Voortgang. Jaargang 9

[p. 143]

Pronken met andermans veren: Casparus van den Ende en zijn klankmethode^1.
J.L.M. Hulsker

1. Een ‘Françoische Schoolhouder’ en een drukker

Caspar(us) van den Ende (Amsterdam 1614- Rotterdam? 1681/1695)^2. was een schoolmeester te Rotterdam van wie Riemens vermeldde dat hij: ‘enseignait les langues française et hollandaise, la géométrie, la fortification et d'autres sciences utiles’ [1919: p.99]. Van den Ende vestigde zijn naam door een publikatie van twee woordenboeken in één band (Frans-Nederlands en Nederlands-Frans), voorafgegaan door verschillende inleidingen, onder de tweetalige verzameltitel Le Gazophylace, de la Langue Francoise et Flamende./Schatkamer, der Nederduytsche en Françoysche Tale^3.. Deze ‘schatkamer’, gevuld met woorden, werd bezorgd in 1654-56 door de Rotterdamse drukker en boekverkoper Johannes Naeranus [of Jean Naeran] (?-1669/70).

Naeranus, die niet veel waardering had voor de bestaande woordenboeken, ambieerde al enige tijd een goed woordenboek te drukken. In 1645 leerde Naeranus, zoals hij zelf zegt in zijn bericht aan de lezer^4., Van den Ende kennen en hij raakte geïnteresseerd in diens werk. De schoolhouder had namelijk voor zijn leerlingen al ‘ontworpen’ van woordenboeken gemaakt. Naeranus achtte Van den Ende een betrouwbaar kenner van het Frans die een woordenboek goed zou kunnen redigeren [zie Den Drukker tot den Lézer blz. A3; zie ook overzicht 1 punt F].

Naeranus vond het bovendien zeer loffelijk - ik volg zijn voorwoord - dat Van den Ende zoveel aandacht schonk aan een korrekte uitspraak van het Frans en Nederlands. De ‘Françoische Schoolhouder’ ijverde tot genoegen van Naeranus voor taalzuiverheid - die vooral purisme inhield - en paste een nieuwe methode toe voor het leren lezen en schrijven.

Van den Ende boekte met die methode naar zijn eigen zeggen^5. veel sukses en voerde zelfs in 1648 aan het hof van 's-Gravenhage een vierjarige

1. Graag wil ik dr.G.R.W. Dibbets bedanken voor de moeite die hij heeft willen nemen om, gerekend vanaf de eerste opzet, vier eerdere versies kritisch en nauwkeurig door te nemen. Ook aan dr. J. Noordegraaf ben ik dank verschuldigd voor zijn kommentaar op een eerdere versie.

2. Het Biografisch Woordenboek der Nederlanden, bevattende levensbeschrijvingen van zoodanige personen enz., deel 5, blz. 138 [van A.J. van der Aa] vermeldt dat Caspar of Jaspar van den Ende doctor was in de rechten. Hij zou enige bekendheid als wis- en aardrijkskundige hebben genoten, terwijl hij ook enige naam zou hebben gehad als schoonschrijver. Hij wordt in dit woordenboek vooral als de bedenker van de ‘klankmethode’ genoemd.

3. Volledige titel - cedilles ontbreken in het origineel - Le Gazophylace, de la langue Francoise et Flamende; comprenant les purs ét propres mots de chascune de ces deux langues en tel rang ét disposition, que les longues, ét les courtes syllabes dans chacûn mot se demonstrent. Et aussi Laissant à la langue Francoise son Orthographe usitée: mais monstrant L'energie du son de chasque mót, ét pareillement les lettres superfluës avec des charactères de pronunciation, ét de reticence, la quelle inégalité (de l'esgallement avec l'accent de la langue ét pronunciation des mots Francois) parcy devant à esté estimé fort penible, voire impossible à pouvoir esgalizer. Avecques quelques Tables... (etc.)/ Schatkamer, der Nederduytsche en Francoysche Tale; begrijpende de zuyvere en eygene woorden yder dezer twee talen, in zoodanigen schikking, dat de korte, en lange Sylben in yder woorde worden aangewezen. Ook mede, de Fransche Tale in haar gebruykelijke Spelling gelaten, nochtans de kracht des geluyds van yder woord, desgelijkx d'overtallige letteren, met geluyd- en swyg-tekens, aangewezen, welke moeylijke ongelijkheid (der Spelling, met des Taals geluyd, en uytspraak der woorden) voor dezen zeer beswaarlijk, ja onmogelijk is geacht te konnen vergelijken. Mitsgaders eenige Letter-tafels... (enz.)
In onderstaand onverzicht ziet men waar exemplaren van Le Gazophylace bewaard worden:

(1)

De Gemeente Bibliotheek van Rotterdam: [druk] 1654-56 (lexpl.), 1665 (1 expl.; dit is onvolledig), 1669 (1 expl.), 1681 (1 expl.), 1695 (1 expl.).

(2)

Koninklijke Bibliotheek: 1681 (1 expl.)

(3)

Universiteitsbibliotheek van Amsterdam: 1681 (1 expl.)

(4)

Universiteitsbibliotheek van Nijmegen: 1669 (1 expl.)

(5)

Provinciale Bibliotheek Middelburg: 1681 (1 expl.)

(6)

Universiteits Bibliotheek van Leiden: 1681 (1 expl.), 1695 (1 expl.) Vgl. Riemens 1919: p.267.

4. Ik baseer mijn gegevens op een tekst die Naeranus toevoegde aan Le Gazophylace [1654-56], Den Drukker tot den Lézer, en op de gereviseerde tekst in de druk van 1665, Den drukker, aan alle Liefhebbers en oeffenaars der Nederlandse en Fransche Talen.

5. Zie de bijdrage in Le Gazophylace: Bedenking op 't gewoonlijk onderrecht der eerster beginselen, der letternoeming, spelling, lees- en schrijfconst, zoo der Franscher, als Nederduytsche Tale; aanwijzende wat groover misgrepen die zelve onderworpen zijn; met bijgevoegd vertoon: wat middel men moet gebruyken, tot beter, klaarder, en volkoomender kennisze van 't letternoemen, spellen, uytspreken, lezen, en schrijven: niet alleen van de Nederlandsche en Francoische tale: maar ook van alle andre Talen, die in Christenrijk gebruykelijk zijn: blz. 3*, zie de De Jagers uitgave: 1849-50: p.35-36.

[p. 144]

leerling ten tonele die liet horen en zien dat hij lezen en schrijven kon [zie par. 3].

Naeranus stelde voor om Van den Endes lexikografisch en didaktisch werk in één band te laten verschijnen. Ofschoon de woordenlijsten het meest substantiële onderdeel vormen van Le Gazophylace, bevat dit werk dus ook andere bijdragen: het is een tweeledig woordenboek voorafgegaan door linguistisch-pedagogische inleidingen. In latere drukken is ook grammatisch werk opgenomen; vanaf de tweede druk (1665) maakt een populaire Franse grammatika van de Fransman Jean Louis 'd Arsy (?-?)^6. met een vertaling van Van den Ende deel uit van Le Gazophylace. Er zijn 5 herdrukken bekend [bij J. Naeranus: 1665, 1669; bij I. Naeranus: 1681, 1695 en bij P. van Thol: 1710^7.]. Gezien de herdrukken, meen ik deze publikatie te mogen rekenen tot de bekende zeventiende-eeuwse woordenboeken.

Om misverstanden te voorkomen: de titel van het werk werd in de verschillende drukken soms afwijkend gespeld. Het woord Françoise uit de titel is bijvoorbeeld op het titelblad van de uitgave in 1665 gespeld als Francoise én als Francoyse, maar we kennen ook François [uitgave 1669: blad 1 ‘Extract’] naast de vaak gebruikte vorm Françoysche. Le Gazophylace werd ook gespeld als Le Gazophilace, maar ik verkort de titel hier, zoals ik hierboven al deed, voortaan tot Le Gazophylace.

In het hieronder staande overzicht 1 heb ik de inhoud van de eerste druk beknopt en omschrijvend weergegeven. Andere drukken vertonen weliswaar kleine inhoudelijke verschillen, maar voor mijn bijdrage is vermelding daarvan niet relevant.

6. De grammatika van d'Arsy heet: Grammaire flamende et françoise pour facilement et promptement apprendre la langue flamende et françoise, par Jean-Louis d'Arsy. Voor zover mij bekend verscheen deze bij R. Daré in 1647 te Rouen. Er is een vijfde druk bekend uit 1664 ook gedrukt door R. Daré te Rouen. Zie ook Riemens 1919: p.224-5.
In de Nederlanden verscheen d'Arsys grammatica al eerder bij Van Waesberge in le Grand Dictionaire françois-flamen (enz.) in 1643. Volgens The National Union Cataloq Pre-1956 Imprints verscheen deze publikatie ook bij H. en H. Specht te Utrecht, hetgeen overeenstemt met Naeranus relaas in zijn inleiding op Le Gazophylace. Men zie ook Claes 1980: p. 119. In de herdrukken van dit woordenboek bij Van Waesberge in 1651 en 1663 is deze grammatika opgenomen.
Naeranus nam d'Arsys grammatika op in een bewerking van Van den Ende in de Le Gazophylace sinds de druk van 1665.
D'Arsys woordenboek met grammatika is - voor zover mij bekend - nog verschenen te Amsterdam bij J.J. Schipper (1682) in bewerking van Thomas la Gruë, bij Willemsens in 1684 bij A. Wolfgang in 1694, en bij de erven van A. Schelte in 1699 [zie ook Claes 1980:p.119].

7. Ik baseer mijn vermelding van de druk van 1710 op Claes 1980: p.128. Hij vermeldt dat deze druk bij Pieter van Thol te 's-Gravenhage verscheen.

Overzicht 1

Deel één, gedrukt in het jaar 1656, draagt de titel Le Gazophylace, de la Langue Francoise et Flamende etc.. Dit deel omvat:

A	een portret van de auteur;
B	een Nederlandstalige brief, gericht tot de plaatselijke overheid van Rotterdam waarin Van den Ende uiteenzet dat het Nederlands verheven is boven andere talen vanwege zijn morfologische eigenschappen (in het Nederlands kunnen veel samenstellingen gemaakt worden);
C	een algemene inleiding ‘Aan den Lezer Geluk’, gedrukt in het Frans en in het Nederlands), waarin Van den Ende uiteenzet dat dit woordenboek goed en praktisch is;

[p. 145]

D	een toelichting op het gebruik van diakritische tekens (‘Noodwendige onderrichting’ enz.; deze geven aan of een spraakklank lang of kort is;
E	een Franse versie van zijn betoog over de klankmethode waardoor men kan leren lezen (‘Meditation’);
F	een relaas van de drukker met de strekking dat hij geen plagiaat heeft gepleegd in deze uitgave, ofschoon Van Waesberge hem daarvan beschuldigde (‘Den Drukker tot den Lézer’);
G	het woordenboek Frans-Nederlands (‘Nouveau Dictionaire des het woordenboek Frans-Nedelands (‘Nouveau Dictionaire des Langues Françoise & Flamande’ - nu wel met cedille)

Deel 2 draagt een eigen titel: Schatkamer, der Nederduitsche en Fransoysche Tale; enz. Dit deel omvat:

H	de Nederlands-talige versie van Van den Endes uiteenzetting over de klankmethode (‘Bedenking’ enz. [zie E]);
I	een stuk over de gehanteerde spelling (‘Spelling en letterstelling in dit werk gebruikt’);
J	een lijst met (verafschuwde) on-Nederlandse woorden uit woordenboeken van Van Waesberge;
K	het woordenboek Nederlands-Frans (‘Schatkamer, der Nederduytsche en Francoyse Tale.’)

Dominee-dichter-grammatikus Arnold Moonen (1644-1711) raadpleegde (o.m.) dit woordenboek voor zijn Nederduitsche Spraekkunst Amsterdam 1706: p.2] met name voor de ‘Lettertafelen’ van ‘de Schoolmeester te Rotterdam’. Moonen doelde op de klankmethode van Van den Ende. Door deze methode, die ik in deze bijdrage nog uitvoerig zal toelichten, konden kinderen gemakkelijk leren lezen en schrijven. Van den Ende zette zijn methode uiteen in Bedenking op 't gewoonlijk onderrecht der eerste beginselen, der Lettemoeming, spelling, lees- en schrijfkonst, dat deel uitmaakte van Le Gazophylace [zie H in overzicht 1] en waarvan ook een Franse versie in het werk was opgenomen [zie E in bovenstaand overzicht]^8.. Van deze elf bladzijden tellende verhandeling, die in de edities na die van 1665 is weggelaten - overigens met het niet waargemaakte voornemen deze als een apart klein boekje te laten verschijnen -, is zelfs een (nauwelijks opgemerkte) heruitgave bezorgd door zijn latere plaatsgenoot De Jager [1849-50: p.17-36]. Uit deze heruitgaaf moge blijken

8. De Franse versie is getiteld (afgezien van subtitels): Meditation sur l'usitée Instruction des premiers Principes, Grammatonomye, Espellement, Agagnostosophie & Caligraphie tant de la langue Frandçoise, que de la Flamande, (representant... etc).

[p. 146]

[p. 147]

dat er in het midden van de vorige eeuw enige belangstelling bestond voor met name dit ‘meesterstuk’ uit Le Gazophylace, zoals het in De Navorscher geprezen werd [jaargang 1852: p.307].

In de twintigste eeuw ondervindt Van den Ende enige waardering, zij het wat minder jubelend; De Vooys [1931: p.101] noemde Van den Ende als de bedenker van een klankmethode ‘waarmee hij zijn tijd ver vooruit was’.

In deze bijdrage zal blijken dat Van den Ende wat betreft zijn klankmethode niet terugdeinsde voor het plegen van schaamteloze overschrijverij. En met deze opmerking raak ik de kern van mijn onderwerp: dit artikel is gewijd aan een bespreking van Van den Endes linguistisch-pedagogische bijdragen, met name van diens klankmethode. Ik besteed ruime aandacht aan de overschrijfpraktijken van Van den Ende en zijn gepronk met andermans veren.

2. Twee ruziënde drukkers

Het titelblad van het Franse gedeelte van Le Gazophylace vermeldt 1656 als jaar van uitgave, maar volgens het eigen titelblad van het tweede gedeelte van Le Gazophylace was het tweede gedeelte, De Schatkamer, der Nederduitsche Francoysche Tale, al in 1654 gedrukt. Pieter van Waesberge (1599-1661), met reeds verscheidene Frans-Nederlandse woordenboeken in zijn fonds^9., kreeg in 1654 lucht van Naeranus' nieuwste druk en door tussenkomst van een zekere advocaat Vromans wist hij op een handige manier al een exemplaar te bemachtigen voordat Le Gazophylace in de winkel kwam te liggen. Van Waesberge oordeelde dat het woordenboek van Jean Louis d'Arsy Le grand dictionaire françois-flamen./ Het groote woordenboek vervattende den Schat der nederduytsche tale met franse uytlegginge (1643) dat door hem gedrukt was, door Naeranus woordelijk werd nagedrukt. Op dit woordenboek rustte bovendien voor de tweede uitgave (1651) een oktrooi (het ‘copyright’).

Hij wendde zich dan ook spoorslags tot de Ed. Grootmogende Heeren van Hove Provinciaal, die een ‘Mandament van Arrest’ tegen de uitgifte van Naeranus' nieuwe boek uitschreven. Met dit papier in zijn hand konfiskeerde Van Waesberge met hulp van rechtsdienaren de voorraad van gedrukte Le Gazophylaces.

Van Waesberge dagvaardde Naeranus bovendien voor het Hof van Holland in de hoop dat Naeranus nog een boete zou krijgen van twaalfhonderd guldens.

9. Van Waesberge drukte het oudste alfabetische woordenboek Frans-Nederlands van Gabriel Meurier Vocabulaire françois-flameng (Antwerpen 1557). Nadien zagen nog diverse woordenboeken het licht van auteurs als Mathias Sasbout en E.L. Mellema. In Bakker - Dibbets (1977) vindt men o.m. de bijdragen van F. Claes (De lexicografie in de zestiende eeuw (blz. 205-17) en F. de Tollenaere De lexicografie in de zeventiende en achttiende eeuw (blz. 219-27) waar met name op p.215 en 221 diverse door Van Waesberge gedrukte woordenboeken aan de orde komen.

[p. 148]

Naeranus echter liet Casparus van den Ende [de schrijver (of moet ik zeggen redakteur?) van Le Gazophylace] als getuige opdraven opdat deze kon verklaren dat Le Gazophylace wel degelijk verschilde van de uitgave van Van Waesberge. De aanklager verloor het proces en de ingenomen exemplaren moesten weer terug worden geven, zodat Le Gazophylace toch kon verschijnen in 1656^10..

Naeranus voegde aan zijn terugbezorgde eerste druk een inleiding toe [‘Den Drukker tot den Lézer’ - zie F in overzicht 1; zie ook noot 4] waarin hij met veel gevoel voor dramatiek de gebeurtenissen rond de konfiskatie schetste. Bovendien nam hij de gelegenheid waar om andere ‘schurkenstreken’ breed uit te meten die Van Waesberge hem al eerder geleverd had^11..

Naeranus vroeg zelf oktrooi aan voor Le Gazophylace [dat hem door Johan de Witt (1625-1672) op 2 februari 1665 werd verleend voor een periode van vijftien jaar] met daarbij inbegrepen een versie van de grammatika van Jean Louis d'Arsy met een kolomsgewijs daarnaast geplaatste, Nederlandse vertaling van Van den Ende [zie voor d'Arsys grammatica noot 6].

Ofschoon het drukken van Le Gazophylace aanvankelijk gepaard ging met juridische verwikkelingen, voortvloeiende uit beschuldigingen van het (vermeend) plegen van plagiaat, kon Van den Endes publikatie toch uitgroeien tot een van de bekendere woordenboeken uit de zeventiende eeuw, juridisch gezuiverd van de blaam van plagiaat en zelfs sinds 1665 gepatenteerd. De schrijver ervan deinsde er evengoed niet voor terug om in de drukken van 1654-1656 en 1665 mooie sier te maken met andermans werk.

10. Zie noot 4. Mijn onderzoek naar onafhankelijke bronnen werd tot mijn aangename verrassing vergemakkelijkt, doordat in Briels 1974 op blz. 538-541 al melding gemaakt werd van het konflikt tussen Naeranus en Van Waesberge. Briels nam [l.c.] gedeelten op uit relevante notariële akten met - uiteraard - vermelding van invoernummers van het Gemeente Archief te Rotterdam.

11. Bijv.: In 1648 drukte Naeranus de Historie van het Léven en Sterven van Johan van den Oldenbarneveld, dat volgens Naeranus destijds een verboden boek was. Van Waesberge kwam er achter en lichtte de autoriteiten in. Het Nieuw Nederlandsch Biografisch woordenboek, deel 2.974 vermeldt nog enige ‘wetenswaardigheden’ over de (pijnlijk) verstoorde relatie tussen Naeranus en Van Waesberge. Dit biografisch woordenboek bevat literatuurverwijzingen.

3. Van den Ende en het pronken met andermans veren

In de in Le Gazophylace opgenomen brief - De Edele Mogende Heeren, (...) Mijne Heeren, Baillieu, Burgemeesteren, Schepenen, Raden en Regeerders der Stad Rotterdam in latere drukken ingekort opgenomen als: Aan de rechte liefhebbers der Franse en Néderlandse TALEN [zie B in overzicht 1] - zette Van den Ende uiteen dat hij alleen het zuivere Frans en Nederlands wilde bespreken. Ten aanzien van het Nederlands schreef hij (blz. *3):

In onze Néderlandse Taal, dewijl de zelve nu ter tijd door veel geleerde dappere Mannen, tot haar vollen glants is gebracht, en bij ná alle andere Tálen óvertreft, vermids de zelve, op't aldervoeglijkste, já tot verwonderens toe, bij ná in allerlei woorden, de woord-menging, zoo de twee-woordige, drie-woordige, en vier-woordige menging toe laat (* waar in eigentlijk de Taalrijkheid bestaat, en daar in de Griekse bóven de Latijnse; maar onze Néderduitse, in dézen, die beide verre óvertreft: derhalven in de zelve alle konsten, en wétenschappen béter en klaarder,

[p. 149]

als in eenige andere Tálen, konnen beschréven werden, zelfs de zwaarste, diepzinnigste, en nieuvvs-ontdekte: als onder andere met der daad blijkt aan de uitnémende beschrijving der wiskonstige gedachtenissen door den Hoog-geleerden Simon Stevin, in onze Néderlandse Taal gedaan, en náderhand in verscheiden andere beschrijvingen gezien kan worden, zoo heb ik geijvert, de zelve op 't zuiverste (...) in dit werk ter behoorlijker plaats in te brengen.
[Kursief J.H.; *sluit-haakje ontbreekt in het origineel]

Een van die verscheiden andere beschrijvingen is ongetwijfeld De Spreeckonst^12. geweest van dominee Petrus Montanus (1594/95-1638), in 1635 te Delft gedrukt door Jan Pietsz. Waalpot (1596-1668). Montanus heeft een universele klankleer geschreven die overigens voornamelijk geïllustreerd is aan Nederlands klankmateriaal. Dit werk wordt heden ten dage beschouwd als een knappe fonetisch-fonologische studie (‘avant la lettre’) uit de zeventiende eeuw^13.. In dit werk lezen we op blz. 135-6 dat het Nederlands andere talen overtreft vanwege zijn morfologische eigenschap van woordsamenstelling. Montanus legt ook uit dat de Griekse taal het Latijn om een soortgelijke eigenschap overtreft, maar het Nederlands zou alle andere talen overtreffen:

‘naedemael (...) de Neederduitse (...) op't aldergevoechelijkste, jae tot verwondering toe, in alderlei Woorden de menging toe laet, niet alleen van twee saemen, maer ooc van drie en noch meer:’

Deze zin is nagenoeg letterlijk overgenomen door Van den Ende (zie eerste kursivering, in het citaat uit diens werk).

Als we kijken naar Van den Endes zinsneden die gewijd zijn aan Simon Stevin (1548-1620) [zie tweede kursivering], moeten we wederom konstateren dat deze leraar Frans passages uit Montanus' boek woord voor woord overschreef. We lezen namelijk op p.136 van De Spreeckonst onder meer:

‘daer in alle Consten en Wetenschappen beeter en klaerder als in eenige andere, connen beschreeven worden, zelf de zwaerste, diepzinnichste en niew-ontdecte: als onder andere metter daet blijct, aende uitneemende beschrijvingen der Wisconstige Gedachtenissen van onzen Doorluchtigen Prins Maurits hoochloffelijker gedachtenis, door den Hoochgeleerden Simon Stevin in deeze tael gedaen:’

Verder merk ik op dat Van den Ende in zijn brief niet meer dan een soort samenvatting presenteerde van Montanus' ideeën over de waarde van de

12. Volledige titel: Bericht van een niewe konst, genaemt De Spreeckonst ontdekt ende beschreeven door Petrus Montanus van Delft, Bedienaer van Goots Woort inden Niewen Hoorn. (Ian Pietszn. Waalpot, Delft: 1635). Ik raadpleegde een exemplaar van de Leidse Universiteits Bibliotheek (sign. 1402 E 4). Montanus' boek is overigens uitgegeven en ingeleid door Caron (1964).

13. Zie bijv. Hulsker (1987 en met name 1988).

[p. 150]

Nederlandse taal [zie Hulsker 1986].

In een andere bijdrage van Le Gazophylace [Noodwendige onderrichting [zie overzicht 1 punt D^14.] schrijft Van den Ende:

‘Is'er iets ongerijmder, onaardiger, en belachlijker, als een Vreemdeling een taal ongeschikt, buiten taals-klank en geluid, kromtongig, in ijder woord en zilb te hooren uit-brabbelen?’.

Ofschoon Van den Ende hier Montanus niet letterlijk overschrijft, herinneren deze woorden ons toch aan deze zinnen:

‘Wat misstaet doch een mens meer, als dat hy in't uitspreeken eenige gebreeken heeft (...) Hoe ongevoechelijc, jae belachelijc ist (...)’ [De Spreeckonst: Inleiding p.10].

Ervan doordrongen dat leerlingen op weg geholpen moesten worden om de juiste uitspraak te vinden, behandelde Van den Ende in Noodwendige onderrichting zijn diakritsche tekens waarmee hij indiceerde of een spraakklank kort of lang moest worden uitgesproken. Montanus had al eerder zo'n diakritisch systeem ontworpen. Maar, al lijkt het erop dat wij hier weer met overschrijverij te maken hebben, ik zou hier toch liever niet van overschrijverij willen spreken, maar van een overeenkomstig gebruik van diakritische tekens. Van den Ende volgt namelijk in zijn toelichting van korte en lange vokalen niet de terminologie van Montanus [‘snap’ (+ kort) en ‘staeg’ (- kort)], maar spreekt in termen van ‘een open geluid’, een ‘zware’ spraakklank en anderszins - in gangbare termen - van korte of lange vokalen. Alhoewel - wat de laatste term betreft: het is een feit dat Montanus de niet-korte vokaal ook een ‘lange’ [of ‘dubbelde’] vokaal noemde [De Spreeckonst: Inl. p.30]. Maar goed, Van den Ende volgde hier niet Montanus' typische terminologie.

Wat de al eerder genoemde bijdrage Bedenking betreft [zie overzicht 1 punt H], moeten we evenwel spreken van schaamteloze overschrijverij. Ik licht nu eerst toe waar Bedenking precies over gaat. Daarna probeer ik mijn bewering met bewijzen te onderbouwen.

Van den Ende liet in dit deel van Le Gazophylace duidelijk merken dat hij zich ergerde aan de traditionele methode om kinderen te leren lezen. Wat heeft het voor zin, vroeg hij zich af, om een woord als schrickt te kunnen spellen als: ‘esse cee haa erre ije cee kaa en tee’. Als je deze rij namen van spraakklanken achter elkaar uitspreekt, dan hoor je alles-behalve het woord schrickt. Tegen de benamingen van spraakklanken zelf koesterde

14. Volledige titel Noodwendige onderrichting, voor alle de géne, die déze Schatkámer der Tálen zullen met nut en voordeel willen gebruiken. Toonende den middel die ik beoeffent heb, om de moeilijke ongelijkheid van de spelling der Franse Taal, met de uitspraak der woorden te vergelijken.

[p. 151]

hij geen bezwaren, tenminste, afzonderlijke spraakklanken duidde hij aan met de traditionele benamingen. Maar een woord als wit zou als volgt moeten worden ‘gespeld’. Na een konsonant voor de klinker in de syllabe voege men de klinker ‘e’ toe, dus ‘we’. De klinker van de syllabe zou uitgesproken moeten worden zonder toevoegingen. Maar de konsonant na de klinker moet voorafgegaan worden door weer een klinker ‘e’, dus ‘et’. Langzaam gelezen ontstaat zo: ‘we i et’. De bedoeling is dat dan het woord uiteindelijk zonder de hulp-‘e's’ wordt (voor)gelezen.

Konsonantklusters moeten dus aanvankelijk als een geheel uitgesproken worden door middel van het toevoegen of vooraf laten gaan van de klinker ‘e’, waarvan de kwaliteit (nog) niet helemaal duidelijk is. Schrickt, het ander hierboven gebruikte woord, bestaat zo uit ‘schre’ een ‘i’ en ‘eckt’.

Een belangrijk hulpmiddel bij deze (hardop)lees-methode is de ‘Letter-Tafel’ die Van den Ende maakte [zie overzicht 2 hieronder]. Hierin staan alle konsonanten die voor en/of na de syllabekern kunnen voorkomen overzichtelijk bijeen. Bijvoorbeeld: achter de v staat vermeld: ‘vl’ en ‘vr’. [De apostrof in de tabel staat voor een (onbeklemtoonde?) e.] Men kan klinkers zoeken die na deze twee kombinaties zouden kunnen voorkomen, bijv. ‘e’ (na ‘vre’) en ‘a’ (na ‘vle’). Men kan nu een enkele konsonant of een kluster daarachter toevoegen, bijv. de ‘ek’ en de ‘est’. De tabel helpt iemand op een speelse manier op weg de woorden vlek en vlast te leren analyseren en uitspreken.

De tabel heeft een theoretische achtergrond. Van den Ende legde uit dat een woord te analyseren is in het begin (een konsonant of een konsonantkluster), het midden (de vokaal) en het einde (een konsonant of een kluster van konsonanten). Het is jammer dat Van den Ende niet wat diepergaand zijn analyse heeft toegelicht; wij zijn vanwege de summiere toelichting in zijn tekst niet terdege geïnformeerd over zijn analyse-theorie. Niettemin moeten we erkennen dat de tabel getuigt van een opmerkelijk staaltje - we moeten eigenlijk zeggen - fonologisch inzicht omdat het een komplete inventarisatie bevat van de distributie van konsonanten in het Nederlandse (en - in de Franse versie van Bedenking - van het Franse) woord. Bovendien getuigt de tabel ervan dat Van den Ende inzicht heeft in de spiegelbeeldstruktuur van een syllabe.

Van den Ende vermeldde vol trots in [Bedenking p.35-6] dat het hem gelukt was zijn zoontjes en dochtertje nog voor hun vierde jaar te leren lezen en schrijven. Een ander vierjarig kind, een zekere Gysbertus Ryzer, zou

[p. 152]

Overzicht 2

Letter-tafel.

be. ce. de. fe. ge. he. je. ke. le. me. ne. pe. que. re. se. te. ve. we. xe. ze.

A. B. C. D. E. F. G. I. I. J. K. L. M. N. O. P. QU. R. S. T. U. V. W. X. Y. Z.

eb. ed. ef. eg. ek. el. em. en. ep. er. es. et. ex. ez.

1.	2.	3.	4.	5.
Eenvoudige medeklinkers.	Onscheydelijke geluyden by haar zelven onbeduydlijk, daarmede de woorden beginnen; anders genaamd, voorkleefzels.	Vocalen, of klinkers: anders genaamd bezielde geluyden.	Stomme klank na de Vokalen.	Onscheydelijke geluyden, by haar zelven onbeduydlijk, daarmede de woorden eyndigen: anders genaamd, nakleefzels.
B'.	bl'. br'.	a.e.i. 2. o.u.	'B.	'bs. 'bt.
C'.	cr'. chr'.			'ch. 'cht. 'chs.
D'.	dr'. dw'. 6.	lange vocalen, of dubb. klinkers.	'D.	'ds. 'dt.
F'.	fl'. fr.		'F.	'ft. 'fs.
G'.	gl'. gr'.		'G.	'gh. 'gs. 'gt.
H'.		aa. ee. ij.
J'.		oo. uu. y.
K'.	kl'. kn'. kr.'	Diphotongen, of twee-klanken.	'K.	5. 'kt. 'ks. 'kx.
L'.			'L.	'ld. 'lf. 'lfs. 'lft.{ 'lg. 'lgt. 'lk. 'lkt.
				" " " { 'lx. 'lm. 'lmt. 'lp.
				" " " { 'lp. 'lpt. 'ls. 'lms.
				" " " { 'lst. 'lt.
M'.		ae. au.
		ai.	'M.	'md. 'mp. 'mps. 'mpt. 'ms. mt. 'mts.
N'.		eu. ey.	'N.	'nd. 'ndt. 'ng. 'ngs. ngt. 7. 'ngts. 'nk.
		ie.		'nkt. 'nkts. 'ns. 'nsch. 'nscht.
P'.	pl'. pr'. ps'.	oe. ou.	'P.	'ps. 'pt.
Qu'.		uy.
R'.		Triphtongen, of drie-klanken.	'R.
				'rd. 'rdt. 'rf.{ 'rft. 'rfs. 'rg. 'rgs.
				" " " { 'rgt. 'rk. 'rks. 'rkt.
				" " " { 'rl. 'rls. 'rlt. 'rm. 'rms.
				" " " { 'rmt. 'rn. 'rns. 'rnst.
				" " " { 'rp. 'rps. 'rpt. 'rs.
				" " " { 'rt. 'rst. 'rts. 'rx.
S'.	sl.'. sm'. sn'. sp'.	aau.	'S.	'sch. 'scht. 'sp. 'spt. 'st.
	spl'. spr'. st'. str'.	aai.
	sch'. schr'. 4. sw'.	eeu.
T'.	tr'. tw'.	ieu.	'T.3.	'ts.
V'.	vl'. vr'.	ooy.
W'.1.	wr'.	oei.
X'.			'X.
Z'.			'Z.

[p. 153]

ook volgens zijn methode hebben leren lezen en schrijven. Dit kind had hij meegenomen naar het hof in 's-Gravenhage (1648), zoals ik in par. 1 al aanstipte, om hem o.a. in tegenwoordigheid van ‘hare Majesteyt van Bohemen, (..) hare Hoogheyd princesse van Oraignien’ zijn vaardigheden te laten tonen [p.35]. Vervolgens is dit herhaald, zo vermeldde van den Ende, ten huize van Jacob Cats (1577-1660) en Constantijn Huygens (1596-1687). Van den Ende eiste van zijn pupillen dat zij woorden ook konden analyseren. En hij boekte sukses, want:

‘(tot verwondering van vele menschen) konden (andere leerlingen) grondig bericht geven, van de lid- en woord-spelling, begin, midden, en eynde, aller woorden, die te veranderen, mengelen, scheyden, te meerdren, minderen, te verschikken, ende te herstellen, te binden, en te ontbinden (...)’ [p.35].

Van den Ende benadrukte op verschillende plaatsen dat zijn ‘vond’ ‘geheel nieu (en) van niemand tot noch toe gevonden’ is [p.28]. Hij vroeg de lezer bovendien zijn ‘gedane moeyte, en arbeyd ten goeden te duyden, en dankelijk aan te nemen’ [p.36]. Van den Ende baande anderen naar zijn zeggen ‘eenen Koninglijke weg’ [p.28].

In Montanus' De Spreeckonst wordt o.a. uiteen gezet hoe klankcomplexen (lettergrepen, woorden enz.) moeten worden geanalyseerd, d.w.z ‘[ontbonden] in haer stof of delen daer uitse bestaet’ [p.3]. Dit mag voor de klankleer belangrijk zijn, het vormt ook voor lezen en schrijven volgens Montanus een hechte basis (l.c). In zijn inleiding [p.9] wees Montanus al op de waarde van de vaardigheden om (te kunnen):

‘mengen en scheiden, te meerderen en minderen, te verschicken en herstellen, te binden en ontbinden, te Litspelden, te Woortspelden’ (enz.).

Het hierboven gegeven citaat van p.35 van Van den Endes Bedenking blijkt de nagenoeg letterlijk overgeschreven versie te zijn van de hier geciteerde passage.

Montanus bekritiseerde het spelling- en leesonderwijs in zijn opdrachtbrief aan de heren van de ‘Staeten van Hollant en Westvrieslant’. Hij achtte het traditionele onderwijs wat dit betreft ‘onnutte tijtverquisting’. Montanus had met ‘grooten arbeit een Niewe const bedacht’ en deze zou wat het onderwijs betreft voldoende soelaas bieden. Van den Endes kritiek op het traditionele spelling- en leesonderwijs is volledig gemodelleerd naar de kritiek van Montanus; ook Van den Ende was van mening dat het spellingonderwijs tijdverkwisting was.

[p. 154]

En meer nog: de tabellen voor de woordopbouw voor het Frans en het Nederlands die Van den Ende gebruikte, zijn een handige bewerking (of liever een andere grafische presentatie) van de tabel van Montanus (De Spreeckonst: p.102) waarin deze een welhaast uitputtende - op alle talen betrekking hebbende - opsomming heeft gegeven van alle voorkomende en mogelijk voorkomende konsonantenklusters voor en na de vokaal in de syllabe (de kern) [zie figuur 3 hieronder]. Montanus zette deze tabel op uitgaande van de spiegelbeeldstruktuur van het woord. Hem komt de eer toe van die nauwkeurige fonologische inventarisatie van de distributie van konsonanten in woorden. Het enige wat Van den Ende eigenlijk deed, is op basis van Montanus' tabel overzichten samenstellen die specifiek betrekking hebben op het Frans en het Nederlands.

Vervolgens moet ik vaststellen dat Van den Endes analyse van een lettergreep of woord een vereenvoudigde weergave is van Montanus' analyse van klankgehelen in wat in Montanus' typische terminologie heet:

‘voorcleefsels’ [= konsonanten voor de kern],
de ‘Grond’ [= de syllabekern: een vokaal] en
‘naecleefsels’ [= konsonantenklusters na de kern].

Van den Ende hanteerde in zijn tekst overigens eenvoudiger te begrijpen termen: begin, midden en einde, al bezigde hij in zijn tabel [zie figuur 2] de Montaanse benamingen van ‘voor’- en ‘naecleefsel’, en ‘Grond’ plotseling wel. Van den Ende noemt daar ‘voorkleefsels’: ‘Onscheydelijke geluyden by haer zelven onbeduydelijk’ [niet-scheidbare klanken die op zichzelf geen betekenis hebben]. Dit is een eigen toelichting van Van den Ende, die Montanus' analyse geen recht doet. Konsonantklusters kunnen volgens Montanus wel degelijk geanalyseerd worden in aparte klanken. Ook de in de tabel van Van den Ende gehanteerde benaming ‘bezielde geluyden’ [d.i. krachtiger, levendiger klanken: vokalen] is niet Montaans.

Van den Ende bezigde wel andere typisch Montaanse termen, te weten:

‘doofluydende letter’ [= konsonant; door Van den Ende beter geacht als ‘stomme’ spraakklank, een benaming die wel in zijn tabel is gebruikt!];
‘twee- drie- vier- zes en elf-ledig’ [= (x)-lettergrepig; door hem beter gevonden als (x)-‘zilbig’].

De ‘schoolhouder’ gebruikte over het algemeen weinig taalkundig-technische termen. Als hij dat wél deed, volgde hij overwegend Montanus. Een belangrijke uitzondering: ter aanduiding van de vokaal bezigde Montanus de term ‘vrijklinker’, maar Van den Ende (de meer gangbare term) ‘zelfklinker’.

Verder zij opgemerkt dat de tekst van De Spreeckonst soms doorklinkt in

[p. 155]

Overzicht 3

Letterorde vande Tweedubbelde Voor en Naeletteren.

	r	l	gn^1)	n	m	g	z	v	γ	d	b	h	ch	s	f	k	t	p
r	. rr	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	r
j	. rj		o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	j
w	wr rw	lw	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	w
l	. rl	. ll	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	l
ng	. .		.ngng			o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	n
n	. rn			. nn		o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	n
m	. rm	lm		mn .	.mn^2)	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	n
g	gr rg	gl lg		gn .		. gg							o	o	o	o	o	o	g
z	zr rz	lz		. nz			. zz		.γz	'zd dz	. bz		o	o	o	o	o	o	z
v	vr rv	vl lv						. vv					o	o	o	o	o	o	v
γ	γr rγ	γl lγ	. nγ						. γγ	γd .	γb .		o	o	o	o	o	o	γ
d	dr rd	ld		. nd	. md	. gd	. zd	. vd		. dd	. bd		o	o	o	o	o	o	d
b	br rb	bl lb			. mb					bd .	. bb		o	o	o	o	o	o	b
h																	th		h
ch	. rch	. lch											. chch	. sch					c
s	sr rs	sl ls	. ngs	sn ns	sm ms								sch chs	. ss	sf fs	sq ks	ts^3) ts	sp ps	s
f	fr rf	fl lf		. nf											. ff			. pf	f
k	kr rk	kl lk	. nk	kn .								kh .	'kch .	'ks .	'kf .	. kk	ct .		k
t	tr rt	tl lt	. ngt	'tn nt	tm mt							th .	'tch cht	'ts st	'tf ft	'tk kt	. tt	'tp pt	t
p	pr rp	pl lp		pn np	. mp							ph .		ps sp	pf .		pt .	. pp	p

1) l. ng

2) l.m m

3) l. st

[p. 156]

bepaalde passages, zoals bij het gebruik van de uitdrukking een ‘beteykend geluyd’ [= een tot taalteken geworden klank], een manier van zeggen die in het eerste boek van De Spreeckonst veelvuldig voorkomt.

Montanus is Van den Ende ook voorgegaan in de naamgeving van een konsonantenkluster. Men zou dit kunnen doen door er een ‘ee’ of ‘e’ achter of voor te plaatsen, schreef Montanus [p.101]. En zo heeft Montanus eigenlijk alles bedacht wat in Bedenking uiteen gezet werd. Zelfs het experiment met de jonge kinderen is al eerder gedaan door Montanus. Hij vermeldde in zijn openingsbrief van De Spreeckonst en in preliminaria p.6 dat hij zijn dochtertje van 4½ jaar en een arbeider die niet lezen en schrijven kon, binnen een korte tijd heeft leren lezen. Het is wel heel frappant dat Van den Ende, zoals ik al zei, ook van dit soort experimenten gewag maakt... met dit verschil dat de laatste met een kind (of meerdere) naar Den Haag toog om lof te oogsten... althans, naar zijn zeggen.

Ook de drukker Naeranus heeft in een eigen bijdrage aan Le Gazophylace^15. [zie overzicht 1 punt I] gebruik gemaakt van De Spreeckonst. Naeranus wijst er namelijk op dat men zijn taal goed moet gebruiken. Hij herinnert zijn lezers aan het Oudtestamentische verhaal van de Ephraimieten die het woord Schibolet niet goed konden uitspreken en daardoor werden ontmaskerd. Dominee Montanus had juist dit voorbeeld bij eenzelfde pleidooi gebruikt [De Spreeckonst: Inleiding: p.12].

15. Het tweede deel van Le Gazophylace bevat een stuk van de drukker Naeranus: Spelling en Letterstelling in dit werk gebruikt, gevolgd door een lijst met verafschuwde on-Nederlandse woorden uit de woordenboeken van Van Waesberge. In de druk van 1665 heeft de drukker deze inleiding redaktioneel herzien en de bedoelde lijst er min of meer in verwerkt.

4. Profiteren van een vergeten boek?

Dat Van den Ende naar inhoud en naar letter De Spreeckonst navolgde wat met name Bedenking betreft, is een nieuw en verrassend gegeven in de Montanus-literatuur. De invloed van Montanus op Van den Ende blijkt uit de pedagogisch-linguistische bijdragen in Le Gazophylace.

In De Vooys 1931: p.101 was weliswaar al eerder opgemerkt, maar uiterst summier toegelicht, dat Van den Ende een leerling van Montanus was. Ofschoon deze gedachte door Vos [1962: p.7] stellig van de hand is gewezen, blijkt uit het bovenstaande dat Van den Ende toch een epigoon was van Montanus. Casparus van den Ende kende Spreeckonst zeer goed. Hij maakte gebruik van Montanus' inzichten en paste deze toe in zijn onderwijspraktijk aan zijn Rotterdamse ‘Franse school’. Voor zover we kunnen opmaken uit de inleidingen van Le Gazophylace gebeurde dit al in de tweede helft van de jaren veertig. Later zal in Van den Endes publikatie Montanus' invloed duidelijker aanwijsbaar blijken.

Van den Ende heeft niet één keer naar De Spreeckonst verwezen, ofschoon

[p. 157]

hij letterlijk citeerde uit dit werk en er anderszins in hoge mate schatplichtig aan was. Montanus had een volledig andere houding ten opzichte van andermans boeken dan Van den Ende. Montanus zette op p.1 van De Spreeckonst uiteen wat er nieuw was aan zijn ‘Niewe const’ ‘op dat my niemant tot naedeel en duide; en of ic andere, die iet loffelijx in deezen hebben gedaen, haer eer wilde beneemen en my toe-eigenen’. Ofschoon De Spreeckonst niet beschermd was door een oktrooi, heeft Van den Ende Montanus van zijn ‘eer willen beneemen’.

Dat Van den Ende brutaal-weg letterlijk zinnen overscheef uit Spreeckonst en er bovendien een handig aangepaste tabel uit overnam, terwijl de uitgave van Le Gazophylace met zoveel problemen over (vermeende) plagiaat gepaard ging, doet wel vermoeden, dat De Spreeckonst in 1656, een ruime twintig jaar na haar verschijnen, door Van den Ende beoordeeld werd als een boek dat niet meer gelezen werd. Wij mogen echter ook niet uitsluiten dat de drukker Naeranus en Casparus van den Ende een andere opvatting hadden omtrent ontlening aan niet geoktrooieerde boeken dan wij nu hebben.

Ten slotte: De Jager [1849-50: p.11] merkte op dat De Spreeckonst Van den Ende mogelijk van dienst was geweest. Hij formuleerde het zo: ‘Ik houd het echter niet voor onmogelijk, dat de nasporingen van Montanus aangaande de ware uitspraak en verbinding der geluiden aan zijn' tijdgenoot Van den Ende van dienst zijn geweest bij het ontdekken van diens vond.’ Deze voorzichtige uitspraak moeten wij nu op grond van het bovenstaande voortaan lezen als een (onbedoeld) ‘understatement’.

[p. 160]

Bibliografie

Briels, J.G.C.A. 1974: Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks 1570-1630. Een bijdrage tot de kennis van de geschiedenis van het boek. [= Bibliotheca Bibliographia Neerlandica 6.], Nieuwkoop.

Caron, W.J.H., ed.1964: Petrus Montanus (1594/95 - 1638) De Spreeckonst. Uitgegeven en ingeleid door W.J.H. Caron. [= Trivium 5.] Groningen.

Claes, F. 1977: ‘De lexicografie in de zestiende eeuw’. In: D.M. Bakker en G.R.W. Dibbets, eds. Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. 205-218. Den Bosch.

Claes, F. 1980: A Bibliography of Netherlandic dictionaries Dutch-Flemish. Compiled by Frans M. Claes S.J., with a foreword by F. de Tollenaere. Amsterdam.

Hulsker, J.L.M. 1986: ‘Simon Stevin en Petrus Montanus (en Spiegel?)’. In: Leuvense Bijdragen. 75. 289-306.

[p. 161]

Hulsker, J.L.M. 1987: ‘Petrus Montanus' Spreeckonst. Opzet, methodische werkwijze en uitwerking I’. In: Gramma. 11. 1-13.

Hulsker, J.L.M. 1988: ‘Petrus Montanus as a Phonetician and a Theoretician’. In: Historiographia Linguistica. XV:1/2.85-108.

Jager, A. de, ed. 1849-50: Casparus van den Ende (1614- 1681/95) Bedenking op't gewoonlijk onderrecht der eersten beginselen, der letternoeming spelling, lees- en schrijfconst, zoo der Franscher, als Nederduytsche Tale. Ingeleid en uitgegeven, in Archief voor Nederlandse taalkunde. 2. 3-36.

Riemens, K.-J.: Esquisse Historique de l'Enseignement du Français en Hollande du XVIe au XIXe Siècle. Leiden.

Tollenaere, F. de. 1977: ‘De lexicografie in de zeventiende en achttiende eeuw’. In: D.M. Bakker en G.R.W. Dibbets, eds. Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. 1977. 219-227. Den Bosch.

Vos, A.L. 1962: Tradition and Innovation in Petrus Montanus' ‘The Art of Speech’ (1635). Ongepubliceerde dissertatie (twee delen), mei 1962 Universiteit van Edinburgh. [gebruikt: copie-exemplaar van bibliotheekexemplaar Univ. Edinburgh].

Vooys, C.G.N. de. 1931: Geschiedenis van de Nederlandse taal, in hoofdtrekken geschetst. Groningen. [herdruk 1975].