Voortgang. Jaargang 11

[p. 153]

‘Ytalia’ in Maria Tesselschade's Die rejsen wil op aerdt
N. van der Blom

Deze bijdrage schrijf ik in dankbare herinnering aan dr. L. Strengholt, en te zijner nagedachtenis. Ik maakte kennis met hem in 1978, toen ik hem kon meedelen dat de IB die in 1616 zijn berijming van het Hooglied uitgaf Iacob Beeckman was, toen conrector aan de Latijnse school van Zierikzee.^1. In 1986 kreeg ik zijn studie over Revius' berijming toegezonden, waarin Beeckman's bewerking niet ontbreekt.^2. Bij de Nederlandse auteurs die in onze briefwisseling aan de orde kwamen voegde zich in 1989 Maria Tesselschade. Op 16 nov. schreef ik hem over zijn, toen pas gelezen, artikel, de 18e belde hij dat hij hoopte spoedig te kunnen reageren, even later was zijn levensreis ten einde. Overtuigd, dat hij de voortgang van het onderzoek zou hebben gewild, geef ik hier kort weer wat ik hem, in dank voor de kennismaking met dit gedicht, toen heb geschreven.

Het ms roept vragen op: er zijn correcties, er is een variant; is dit wel calligrafisch schrift? Mij lijkt het meer een ‘net klad’, zoals men aan een vriend ter beoordeling toezendt. Als Hooft later heeft vernomen van een (a.s.) publicatie van de definitieve tekst, er eventueel over heeft gecorrespondeerd, valt het dan niet goed te plaatsen dat hij achterop zijn eigen tekst schreef?

De Y van Ytalia was mogelijk eerst een E (p. 119); stond er eerst jEtalia (cf. r. 4 Jet = iet) met zo'n E middenin als bij ‘verEijst’ in de variant die dan, slecht als ze is, van haar zou kunnen zijn? Hoe dit zij, die Y ‘heeft meer in’ - stel, dat ze er niet staat, ze zou er moeten staan! Mijn voorstel: Tesselschade werd door haar onderwerp zelf, mogelijk in tweede instantie, naar de Y gebracht. Want deze ‘letter van Pythagoras’ verbeeldt de twee wegen, de brede en de smalle. In 1967/68 heeft dit onderwerp me erg geboeid - ik kwam toen terecht in een heel complex van christelijke allegorie. Het fraterhuis van de school van Delft had ca. 1540 de Y als symbolum; in 1616 werd de letter aangebracht boven de poort van de, nu Protestantse, school. Samen met de spreuk Per Angusta ad Augusta, die men later uitlegde als Door de benauwenis tot de Behoudenis. Een verwante idee beeldt de zgn. Tabula Cebetis uit - de Leidse Lakenhal bewaart een in 1620 voor de school geschilderd doek, waarop men ziet hoe de mens, die de zware maar goede weg kiest, uitkomt bij het hooggelegen ‘Domicilium Salutis’.

In Rotterdam, in Boymans-van Beuningen, is m.i. in Van Valckenborch's De Schipbreuk van Aeneas, van 1603, de Aeneis van Vergilius verbeeld. De Aeneis is een allegorie van het mensenleven en een Pilgrim's Progress. Troje, d.i.

1. L. Strengholt, Bloemen in Gethsemané, 1976, p. 52, n. 8. En mijn ‘IB’, in: Ts 95, 1978, 164. Met mijn Grepen uit de geschiedenis van het Erasmiaans Gymnasium 1328-1978, 1978, p. 63 v., 70-73; en n. 32 v., 36-38, 41-44.

2. L. Strengholt, Het Hoge Liedt Salomons ... door Jacobus Revius, 1986, p. 19 v. en Bijlage III.

[p. 154]

de vita voluptuosa, is verbrand; de hemel echter beduidt Anchises, dat zijn volk nog een toekomst en een taak heeft, en hij pakt de pelgrimsstaf op. Door de fase van de vita activa, en met afwijzing van de verleiding van Dido's Carthago, komt Aeneas in ‘het hoog Italia’, de tempel die hoog in de bergen, de staf wijst erheen, zichtbaar is: de vita contemplativa. Tot Dido zegt Aeneas van Italia: ‘hic amor, haec patria est’, dit is mijn liefde, dit mijn vaderland (iv, 345 v.); en in Italia wordt hem duidelijk dat hij thuis is: ‘Salve, fatis mihi debita tellus ... Hic domus, haec patria est’, gegroet, mij door het lot verschuldigd land, hier is mijn huis, dit is mijn vaderland (vii, 120/2). Italia: ook zó geschreven duidt de naam op het einde van de levensreis, het ‘Eeuwich Honck’. De parallellen lijken me talrijk: de reis, de roeping naar, de liefde tot het Rijck (vs. 6), de keuze voor de moeiten, en het afwijzen van ‘de Rust van Sadheijts weelden’, het ‘onwillige genieten van Legelijcker weg’ (Dido). Allegorie van christelijke snit - zei Erasmus niet, in navolging van vele eeuwen christendom vóór hem, dat de poëzie van Vergilius pas van nut is als men beseft dat deze geheel ‘mysticus’ is, allegorisch?^3.

Mag men de interpunctie wijzigen? Ik zou dan in vs. 6 willen zien ‘... - Ick heb u uijtverkooren -’, dan sluit het begin van vs. 6 nog duidelijker aan op dat van 7. In dat vers zou ik niet zozeer een waarschuwing willen horen, veeleer waardering voor het beminnen van het Rijck, op grond van het ‘Ick heb u uijtverkooren’ (p. 123), ondanks de zwaarte van de weg. Tot en met vs. 7 belooft de dichteres zich wat Christus in de toekomst zal zeggen, om dan met 8 ‘Nu komt het welcom Swack’ zich tot het heden te wenden.

Tenslotte: zou in vs. 8 een optatief ‘maeck'’ = maeke ook kunnen? Bij het begin van de reis past een gebed. En: is het voor de vrouw Maria Tesselschade karakteristiek dat zij zo sterk aandacht heeft voor het ‘met zijn volle lee'n herboren’, vs. 5?

3. Mijn ‘De Y apud Delphos’, in: Hermeneus 39, 1967/68, 87-90 = Florislegium, 1982, 133-140; ‘Van Valckenborch's Schipbreuk van Aeneas’, in: Bulletin museum Boymans-van Beuningen 18, 1967, 54-67 en ‘Landschap met “de schipbreuk van Aeneas”’, in: Hermeneus 39, 1967/68, 168-176.