zijn voorrede (p. X) tot de heruitgave van David van Hoogstratens Lyst der gebruikelykste zelfstandige naamwoorden van 1759 nog eens uitgehaald:

Wie, die enig ontzag voor het geduchte Opperwezen heeft, kan op den predikstoel zonder ergernis aanhooren, dat men Datzelve met de plompste straattaal aanspreke en zegge; Heere je bondvolk; Heere je kinderen hebben de eer je te bedanken? enz. Men hoore hier over de billijke klachte, in de deftige voorrede van den beroemden Hoogleeraar Francius, gesteld voor zijne vertaalde Redevoering van G. Nazianzen., over de Mededeelz. een werkje dat te weinig gelezen wordt.

3. Francius en Moonen

In 1703 verscheen, anoniem, de Aanleiding tot de Nederduitsche taal, die in de achttiende eeuw nog zeven drukken zou beleven waarin de naam van de auteur, Jacobus Nylöe, wel is genoemd (Schaars en Te Wilt 1989). Wie Nylöe's werkje doorbladert, ontdekt al vrij spoedig dat Francius' taalkundige opmerkingen diens aandacht getrokken hebben (zie citaat in 1.1). In veel gevallen blijkt Nyloë de mening van Francius te delen. Zelfs met betrekking tot de spelling -dt aan het woordeinde is er, op p. 11, begrip:

De d wort van velen in heid, hand, land, God alleen zonder t geschreven: maar ik beroepe my op elx oren of men in de uitspraak dier woorden geen t kan horen, heidt, handt, landt, Godt, en zo daar een van beide kan afwezen, zal het de d zijn, maar niet de t,

alleen pakt Nylöe's keuze anders uit dan die van de Amsterdamse hoogleraar. Met diens çieren etc. heeft hij zich echter niet verenigd (‘in cieren, vercieren, is de s beter, sieren, versieren, sieraat’; p. 11), en ook x blijft, aan het einde van het woord, in gebruik (p. 13). Evenals Vollenhove heeft Nylöe in open

[p. 177]

lettergreep altijd slechts één klinker geschreven; ook in dit opzicht wijkt hij dus van Francius af.

Interessanter is echter de verhouding tussen de taalkundige opmerkingen uit Francius' Voorreden en Moonens Nederduitsche spraekkunst uit 1706.

Het is bekend, uit een brief van Moonen aan Vollenhove van 29 oktober 1698, dat Francius heeft behoord tot het (Amsterdamse) gezelschap waarmee Moonen heeft overlegd over zijn grammatica (Dibbets 1992). De vraag kan dus worden gesteld in hoeverre Moonens spraakkunst overeenkomt met Francius' ideeën van zes, zeven jaar te voren.

Francius' naam valt in de ‘Aenspraek’ uit Moonens boek: met instemming wordt diens uitspraak met betrekking tot Vondel aangehaald, die we in de Voorreden van 1699 aantreffen:

... van den Vondel; dien de Professor Petrus Francius, tot een ongelooflyk nadeel der burgerlyke en kerkelyke welspreekendheit in het jaer 1704. overleeden, in zyne krachtige Voorrede voor Gregorius Nazianzeen van de Mededeelzaemheit, met een ontwyfelbaer recht den naem geeft van dien uitmuntenden dichter, dien natuurlyken, dien eenvoudigen en niet min krachtigen schryver, wien de Hollantsche dichtkunst en Nederlantsche welspreekendheit ten hoogste verplicht zyn;

voor het overige is er van Francius in het hele boek geen sprake meer. In het onderstaande is aangegeven hoe de verschillende taalkundige onderwerpen die hierboven uit Francius' Voorreden zijn besproken, er bij Moonen in 1706 vanaf zijn gekomen. In de eerste kolom is het onderwerp vermeld en de paragraaf hierboven waarin het aan de orde is geweest, in kolom 2 de keuze die Francius heeft gemaakt en in kolom 3 die van Moonen, met een verwijzing naar de pagina in de druk van 1706 van de Nederduitsche spraekkunst.

		Francius	Moonen
2.1.1	lange vocaal in open lettergreep:	Vondels regel	p. 23 Vondels regel
2.1.2	aa of ae	aa	p. 20-24 ae
2.2.1	-d, -t, -dt	-dt	p. 33-35 -t^45
2.2.2	ch of g	g	-
2.2.3	-f of -v	-f	p. 6 -f^46
2.2.4	qu of kw	qu	p. 11 qu
2.2.5	c of k	k	p. 4-5 k
2.2.6	-gh of -g	-g	p. 7 -gh^47
2.2.7	s of z	z	p. 16-17 z
		çieren	p. 5 sieren^48
2.2.8	x of ks	ks	p. 15 ks

Op enkele punten heeft Moonen dus duidelijk van zijn adviseur verschild, maar de predikant uit Deventer heeft even als deze niets willen weten van

45 Eén uitzondering wordt er gemaakt: ‘Godt echter, het Opperste Weezen, dat in den derden Naemval Gode heeft, en naer der Heidenen oordeel in het Meervouwige Getal Goden maekt, schryve ik met eene D voor de T, om hem van eenen Got, eenen inboorling uit Gotlant, te onderscheiden’.

46 Op p. 33 laat Moonen zich kennen als een fervent tegenstander van ‘de hedendaegsche nieugesmeedde spelling, waer door, om quansuis de afkomste en verwantschap der woorden nader te koomen, de welluidendheit ten hoogsten benadeelt wordt’, t.w. van grav, staf, huiz, gruiz. Op dezelfde grond verwerpt hij - consequent - land, blind.

47 ‘De H wordt van zommigen achter de G in het einde des woorts, daer zy van outs plagh geschreeven te worden, verworpen onder het voorgeeven van overtolligheit. Maer zy is noodigh, en brengt den Woorden in de uitspraeke hulp toe, zal men den wegh, dien men reist, van eene weg (wittebroot)... behoorlyk onderscheiden’.

48 ‘De woorden cieraet, vercieren, cierlyk, die men van outs met eene C schreef, worden voeglyker, naerdien men by den verbasterden klank der C niet behoort te blyven, met eene S gespelt; gelyk van den Drost Hooft geschiedt; als Sieraet, versieren, sierlyk’.

[p. 178]

een ‘onnoodige niewigheit’ als kw, een ‘niewigheit die onnoodigh en ondienstigh is’ als x, of een ‘nieugesmeedde spelling’ als leev. Beider grondhouding was dezelfde, slechts in details waren er verschillen.

4. Besluit

Aan het begin van zijn Voorreden heeft Francius een aantal argumenten opgesomd die hem hebben gebracht tot het vervaardigen van zijn vertaling. Eén ervan luidt: ‘'t verval der Neêrduitsche spraake’, waarop onmiddellijk ‘de lust tot de zelve’ aansluit, wat we zouden kunnen interpreteren als ‘mijn liefde voor het Nederlands’. Het doel van zijn verhandeling is, de klassieke welsprekendheid te bevorderen met name ook in ‘de gemeene taalen’ (p. 21) bij ‘den geenen inzonderheidt, die den Predikstoel reeds beklimmen, en Gods woordt den volke verkondigen’ (p. 22). Juist hun verwijt hij: ‘De taal die ze spreeken, verstaan veele niet; en spreeken dikwils niet minder [geen enkele taal slechter] dan Hollandsch’ (p. 24). Zijn op- en aanmerkingen, zijn voorbeelden van de wijze waarop ‘men 't eene door 't ander [haspelt]; zo dat de toehoorder dikmaal niet verstaan kan, wat men zeggen wil; ja dat men, naar de letter genomen, het tegendeel zegt, van 't geen men wil zeggen’ (p. 31), zijn voor een deel dezelfde als - kort tevoren - die van Vollenhove (zie 1.2) en - enkele jaren later - van Nylöe. Maar ze zijn gericht tot een specifieke categorie: de predikanten en aanstaande predikanten (proponenten), en waren afkomstig van een man die, hoogleraar in de (klassieke) welsprekendheid, een naam had. Zijn opmerkingen over het Nederlands bieden geenszins een ‘grammatica’ van het Nederlands (waaraan men zo'n behoefte gevoelde), de normen voor goed taalgebruik die hij voorhoudt, zijn dezelfde ‘klassieke’ canon (Hooft, Vondel, Vollenhove etc.) die we bij zijn tijdgenoten aantreffen. Francius' Voorreden is bedoeld als een pleidooi voor de (kerkelijke) welsprekendheid die ‘duidelijke en bevatbaare,... ook çierlijke en uitgezochte woorden vereischt’ (p. 47). Zijn opmerkingen aangaande de spelling vormen geen voorschriften, maar slechts een verantwoording van het eigen gebruik, dat zich vooral naar Hooft heeft gericht (‘Naar den Heere Drossaardt heb ik my in 't meerendeele zoeken te schikken’; p. 63) en tegen nieuwlichterij; hoewel het op p. 28 nog luidde ‘wat met de rede over een komt, wat den aart der taale eigen, en by goede Schryvers gebruikelijk is, mag, en moet men, voor goet aannemen, en, als zodanig gebruiken’, toch wordt de consequentie waarmee iemand als Duykerius (1696) de regel van de gelijkvormigheid toepaste, op p. 64 terzijde geschoven: ‘Met de nieuwe spelling, van veelen gevolgt, kan ik geen kennis maaken. Al wat op rede steunt, of rede schijnt, is juist geen rede, en wordt somwyle door 't gebruik wederleidt’. Een concrete bijdrage tot de verbetering van het Nederlands kan men Francius' zo vaak geroemde Voorreden nauwelijks noemen. Haar belang is veeleer gelegen in het feit dat een geachte geleerde, iemand die zich vooral met de klassieken inliet en als Latijns schrijver een goede naam had, aandacht heeft gevraagd, m.n. bij (aankomende) predikanten, voor de moedertaal en het gebruik ervan.

[p. 184]

Literatuur

Abkoude, Joh. van, 1743 Naam register of verzaameling van Nederduytsche boeken, die zedert de jaaren 1640. tot 1741. zyn uytgekomen. I. Leiden [Van Abkoude]

Ampzing, Samuel, 1628 ‘Nederlandsch tael-bericht’. In: (dez.) Beschrijvinge ende lof der stad Haerlem. Haarlem [Adriaen Rooman] (heruitgeg. in Zwaan 1939:135-191)

[Atteveld, J. van], 1682 Nederduytsche letterklank, ofte Korte onderwijzinge van de Nederduytsche spelling. Utrecht [Rudolph van Zijl]

Dafforne, Richard, 1627 Grammatica ofte Leez-leerlings steunsel. Amsterdam [Jan Evertsz Kloppenburgh]

[p. 185]

Caron, W.J.H., 1958 zie Leupenius 1653

Dibbets, G.R.W., 1985 Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584), uitgegeven, geïnterpreteerd, van kommentaar voorzien en uitgegeven. Assen-Maastricht

Dibbets, G.R.W., 1986 ‘Anthoni Smyters over de spelling van het Nederlands (A^o 1613)’. In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 102:104-121

Dibbets, G.R.W., 1991 Vondels zoon en Vondels taal. Joannes Vollenhove en het Nederlands. Amsterdam

Dibbets, G.R.W., 1991a ‘Jeremias de Decker als taalkundige’. In: Voortgang 12:231-240

Dibbets, G.R.W., 1992 ‘Moonens “Nederduitsche spraekkunst” (1706) in brieven aan Vollenhove’. In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 108:256-275

Dibbets, G.R.W., 1993 ‘Joachim Oudaen en de taalvoorschriften’. In: B. van Bakel e.a. (eds), Zin dat het heeft. Een liber amicorum voor Jan van Bakel. Nijmegen: 145-157

Dibbets, G.R.W., 1995 De woordsoorten in de Nederlandse triviumgrammatica. Amsterdam

Doorninck, M. van en E. Kuijpers, 1993 De geschoolde stad. Onderwijs in Amsterdam in de Gouden Eeuw. Amsterdam

Duykerius, Joannes, 1696 Schouburgh der Needer-duytsche letter, spel en leeskonst. Amsterdam [J. Bakker]

Francius, Petrus, 1699 Gregorius Nazianzenus Van de mededeelzaamheidt, uit het Grieks in 't Nêerlands overgebragt. Amsterdam [Hendrik Wetstein]

Gledhill, J., 1974 Aspects of the development of Dutch consonantal spelling on the evidence of grammarians, lexicographers and the principal variants of printed books from the Middle Dutch to the present day. Londen

Hellinga, W., 1968 Bijdragen tot de geschiedenis van de Nederlandse taalcultuur. Arnhem

Heuiter, Pontus de, 1581 Nederduitse orthographie. Antwerpen [Christoffel Plantijn] (heruitgeg. door G.R.W. Dibbets. Groningen, 1972)

Heule, Christiaen van, 1625 De Nederduytsche spraec-konst ofte tael-beschrijvinghe. Leiden [Jacob Roels] (heruitgeg. door W.J.H. Caron. Groningen-Djakarta, 1953; 1971)

Heule, Christiaen van, 1633 De Nederduytsche grammatica ofte spraec-konst. Leiden [Daniel Roels] (heruitgeg. door W.J.H. Caron. Groningen-Djakarta, 1953; 1971)

[p. 186]

Hubert, Anthonis de, 1624 ‘Noodige waerschouwinge aan alle liefhebbers der Nederduijtze tale’. In: (dez.) De Psalmen des Propheeten Davids. Leiden [Pieter Muller] (heruitgeg. in Zwaan 1939:123-131)

Ketterij, C. van de, 1972 De weg in woorden. Assen

Leupenius, Petrus, 1653 Aanmerkingen op de Neederduitsche taale. Amsterdam [Hendryk Donker] (heruitgeg. door W.J.H. Caron. Groningen, 1958)

Moller, H.W.E., 1908 ‘Vondel's spelling’. In: Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde 27: 106-144

Nil, 1728 Verhandelingen van der letteren affinitas of verwantschap: van het gebruik der accentus of toonen in de Nederduitsche vaerzen: en van de metaplasmus of woordvorming. Amsterdam [weduwe Gerrit onder de Linden]

Nouvelle grammaire flamande, 1688. Amsterdam [Pierre Mortier]

Pars, A., 1701 Index batavicus, of Naamrol van de Batavise en Hollandse schrijvers. Leiden [Abraham de Swart]

Raa, F.J.G. ten, 1950 Het staatsche leger 1568-1795. Dl 7 (1688-1702). 's-Gravenhage

Schaars, F.A.M. en M. te Wilt, 1989 ‘Jacobus Nylöe (1670-1714) en zijn Aanleiding tot de Nederduitsche taal’. In: G.R.W. Dibbets en P.W.M. Wackers (red.), Wat duikers vent is dit! Opstellen voor W.M.H. Hummelen. Wijhe: 267-294

Scheltema, J., 1823 ‘Iets over en van Petrus Francius als schrijver in de Nederlandsche taal’. In: (dez.) Geschied- en letterkundig mengelwerk 3/II. Utrecht: 171-208

Schenkeveld-van der Dussen, M.A., 1973 A. Pels, Q. Horatius Flaccus Dichtkunst op onze tijden en zeden gepast. Assen

Schuere, Jacob van der, 1612 Nederduydsche spellinge. Haarlem [Vincent Kasteleyn] (heruitgeg. door F.L. Zwaan. Groningen-Djakarta, 1957)

Selms, A. van, 1964 ‘Uit eie boekebesit IX: Die tweede Muiderkring’. In: Standpunte 18/III (nr 57): 65-68

Sewel, W. 1691 Nieuw woordenboek der Nederduytsche en Engelsche taale. Amsterdam [weduwe Steven Swart]

Stijl, K., 1778. Beknopte aanleiding tot de kennis der spelling, spraakdeelen, en zinteekenen van de Nederduitsche taal. Groningen [Jan Oomkens]

[p. 187]

Stroom, G.P. van der, 1983 ‘Heeft Hooft zijn Henrik de Gróte meer dan tweemaal herzien?’ In: De nieuwe taalgids 76:501-506

Tricht, H.W. van, 1979 De briefwisseling van Pieter Corneliszoon Hooft. Dl 3. Culemborg

Vliet, P. van der, 1982 Wolff en Deken's Brieven van Abraham Blankaart. Een bijdrage tot de kennis van de Reformatorische Verlichting. Utrecht

Vloten, J. van, 1870 Bloemlezing uit de Nederlandsche prozaschrijvers der zeventiende eeuw. Arnhem

Winschooten, Wigardus a, 1683 Letterkonst. Leiden [uitgever onvermeld]

Zwaan, F.L., 1939 Uit de geschiedenis der Nederlandsche spraakkunst. Groningen-Batavia