Voortgang. Jaargang 10

[p. 63]

Vondel doet ook mee
Aanvulling op ‘Donne als model’ (Voortgang VI, 1985)
L. Strengholt †

In een bijdrage ‘Donne als model’, gepubliceerd in een eerder deel van Voortgang, heb ik betoogd dat Johan de Brune de Jonge zich in zijn Minne-praat, dat is zijn - zeker opmerkelijke - dichterlijke bijdrage voor de bruiloft van zijn neef Mattheus Vossius en Johanna de Veno, in november 1642 te Leeuwarden gevierd, als voorbeeld een epithalamium van de Engelse dichter John Donne koos. Daarmee kwamen we een zeldzaam geval van navolging van de grote ‘metaphysical poet’ op het spoor. Het bruiloftsvers van De Brune bleek voorts opvallend doorweven te zijn met hooftiaanse en - in mindere mate - met huygensiaanse wendingen.^1.

Onder de variaties door middel waarvan de Nederlandse dichter zich min of meer onafhankelijk maakt ten opzichte van zijn Engelse voorbeeld, noemde ik een plaats uit de vijfde strofe, waar De Brune Euripides' Bakchai (r. 918) voor de geest kan hebben gehad. In die tragedie treedt de Thebaanse koning Pentheus op, die om zijn verzet tegen de invoering van de Bacchusdienst door Bacchus gestraft wordt met krankzinnigheid, zodat hij onder andere de stad Thebe en de zon dubbel ziet. De Brune zegt op de desbetreffende plaats, zich richtend tot de bruidegom:

Doch zie ik niet u beid passeeren over straate?
Gelijk het Pentheus docht, als 't brein hem had verlaten,

Dat hy twee zonnen zag van wonder klare straal;

Zoo denken wy van u tot noch toe allemaal.^2.

Een meer voor de hand liggende bron voor deze voorstelling van de waanzinnige Pentheus is vermoedelijk Vergilius' Aeneis IV, 469-470:

1. Voortgang VI, 1985, pp. 213-247; in de ondertitel is daar bij vergissing Minne-praet, met ae in plaats van met aa, gespeld.

2. T.a.p., p. 245, r. 49-52.

[p. 64]

 

Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus,

 

Et solem geminum, & duplices se ostendere Thebas:^3.

Deze regels citeer ik hier niet naar een uitgave van de Romeinse dichter. Het ziet er namelijk naar uit dat De Brune op Vondel teruggrijpt. Hij kon de passage aangehaald en vertaald vinden in de liminaria van diens Gijsbrecht van Aemstel (1637). In zijn opdracht aan Hugo de Groot citeert Vondel de Latijnse verzen - met nog drie erop volgende regels - als een voorbeeld ervan hoe de Griekse toneeldichters somtijds hun personages aan het ‘hollen’ doen raken van ‘dolligheid, en ydele inbeeldingen’. Op het citaat laat de dichter dadelijk een vertaling volgen:

Gelijck het Pentheus docht, wanneer zijn brein aen't glijen
Geraeckte, dat hy zag ontelbre Razerijen,
Twee Thebens in de lucht, twee zonnen klaer van strael:^4.

Dat De Brune tot in zijn bewoordingen op deze regels van Vondel steunt, kan worden afgeleid uit de letterlijke overeenkomsten, meteen al met de beginwoorden van Vondels vertaalde versregels. ‘Gelijk het Pentheus docht’, zo schrijft hij immers uit zijn voorbeeld over, en hij gaat verder met een synoniem voegwoord ‘als’ naast Vondels ‘wanneer’, met in het ogenblikkelijke vervolg nog eens het woord ‘brein’, terwijl tenslotte De Brunes formulering ‘Dat hy twee zonnen zag van wonder klare straal’ niet buiten de inwerking van Vondels woorden ‘twee zonnen klaer van strael’ ontstaan zal zijn.

De overeenstemmende woorden en wendingen spreken nog te duidelijker als we vaststellen dat ze gekenmerkt worden door een zekere vrijheid ten opzichte van de Latijnse bron. Vergilius is veel bondiger, zoals ook Vondels prozavertaling van 1646 laat zien:

(...) gelijck kranckhoofdige Pentheus de troepen der Razernyen, en twee zonnen, en twee Thebens ziet:^5.

Vondels latere - in 1660 verschenen - integrale vertaling van Vergilius' epos in dichtvorm tenslotte luidt met betrekking tot de versregels in kwestie nogal verschillend van de corresponderende regels in de opdracht van de Gijsbrecht.

3. Geciteerd naar de tekst in Vondels opdracht aan Hugo de Groot voor de Gijsbrecht van Aemstel, vgl. De werken van Vondel (WB-uitgave) III (Amsterdam, 1929), p. 521.

4. T.a.p., p. 521.

5. De werken van Vondel (WB-uitgave) VI (Amsterdam, 1932), p. 584.

[p. 65]

Men vergelijke:

Als Pentheus, de Thebaen, kranckzinnigh, met veel zwiers,
De wilde troepen van de dolle Razernyen,
Twee Thebens teffens ziet, twee zonnen heeneryen:^6.

De conclusie moet zijn, dat Johan de Brune voor zijn Minne-praat van 1642 niet alleen Donne, Hooft en Huygens heeft gebruikt, maar ook, zij het voor zover wij nu kunnen zien slechts in een enkele passage, Vondel. De imitator blijkt de moderne Nederlandse letteren van zijn tijd grondig te kennen.

6. T.a.p., p. 585, r. 666-668; vgl. de annotatie aldaar: ‘met veel zwiers (bepaling bij de wilde troepen): in haar woeste gang (...) teffens: tegelijk; heeneryen: langs de hemelbaan rijden’.