Voortgang. Jaargang 12

[p. 231]

Jeremias de Decker als taalkundige
G.R.W. Dibbets

In 1660 verscheen bij boekverkoper Abraham van Blancken (1624/5-1679), die zijn bedrijf uitoefende ‘in 't Huys-Boeck’ in de Molsteeg in Amsterdam, een boekje dat de vertalingen bevatte van de hand van Jeremias de Decker (1609-1666) - die zijn naam als dichter dan al door de uitgave van verschillende bundels gevestigd heeft - van twee stukken van de Fransman Pierre Matthieu (1563-1621): Rampsalige geluksaligheden, of Geschiedenisse van sekere Cathaensche Vrouwe etc. (vertaling van Histoire des prospéritez malheureuses d'une femme cathenoise; Parijs 1617 etc.) en Aenmerckingen van Staet en van Historie over 't leven van den Heere van Villeroy (vertaling van Remarques d'estat et d'histoire sur la vie et les services de M. de Villeroy; Lyon 1618 etc.). In het ‘Aen den leser’, dat volgens J. Karsemeijer in De dichter Jeremias de Decker (z.p. 1934: 140) ‘'t Belangrijkste van dit boek’ bevat, stelde De Decker vast dat in heel wat Nederlandstalige teksten die de laatste jaren het licht hadden gezien (‘alle meest vertalingen’),^1. zowel tegen ‘de Spellinge als t' Samenstellinge der woorden’ - ‘Syntaxis’, vermeldt de marge ter verduidelijking van dit laatste - ernstige fouten zijn gemaakt. ‘Vreemdelijck, ja ick derve wel seggen, wanschickelijck en walgelijck werd gehandelt’, schrijft De Decker hieromtrent, en geeft voorts als zijn mening dat het van landsbelang is ‘dat eene gemeene 〈“algemene”〉 Lands-Tale wel 〈“correct”〉 en behoorlijck werde gespelt en gestelt, voornaemlijck 〈“met name”〉 by sulke, die de penne voeren of sich met schrijven moeyen willen’.

De tot dan toe verschenen spellingboeken en spraakkunsten van het Nederlands - en dat waren er toch enkele! - lijken De Decker te zijn ontgaan: hij spreekt er tenminste zijn verbazing over uit ‘dat'er tot noch toe niemand en is opgestaen, die sulcke lemten 〈“gebreken”〉 eens ernstelijck heeft aengetast, en de selve getracht te weeren of ten minsten aen te wijsen’. Daarom heeft hij zo'n vijf tot zes jaar te voren de zaak zelf maar eens aangevat, ‘oock al eenen goeden sprong daer in gedaen, doch is om tusschenkomende oorsaken blijven steken met meeninge nochtans van eens weder t'hervatten’. Dat moet dan in 1654 of '55 zijn geweest, ongeveer in de tijd waarin de Amsterdammers niet onkundig hoefden te blijven van de taalkundige pennetwist (met godsdienstige achtergrond) tussen hun stadgenoten, de katholieke dichter Joost van den Vondel (1587-1679) en de protestante dominee Petrus Leupenius (1607-1670), uitgevochten in het Noodigh berecht over de nieuwe Nederduitsche misspellinge bij het drama Lucifer van de eerstgenoemde en het Naaberecht van diens tegenstander, die in 1653 Aanmerkingen op de Neederduitsche taale had laten verschijnen. Van De Deckers pogingen van rond 1655 rest ons niets: wel hebben zij zijn biograaf Matthaeus Brouërius van Nidek in zijn uitgave van Alle de rym-oeffeningen van Jeremias de Decker (Amsterdam, 1726) aanleiding gegeven De Decker aan te duiden als ‘onze zinryke Schryver, die eene Spraekkunst tot zyn eigen gebruik ontwierp, om niet by den tast heen te schryven, maer orde en maet te houden’.

1. Karsemeijer (o.c.p. 336) denkt hier vooral aan De nederlaagh van Hannibal (Amsterdam 1653) en De ballingschap van Scipio Africanus (Amsterdam 1658) van Jurriaen Bouckaert.

[p. 232]

Het ‘Aen den leser’ uit 1660 bevat enkele opmerkingen die laten zien waaraan De Decker een vijftal jaren eerder onder andere ook zal hebben gedacht.

Op het terrein van de spelling zijn volgens De Decker

de misslagen onser nieuwe Schrijvers soo grof en groot, datmense, sonder hun ongelijck te doen, wel weder 〈‘terug’〉 mochte senden onder de roede en op de spelbancke om de krachten en klancken der letteren wat nader te leeren onderscheyden.

Op alle feilen wenst hij binnen het korte bestek van een voorrede niet in te gaan:

't sal my voor ditmael genoeg sijn ter loops 〈‘in het kort’〉 te seggen, dat sy in't verdubbelen en verenckelen der twee Klinkeren E en O deurgaens 〈‘telkens weer’〉 soo regelrecht aengaen tegens d'oprechte en behoorlijcke Uytsprake onser Tale, en soo wel overeenstemmen met de vuyle en walgelijcke van ons Amsterdamsch graeu, dat ghy soud seggen datse sulx voor eene fraeyheyd moeten houden, gemerckt sy deurgaens d'enckele E en O in plaetse stellen der dubbele en de dubbele in plaetse van d'enckele, bottelijck en spottelijck schrijvende: benen, stenen, bomen, bonen &c. in plaetse van beenen, steenen, boomen, boonen. En in tegendeel: steeden, leeden, kooten, kooper cuprum, &c. in plaetse van steden, leden, koten, koper.

Uit dit laatste citaat, dat ongeveer een halve eeuw later de aandacht getrokken heeft van Arnold Moonen (1644-1711) bij het schrijven van zijn Nederduitsche spraekkunst (Amsterdam 1706: 29-30), wordt duidelijk: 1. de notatie met een enkel (e, o) of dubbel (ee, oo) letterteken door de bedoelde scribenten druist in tegen de (beschaafd geachte) uitspraak en komt overeen met het mondeling taalgebruik van het ‘Amsterdamsch graeu’; 2. De Decker beschouwt beschaafd mondeling taalgebruik als norm voor de spelling; 3. die beschaafde uitspraak vergt dat er beenen en steden etc. wordt geschreven.

Omdat De Decker zo nadrukkelijk het gebruik van ‘enckele’ en ‘dubbele’ tekens, het ‘verenckelen’ en ‘verdubbelen’ in geschreven taal relateert aan de gesproken taal en op grond van de uitspraak gekomen is tot een klassificatie, moeten we aannemen dát er verschil in uitspraak heeft bestaan tussen de vocaal in beenen en steden, boomen en koten; en omdat er zo nadrukkelijk sprake is van enkel en dubbel teken in samenhang met de uitspraak, ben ik geneigd aan te nemen dat het verschil (primair of ook) als een kwantitatief verschil is ervaren, dat wil zeggen dat in de woorden met ee en oo in de beschaafde uitspraak een langere klank werd gehoord dan in woorden met e en o.

Ik ga voorbij aan de algemene constatering dat er een klankverschil tussen de beide groepen woorden heeft bestaan en beperk me tot de specifiekere conclusie. Van een (kwantitatieve) tegenstelling - die te herleiden valt tot de etymologische achtergrond van de betreffende vocalen: vanouds lange e en o in been(en) en boom(en) etc. tegenover gerekte e en o in steden en koten (meervoud van kot) - was bij Nederlandse grammatici al eerder sprake geweest. Werd Roemer in de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst

[p. 233]

(Leiden 1584) zich nog onder het slaken van een bescheiden krachtterm bewust van een of ander klankverschil (‘bylo hier merck ick een gróót verschil in gheklanck dezes letters daer ick nóyt op gheacht hebbe’), de Zuidnederlander Jacob van der Schuere (1576-na 1647) vermeldde in zijn Nederduydsche spellinge (Haarlem 1612:41-42, 45) dat de vocaal in woorden als steenen, boomen ‘breed’ werd uitgesproken, die in woorden als leden, koper ‘niet zo breed’. Wat onder dat ‘breed’ wordt verstaan, is niet duidelijk. Plaatsen we de gegevens van Van der Schuere bijeen, dan komen we tot het volgende overzicht:

in weeg (‘wand’), (ik) weet ‘breeden klank’
in (ik) weeg, (de) weet minder brede klank
lange klank, ca. 1½ e in weg, wet
in weg, wet korte klank

in (ik) stoof, (het) loof ‘breede o’
in stóf (‘de stoof’), (ik) loof lange o
in stof, lof korte klank

Voor de e- en de o-klanken geldt dus hetzelfde: het enkele teken zonder accent in de bovenstaande woorden drukt de korte klank uit, het enkele teken met accent (in gesloten syllabe) de lange pendant van de korte, terwijl het verdubbelde teken (dat in gesloten én in open lettergreep voorkomt) een ‘breede’ tegenhanger van de korte moet verbeelden. Duidelijk is het dat de ‘brede’ klank anders geklonken heeft dan de ‘lange’. Maar ‘breed’ sluit b.v. (extra-)lang-zijn (kwantitatief verschil) niet uit maar belicht een ander aspect van de klank, zoals wellicht ook in de Twe-spraack (1584: 22) het geval is: ‘dubbeld volkomen ófte breed, lang en durigh, hóórtmen der zelver gheklanck ...’. Hoe dan ook: Van der Schuere heeft geattendeerd op verschil in klank tussen de beide e's en o's.^2.

Nog geen twee decennia later getuigt Samuel Ampzing (1590-1632), geboren in de stad waar hij dan woont: Haarlem, in Nederlandsch tael-bericht (Haarlem 1628: 22, 36) dat hij van een kwantitatief onderscheid heeft gehoord - zijn woorden doen aan die van Van der Schuere denken - maar dat hij het in het Haarlems niet kent. De samenval van de twee lange e's en o's had zich voor de Noordnederlander Ampzing al voltrokken.^3. De Decker, wiens ouders beiden ‘van Antwerpen’ waren en die dus zeker in Amsterdam onder Zuidnederlanders zal hebben verkeerd, heeft het onderscheid nog gehoord, en heeft zich te weer gesteld tegen de samenval.

De Deckers spelling lijkt in dit opzicht overeen te komen met die van zijn plaatsen tijdgenoot Petrus Leupenius. Maar in diens Aanmerkingen op de Neederduitsche taale is deze spelling niet gegrond op het principe van de uitspraak maar op dat van de gelijkvormigheid: elk veranderlijk woord, dat in het enkelvoud een dubbele vocaal toonde, kreeg ook in de daarvan rechtstreeks afgeleide vormen een dubbele vocaal: been - beenen, maar ook eet - eeten, etc. en taal - taale, muur - muuren, waarnaast dag - dagen, gebed - gebeden, gebod - geboden maar, op grond van de (lange) uitspraak vaader, kooning, etc.

2. Ik dank hier Cor van Bree, wiens opmerkingen bij een eerdere versie van dit artikel me tot heroverweging en herformulering hebben gebracht van de oorspronkelijke tekst van vooral deze alinea.

3. Anthonis de Hubert (1583- na 1636), van Zierikzee afkomstig, meldt in zijn Noodige waerschouwinge (Leiden, 1624: 7): ‘alhoewel wii int Nederduiitz tweederhande e ende o hebben, die wel dienen onderscheiidelick geschreven te worden, so hebbe ik 'tselve evenwel gelaten om eenige redenen’. Waaruit het klankverschil heeft bestaan, en op welke grond(en) De Hubert dit in zijn spelling niet heeft willen laten uitkomen, is onbekend.

[p. 234]

Met enkele zeventiende-eeuwse Nederlandse grammatici heeft De Decker gemeen dat hij voor het gemelde spellingonderscheid ook pleit ter voorkoming van (geschreven) homoniemen:

soo voeren sy 〈‘de slechte auteurs’〉 dus doende noch bovendien in de tale eenen heelen wagen vol Homonymen of tweesinnige woorden; sulcx datmen somtijds niet en weet ofse van koolen caules of van kolen carbones,^4. van reeden stationes navium of van reden ratio, &c. Spreken, tot welcke vuyle verwertheden sy niet en souden vervallen noch hunnen Leser verbysteren, indiense scherp luysterden na d'oprechte Uytsprake, en hunne Spellinge daer na voegden.

Alleen spreekt De Decker over lange e en o, iemand als Ampzing alleen over o.

Niet alleen tegen de spelling werden volgens De Decker ernstige fouten gemaakt, ook tegen de ‘t'Samenstellinge’ of ‘Syntaxis’:

wat aengaet de t'Samenstellinge; ontelbaer sijn d'oorbanden 〈‘oorvijgen’〉 en muylperen diese Prisciaen 〈‘de grammatica’〉 alhier geven, sonder eenigsins op Geslagte, Getal noch Persoon te passen 〈‘doordat ze in het geheel geen aandacht gaven aan...’〉; van de Gevallen 〈‘naamvallen’〉 en wil ick niet roeren, noch 't waernemen der selve van hun vereyschen.

Geslacht, getal, persoon en naamval: accidentia uit de woordsoortenleer of etymologia van de triviumgrammatica, die bij de veranderlijke woordsoorten een belangrijke rol spelen.

Op het verkeerde gebruik van naamvalsvormen wenst De Decker niet in te gaan; waarschijnlijk acht hij daarvoor geen kruid tegen de kwalen van zijn tegenstanders gewassen. Ik breng hier in herinnering dat De Decker zelf al eens eerder bescheiden aandacht heeft geschonken aan het gebruik van naamvalsvormen van Latijnse eigennamen in Nederlandse teksten: in zijn Rym-oeffeningen (Amsterdam 1659) drukte hij in ‘Aen den Leser’ in deel 2:

Endelijck, Leser, en vind niet vreemd dat ick in eenige eygene namen 〈‘eigennamen’〉 den Latijnschen Vocatif of Roeper behoude; de terminatie of uytgang in E dunckt my in dusdanige gelegentheyd sachter en vloeyender als die in US, oock bequamer om 't roepende geval dier namen af te beelden, en niet soo vreemd van den aerd onser uytsprake.

De Decker keert zich hiermee tegen de opvattingen van Christiaen van Heule (?-1655) in diens Nederduytsche grammatica ofte spraec-konst (Leiden 1625: 27-28) en Nederduytsche spraec-konst ofte tael-beschrijvinghe (Leiden 1633: 56-59) en tegen die van Samuel Ampzing in zijn al vermelde Nederlandsch taelbericht (p. 3-4), die het gebruik van

4. In de Twe-spraack (1584: 31) is ‘kool carbo’ in klank en teken geplaatst tegenover ‘kóól caulis’. Vgl. bij Van der Schuere (1612: 45): ‘zoo mochtemen wanneer yemand een kool-mande begeerde, wel twijffelen of hy niet een kól-mande 〈“brandstofmand”〉 en zoude meenen’. Men zie ook Petrus Montanus' Spreec-konst (Delft 1635: 59) en Samuel Ampzings Nederlandsch tael-bericht (1628: 36).

[p. 235]

vreemde buigingsystemen voor ontleende eigennamen in een Nederlandse tekst met klem hadden afgekeurd als ‘eene ongeleerdheid en woestheid 〈“barbarisme”〉’.

Wat keurde De Decker in 1660 dan zo al af?

wie kan sich onthouden van lachen? ... Wanneerse een Werckwoord van't veelvoudig Getal onder eenen Persoon werpen van 't eenvoudig.

De Decker wijst hier de verbinding af van een meervoudige persoonsvorm en een enkelvoudig onderwerp. Combinaties als doen ik - ik doen, laefden ik - ik laefden, voor een deel te verklaren uit (vooral Zuidnederlandse neiging tot) hiaatdelging, zijn regelmatig te vinden in zeventiende-eeuws Nederlands. Naast dit ‘barbarisme’ moeten ook gevallen worden vermeld van wat Quintilianus al als ‘soloecismen’ heeft gebrandmerkt: A.A. Weijnen geeft in Zeventiende-eeuwse taal (Zutphen 1965: 73-74) en Schets van de geschiedenis van de Nederlandse syntaxis (Assen 1971: 34) o.a. als voorbeelden van deze ‘constructio ad sensumrls’ 't volck dwaelen (Huygens) en men vermoen (Bredero), waarbij wordt opgemerkt dat de verbinding men + meervoudige persoonsvorm Hollands is.

Wie kan sich onthouden van lachen?... Wanneerse 't Werckwoord van den derden Persoon setten onder den tweeden?

Dit ‘soloecisme’ kan volgens de tekst van De Decker in enkelvoud en in meervoud worden gemaakt: du loopt i.p.v. du loopst en gy lopen i.p.v. gy loopt, maar ook in tegenwoordige en in verleden tijd: du pakte etc. i.p.v. du paktest etc. Weijnen (1965 o.c.: 41) geeft uit Hooft het voorbeeld (in rijmpositie!) gy duiden.

wie kan sich van lachen onthouden?... wanneerse van den Hemel sprekende hare klaerheyd, van d' aerde sprekende sijne swaerheyd seggen: wanneerse van zee, scheê, byl, &c. eenen Hy maken, van visch, disch, styl, &c. eene Sy:

De Decker is hiermee de zoveelste getuige voor de ondergang van het drie-generasysteem in het Noorden: de pronominale aanduiding binnen de de-woorden blijkt bij een aantal door hem niet bij name genoemde auteurs niet te stroken met de (kunstmatige) norm van grammatici als Van Heule, die het grootste deel van de door De Decker genoemde woorden in zijn eerste grammatica expliciet met hun correcte woordgeslacht heeft vermeld.

wie kan sich van lachen onthouden?... wanneerse de Byvoeglijcke en Selfstandige namen 〈‘naamwoorden’〉 soo wel 〈‘correct’〉 doen op een sluyten als een' tang op een vercken, en opdragende hunne schoone stucken in 't voorhoofd 〈‘voorwerk’〉 der selve stellen hier aen de edele Heere daer aen den edelen Ioffer... En duysend diergelijcke snoodheden begaen. Men spot met de Walen, alsmen hoort: dat boom, die huys: maer doen dese veel beter? Want dese of deser gelijcke lemten 〈‘gebreken’〉 sijn so

[p. 236]

bot en barbaer, datse alle ooren voelen konnen, die maer een kruymken natuurlijck oordeels hebben, en niettemin men ontmoetse alomme by hen; waervan ick tot nader bericht staelkens soude toonen, indien ick in plaetse eener voorreden eene Spraekkonste schreve.

De grammatici hebben hun tijdgenoten gewezen op het onjuiste gebruik van voornaamwoorden en daarbij aansluitende woorden. Voor wat het Duits betreft levert Laurentius Albertus ons in zijn Teutsch Grammatick oder Sprach-kunst (Augsburg 1573: D6r) voorbeelden als der Fraw dir nit der gelt gern gibt aus. Johan Radermacher heeft er in zijn Voorreden vanden noodich ende nutticheit der Nederduytsche taelkunste uit 1568 over opgemerkt:

Sien wy oock niet hoe quaelyken dat de walen onse manlyk .Hy. ende vrowelyk .Sy. ende dierlyk .Het. onderscheyden ende onthouden connen... seggende dickwyls tot eenen man .Sy. ende tot een vrowe .Hy. ende tot beyde .Het., teghen natuere.

En kort daarop schrijven de Amsterdamse rederijkers in de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (p. 63): ‘Hóórt eenen uytheemschen spreken, dat man, die wyf, die kind, dat door, die huys^5.’, etc. De buitenlanders worden hier als (slecht) voorbeeld gesteld; en blijkbaar moesten zij het in De Deckers tijd nog ontgelden. Hun Nederlandse tijdgenoten mogen het dan niet zo bont als dezen hebben gemaakt, wanneer het ging om de verbuiging van adnominale woorden lieten ook zij (de Noordnederlanders?) het er volgens De Decker (met zijn zuidelijke achtergrond) lelijk bij zitten.

In de hierboven al vermelde Rym-oeffeningen uit 1659 heeft De Decker in een gedichtje, dat volgens de opgave van Karsemeijer (o.c. p. 204-205) ook al in De Deckers Punt-dichten van 1650 was opgenomen, in kort bestek de lezer definities van de verschillende woordsoorten geboden:

Naem wijst de saken aen: Woord toont ons watse maken,
En beeld ons 't wercken uyt en 't lijden van de saken:
't Deelnemende gedeelt neemt wat van beyden t'saem,
Te weten tijd van woord, geslacht en val van naem:
De Voornaem streckt voor naem: het Bywoord wijst ons tijden,
Plaets, wijse en omstand aen van wercken en van lijden:
De Koppeling of scheyd of schakelt als een koord
Woord aen woord, naem aen naem; Voorsetting naem aen woord:
De Tusschenwerping toont der tochten woeste krachten:
Het Ledeken 'tverschil der dryerley geslachten.
Dees negen deelen zijn 't, waer uyt de Reden rijst,
Daer all wat reden heeft, zijn reden met bewijst.

5. David van Hoogstraten (1658-1724) schreef in het ‘Berecht’ tot zijn Aenmerkingen over de geslachten der zelfstandige naemwoorden (Amsterdam 1700) over hetzelfde probleem, maar dan in een andere taal, en niet als gevolg van vreemde onkunde maar van een andere visie op taalbeheersing: ‘My heugt, dat seker geleert man, wiens naem ik my ontzie te noemen, om niet te bezwalken den roem, met recht door hem in andere wetenschappen behaelt, over lange jaren tegens my zeide, dat hy geen zwarigheit maken zou van te schryven mea pater, en meus mater, als hy maer best dus zyne meening kon uitdrukken’.

[p. 237]

De Decker bedient zich in bovenstaand vers over het algemeen van een inmiddels al ‘klassieke’ terminologie: dank zij de Terminografische index op de oudste Nederlandse grammaticale werken (Amsterdam 1989) van E. Ruijsendaal valt op eenvoudige wijze te achterhalen dat De Deckers naem, woord, voornaem, bywoord, koppeling, voorzetting en lede(ke)n al in de Twe-spraack (1584) als technische termen zijn gebruikt. Naem, woord, voornaem, bywoord en ledeken hebben daarvan nog lang stand gehouden, zeker in de terminologie van de triviumgrammatici, hoewel er veelal andere termen naast verschenen (naemwoord, werkwoord, etc.) die uiteindelijk restten. Twe-spraacks koppeling en voorzetting vinden we vóór De Decker alleen nog bij Van Heule (1625, resp. 1625 en 1633).

Daarnaast bezigt De Decker tussenwerping, een oude term die ik in ‘De benamingen van de woordsoorten in oude Nederlandse grammatica's tot 1805’ (Leuvense bijdragen 63 (1974): 113-136) al voor de Vocabularius copiosus (1483) heb gesignaleerd en die in verschillende woordenboeken uit de zestiende en de zeventiende eeuw opduikt. In grammaticale teksten van vóór De Decker heb ik de term alleen in Henri Hexhams English grammar (Rotterdam 1647) gevonden. Helemaal een vreemde aanduiding is De Deckers 't deelnemende gedeelt ter vertaling van participium.

Ook in de voor een deel hierboven besproken tekst van De Decker uit 1660 komen enkele taalkundige termen voor. Twee ervan trof ik bij de triviumgrammatici niet eerder aan: t'samenstellinge (syntaxis) en tweesinnige woorden (homoniemen). Veelvoudig getal vinden we in de Twe-spraack, maar niet eenvoudig getal; beide termen zijn wel aanwezig bij Van Heule (1625 en 1633), Ampzing (1628) en Leupenius (1653). Zelfstandige en byvoeglijke naem daarentegen komen al in de Twe-spraack voor, bij De Hubert (1624), Van Heule (1633), in Allard Kóks Ont-werp der Neder-duitsche letter-konst (Amsterdam 1649) en bij Leupenius (1653). Woord is een term die we in de betekenis ‘verbum’ bij Van Heule (1625 en 1633) en Leupenius in gebruik zien. Zij, én Ampzing en Kók gebruiken werkwoord naast woord, evenals De Decker. Spraekkonst is eerst sinds Van Heule (1625) in regelmatig gebruik, die het ontleend zal hebben aan een editie van Peeter Heyns' (1537-1598) Cort onderwijs (Antwerpen 1571). Van Heule en Leupenius bedienen zich ook van letterkonst, gangbaarder en ouder, dat ook in De Deckers Rymoeffeningen van 1659 (p. 15) te vinden is.

Behalve de terminologie van De Decker - die het meest met die van Van Heule overeenstemt, en in iets mindere mate met die uit de Twe-spraack en van Leupenius - biedt wellicht ook zijn bondige omschrijving van de woordsoorten enig houvast om hem te plaatsen in de grammaticale opvattingen van de zeventiende eeuw. Eerst moet opgemerkt worden dat De Decker vast heeft gehouden aan de ‘klassieke’ indeling in negen woordsoorten, en dus niet aan de zesdeling van Van Heule (1633) of de nog recentere vijfdeling van Leupenius (1653). De Deckers omschrijvingen vallen te herleiden tot de traditionele Latijnse-schoolgrammatica uit Holland. Daar was, op last van de Staten van Holland en West-Friesland, in 1626 de Grammatica latina van Gerardus Joannes Vossius (1577-1648) op de Latijnse scholen voorgeschreven. Dit boek was de bewerking van Ludolffus Lithocomus' gelijknamige werk, in 1575 in Düsseldorf voor het eerst verschenen, in 1584 door de Leidse Plantijndrukkerij herdrukt, en in

[p. 238]

1592 in Holland verplicht gesteld, zodat het zijn sporen met name in Van Heules eerste werk heeft achtergelaten. De in 1609 geboren De Decker lijkt aan de herziene versie van Vossius nauwelijks meer te zijn toegekomen: zijn summiere omschrijvingen leunen duidelijker aan tegen Lithocomus' versie dan tegen die van Vossius, hoewel de beide schoolboeken ook grote overeenkomsten vertonen. Als voorbeeld geef ik achtereenvolgens De Deckers omschrijving van het naamwoord (nogmaals), die van Lithocomus en die van Vossius:

De Decker:	Naem wijst de zaken aen
Lithocomus:	Nomen est dictio variabilis quae rem nominat
Vossius:	Nomen est dictio, quae rem primo sine tempore significat

Men zou hier kunnen stellen dat De Decker kortheidshalve Vossius' ‘sine tempore’ achterwege heeft gelaten; maar De Deckers aanwijzen stemt meer met Lithocomus' nominat dan met Vossius' (Aristotelische) significat overeen. Een soortgelijk verschil laat zich herkennen bij het werkwoord:

De Decker:	Woord toont ons watse maken,
	En beeld ons 't werken uit en 't lijden van de zaken
Lithocomus:	Verbum est dictio variabilis, quae significat actionem aut passionem
Vossius:	Verbum est dictio variabilis, quae agere, pati, vel esse significat

Het Vossius kenmerkende (modistische) esse ontbreekt bij zowel De Decker als Lithocomus. Van dergelijke voorbeelden van sterker overeenkomst tussen De Decker en Lithocomus dan tussen De Decker en Vossius zijn er meer te geven (deelwoord, voornaamwoord, bijwoord, tussenwerpsel). Maar er zijn enkele gevallen die in de richting van Vossius als bron wijzen. Zo vinden we in Lithocomus' werk geen overeenkomst met De Deckers

De Koppeling of scheyd of schakelt als een koord
Woord aen woord, naem aen naem

terwijl daarvoor in het syntaxisdeel van Vossius' schoolboek als equivalent aangetroffen wordt:

Coniunctio similes casus in declinabilibus: similes modos in verbis copulat

Toegegeven: De Decker en Vossius stemmen niet letterlijk overeen, maar de Nederlandse tekst staat dichter bij die van Vossius dan bij die van Lithocomus. Overtuigend acht ik de overeenkomst wat betreft het voorzetsel:

De Decker:	Voorzetting [schakelt] naem aen woord
Lithocomus:	Praepositio est dictio invariabilis, quae praeponitur
Vossius:	Praepositio est dictio indeclinabilis, qua nomen adjungitur verbo

[p. 239]

Daarbij mag het niet uitgesloten worden geacht dat De Decker via de spraakkunst van Kók - zoals bekend voor een belangrijk deel een vertaling van Vossius' Grammatica latina - de invloed van de rector van het Amsterdamse Athenaeum illustre heeft ondergaan: de bescheiden overeenkomst in grammaticale termen tussen De Decker en Kók is echter niet significant. Misschien kan de overeenkomst in woordgebruik in

De Decker:	De Tusschenwerping toont der tochten woeste krachten
Kók:	zy worden zó ghe-noemt, om-dat zy ghe-meenlijk in een Reden in-gheworpen worden om de harts-tóghten te ver-klaaren

de voorzichtige veronderstelling dat hij via Kók de invloed van Vossius heeft ondergaan, steun geven.

Samenvatting

In zijn onderscheid in de spelling van e- en o-klanken in open lettergreep sluit De Decker meer aan bij Jacob van der Schuere, die eveneens van Zuidnederlandse komaf was, dan bij de grammatici uit het Noorden; hij weigert te capituleren voor een proces van samenval dat zich waarschijnlijk al voltrokken heeft binnen de autochtone Amsterdamse (Noordhollandse?) samenleving. Ook keurt hij een aantal fouten tegen de grammaticale systematiek af; daarbij valt het op dat hij zich expliciet verzet tegen fouten in flexie en in pronominale aanduiding die met de reductie van een drie-generasysteem naar een twee-generasysteem samenhangen. Ook in dezen lijkt het Zuidnederlandse taalgevoel in conflict te zijn geraakt met het noordelijke (Amsterdamse?) taalgebruik, maar ook de invloed van de (noordelijke) grammatica's, waarin het drieledige systeem werd verdedigd, kan hieraan ten grondslag liggen.

Behoudend is De Decker ook in zijn woordsoortenleer, waarin hij het ‘oude’ negendelige systeem aanhangt. De definities die hij in zijn korte gedicht levert, gaan voor het merendeel terug op de inmiddels afgeschafte grammatica van Lithocomus, en laten slechts hier en daar iets zien van de vernieuwingen die Vossius had aangebracht. Het feit dat hij dit gedicht uit de eerste druk van de Punt-dichten ongewijzigd in latere bundels heeft opgenomen, wijst er m.i. op dat De Decker in de spraakkunst die hij voor eigen gebruik rond 1655 had ontworpen en waarvan hij in ‘Aen den leser’ uit 1660 gewaagde, geen spectaculaire voorstellen zal hebben gedaan. Het vermoeden dat hij geen spraakkunst van het Nederlands zou hebben gekend, uitgesproken aan het begin van deze bijdrage, is onjuist gebleken.