Voortgang. Jaargang 9

[p. 117]

Veranderingen in de ambtelijke taal van Deventer tussen 1350 en 1500.
Maaike Mulder

Inleiding

Het Middelnederlands is een verzamelnaam voor een aantal dialecten die gedurende de late middeleeuwen in het huidige Nederland, België en Noord-Frankrijk werden gesproken. Over de vraag welke dialecten er wel en welke er niet toe behoren, kan men twisten. Met name de grens in het oosten van ons land levert problemen op. Wanneer men het Middelnederlands als taal definieert, zoals Van Loey dat doet (‘westgermaans waarin het frankisch het hoofdbestanddeel vormt’), vallen de oostelijke dialecten uit de boot^1.. Een taalgrens samenvallend met de latere staatkundige grens tussen Nederland en Duitsland is op taalkundige gronden niet te verdedigen^2.. Noch de benaming Middelnederlands noch Middelnederduits lijkt recht te doen aan het bijzondere karakter van de taal die in het oosten van Nederland (en het aangrenzende deel van Duitsland) geschreven werd^3.. Op grond van praktische overwegingen kan men ook díe dialecten als Middelnederlands beschouwen die in later tijd een rechtstreekse band zullen hebben met de Nnl. cultuurtaal. Dan kunnen ook de taaldocumenten in Groningse, Drentse, Overijsselse en Gelderse streektalen tot het Middelnederlands gerekend worden^4.. Het project waar dit onderzoek deel van uitmaakt (zie onder) gaat uit van deze ‘praktische’ benadering van het begrip Middelnederlands.

Wanneer het Middelnederlands niet bestaat, kan het ook geen direct object zijn van taalkundig onderzoek. Het kan slechts indirect bestudeerd worden via de verschillende dialecten: het Middelbrabants, het Middelvlaams, het Middelhollands, enzovoort. Maar ook deze dialectaanduidingen zijn in wezen al weer abstracties. Om een adekwate beschrijving van het Middelhollands te geven, moeten we weten hoe men in de middeleeuwen in Amsterdam sprak, in Leiden, in Dordrecht en in al die overige steden en dorpen.

1. Zie Van Loey 1980, I, blz. 4 en 5. Van Loey zegt over de taal van de oostelijke provincies: ‘De taal in Gelderland, Overijsel, Drente en Groningen is, strikt genomen, geen mnl. meer ze vertoont allerlei kenmerken, die nadere verwantschap met het niet ver oostwaarts gelegen Nederduits duidelijk maken, met, in de schrijftaal, vele westelijke vormen’. Toch heeft Van Loey niet de konsekwentie getrokken dat hij deze dialecten helemaal uit zijn studies heeft geweerd. Leloux 1974 bevat een inventarisatie van de taalkenmerken die door Van Loey als kenmerkend voor het noordoostelijk Middelnederlands worden beschouwd. Vgl. ook Willemyns 1979, blz. 12/13, waar de auteurs het gebied ten oosten van de IJssel ‘misschien eerder als Middelnederduits dan als Middelnederlands’ beschouwen.

2. In Goossens 1985 wordt op blz. 293 gezegd: ‘von einer niederländisch-niederdeutschen Sprachgrenze kann auch im späteren Mittelalter nicht die Rede sein’.

3. Zie Leloux 1977, blz. 119. Jongeling (1978) heeft de term Nedersaksisch voorgesteld voor Oostnederlands en Westnederduits tezamen. Het Oostnederlands zou dan Westnedersaksisch kunnen worden genoemd. Vgl. ook Niebaum 1986.

4. Goossens, die een aparte publicatie heeft gewijd aan de vraag Wat zijn (hedendaagse) Nederlandse dialecten? komt tot de volgende definitie: ‘Nederlandse dialecten zijn met het Nederlands verwante dialecten die gesproken worden in het gebied waar het Nederlands, en geen enger verwante taal (Fries; M.M.) de rol van cultuurtaal vervult’ en om ook de dialecten van Frans-Vlaanderen mee te kunnen nemen, vervolgt hij met ‘en bovendien de met het Nederlands verwante dialecten die gesproken worden in aan het gebied van de Nederlandse cultuurtaal grenzende gebieden zonder verwante cultuurtaal’ (Goossens 1968, blz. 21).

[p. 118]

De documenten die het meest geschikt zijn om het plaatselijk taalgebruik te achterhalen (voor zover dat althans mogelijk is), zijn gedateerde en gelokaliseerde ambtelijke stukken (in origineel) van lokaal belang. Niet literaire teksten waarvan meestal tijd noch plaats van vervaardiging bekend is (en die bovendien zelden in origineel zijn overgeleverd). Liefst ook geen stukken die een ruimer dan lokaal belang hebben gehad (dus brieven aan de graaf van Holland, de bisschop van Utrecht enz.). Hierin immers kan de plaatselijke schrijver zijn taalgebruik hebben aangepast aan dat van de geadresseerde. Wanneer we deze teksten uitsluiten, komen we terecht bij de stadsboeken, keuren, schepenoorkonden en andere gebruiksteksten.

De studie van dit soort taaldocumenten heeft in 1977 een grote stimulans gekregen door de uitgave van het Corpus Gysseling, waarvan reeks I gewijd is aan de ambtelijke teksten van vóór 1301. Het merendeel van deze teksten is afkomstig uit de zuidelijke Nederlanden. De noordelijke provincies zijn slecht of in het geheel niet vertegenwoordigd. De reden daarvan is dat men in het noorden pas in de 14de eeuw is begonnen met het gebruik van de volkstaal in ambtelijke stukken^5..

Omdat taalkundig onderzoek naar de chronologische en regionale verscheidenheid van het Middelnederlands pas mogelijk wordt wanneer we ook voor de 14de en 15de eeuw over dergelijke ‘databanken’ beschikken, zijn we aan de VU enkele jaren geleden begonnen met de opbouw van een corpus van ambtelijke teksten uit de 14de eeuw^6.. De documenten worden in de computer ingevoerd met een tijd- en plaatsaanduiding. Bovendien krijgt ieder woord een taalkundige code mee^7.. Daar het materiaal op dit moment nog niet een representatief beeld geeft van het hele Nederlands sprekende taalgebied, is taalkundig onderzoek voorlopig slechts mogelijk naar een bepaalde stad of streek. Een van de plaatsen waarvan de oorkonden inmiddels in ons corpus zijn ingevoerd, is Deventer. En in deze stad begint de grote stroom oorkonden in de volkstaal omstreeks 1350. Vandaar de keuze van het eerste in de titel genoemde jaartal.

De verantwoording van de keuze van het tweede jaartal is moeilijker. De stroom eindigt namelijk niet in 1500. Dit jaartal is gekozen omdat volgens de handboeken het Middelnederlands op dat moment zo ongeveer zijn eindpunt zou hebben bereikt. De traditionele keuze van dit jaartal als beginpunt van het (vroeg)Nieuwnederlands is onder meer bepaald door het feit dat 1500 een historische datering is, het beginpunt van een culturele stroming, die onder meer wordt gekenmerkt door het algemene streven naar een eenheidstaal.

Maar zijn er dan geen ontwikkelingen in de taal aan te geven die karakteristiek zijn voor de overgang van Middelnederlands naar Nieuwnederlands? Wie een Middelnederlandse tekst onder ogen krijgt, ziet toch met één oogopslag dat er verschillen zijn met het Nieuwnederlands. Kan men de veranderingen

5. Zie Leloux 1974, blz. 121 (met in noot 3 literatuur over dit onderwerp) en zie hierover ook De Meyer 1974 waarin met name op de toestand in Deventer wordt ingegaan.

6. De heer P.Th. van Reenen en ondergetekende zijn met de opbouw van dit corpus begonnen. Sinds 1987 zijn ook Hanny Demeersseman en Bert de Haar betrokken bij de totstandkoming van het corpus in het kader van een door de Stichting Taalwetenschap van NWO gefinancierd project.

7. Deze code is opgesteld in samenwerking met het INL te Leiden, die dezelfde code hanteert voor het 13de-eeuwse materiaal.

[p. 119]

die zo rond 1500 in de taal optreden dan niet als kenmerkend voor de overgang naar de nieuwe periode beschouwen? We worden hier geconfronteerd met twee problemen. Het eerste heeft betrekking op de woordgroep ‘de taal’: wat moet men met wat vergelijken? Een vergelijking van een Mnl. dialect met de Nnl. cultuurtaal geeft altijd een scheve voorstelling van zaken, omdat het ABN niet rechtstreeks uit een van de dialecten is voortgekomen. Het tweede probleem is dat de ontwikkelingen van Middel- naar Nieuwnederlands nog niet duidelijk in kaart zijn gebracht. Er zijn wel enkele grote lijnen uitgezet, maar er is nog heel weinig bekend over de chronologische en geografische verspreiding van de afzonderlijke ontwikkelingen.

Wat de vormleer betreft lijkt de belangrijkste tendens te zijn: de vereenvoudiging van de flexiesystemen. Aan het slot van zijn Vormleer somt Van Loey een aantal veranderingen in de flexie op, voornamelijk betrekking hebbend op Brabant, Holland en Vlaanderen. De punten die hij noemt, hangen een beetje als los zand aan elkaar; een grote lijn ontbreekt en moet misschien ook wel ontbreken wanneer men een goed inzicht heeft in de taalwerkelijkheid^8..

Op het terrein van de klankleer noemt Van Loey (in zijn Overzicht van de historische klankleer van het Nederlands) de diftongering en de samenval van dichtbij elkaar gelegen lange vocalen als typerend voor de overgang naar het Nieuwnederlands. (Het gaat om de ei en ij, de ui en ui2, de vanouds lange en de gerekte e, de vanouds lange en de gerekte o en de vanouds lange en de gerekte a.)^9. Deze ontwikkelingen hebben echter niet in alle dialecten plaatsgevonden. Ook nu nog zijn er streken waar men geen diftongering kent en streken waar de lange vocalen van verschillende herkomst niet zijn samengevallen.

Als belangrijkste wijzigingen op het gebied van de syntaxis worden wel genoemd: het ruimere gebruik van voorzetselconstructies (dat erue ende hues Coenraets > dat erue ende hues van Coenraet), de vastere woordvolgorde^10. en een toenemende differentiatie bij de voegwoorden^11.. Over de geografische en chronologische verspreiding van de syntactische verschijnselen is vrijwel niets bekend.

Omdat er m.i. vooral behoefte is aan heel concrete gegevens, geordend naar plaats en tijd, heb ik een klein onderzoek gedaan naar de veranderingen in de ambtelijke taal van Deventer in de periode 1350 - 1500. Ik heb daartoe de taal van de 14de-eeuwse oorkonden die in ons corpus zijn ingevoerd (in totaal 69 stuks), vergeleken met die van 30 oorkonden uit de periode 1475-1500^12.. Van deze vergelijking breng ik hier verslag uit. Ik laat nu twee oorkonden volgen, waarvan de eerste representatief geacht kan worden voor de periode 1350-1400 en de laatste voor de periode rond 1500.

8. Van Loey 1980, I, blz. 97/98.

9. Van Loey 1968, blz. 47/48. Zie ook Goossens 1974, de hoofdstukken III en IV.

10. Door veel taalkundigen wordt de vastere woordvolgorde als een logisch gevolg van de deflexie gezien (vgl. Weijnen 1971, blz. 10). Of er hier inderdaad sprake is van oorzaak en gevolg is echter niet bewezen. Voor het Frans is inmiddels aangetoond dat deflexie en vastere woordvolgorde daar twee aparte ontwikkelingen zijn geweest, die op geen enkele wijze met elkaar samenhangen (vgl. Dees 1978).

11. Zo wordt bijvoorbeeld het voegwoord dat, dat in Mnl. teksten o.m. een finale, een causale en een temporele bijzin kan inleiden (‘opdat’, ‘omdat’, ‘doordat’, ‘totdat’ enzovoort) in zijn gebruiksmogelijkheden teruggedrongen.

12. Bij beide groepen oorkonden is sprake van een grote diversiteit aan schrijvers.

[p. 120]

Deventer 1392 (Archieffilm nr.726)

Wy hadema(n) van heten ende Aernt vpper heest Scepen in der stad van deuenter tughen openbare / dat vor ons in scepe(n)doem is ghecome(n) . Arent to bursen en(de) becande mit sine(n) goede(n) wille(n) vor hem en(de) vor sine erfghenome(n) / dat Egbert strubbe en(de) Aleyt sijn echte wijf erflike(n) en(de) ewelike(n) hebben iaerlix.. dordehalf punt gheldes cleynre pe(n)ni(n)ghe iaerliker renthe(n) payments daer me(n) in der tijt ghemeynlic in der stad van deuenter tyns en(de) hueshure mede betale(n) mach / alse vyt der eenre helfte(n) va(n) sine(n) erue en(de) hues voer en(de) achter dat hi nv ghecoft heft dat gheleghe(n) is in der stad va(n) deue(n)t(er) in der stad va(n) deuent(er)^13. in der Noordenb(er)ghe strate(n) / tussche(n) de(n) erue en(de) hues dat tobehoert aleyt mases an die ene zijt / en(de) tussche(n) de(n) erue en(de) de(n) hues dat tobehoert.. wysen wigbolts an die ander zijt . iaerlix daer vyt te heffe(n)ne en(de) tebore(n)ne / die ene helfte daer af to zantghange(n) en(de) die ander helfte daer af to paessche(n) alse me(n) ghemeynlic in der stad van deuenter tyns ende hueshure plecht te heffe(n)ne en(de) tebore(n)ne . al arghelist hier vytghesproke(n) Jn orconde des so hebbe(n) wy onse zeghele an dessen breef ghehange(n) Ghegheue(n) int iaer ons h(er)en dusent drie hondert twe en(de) neghentich des wonsdaghes na sente Peters en(de) Pawels dach..

13. De groep in der stad van deuenter is abusievelijk twee maal opgeschreven.

Deventer 1486 (Archieffilm nr.148)

Wij Peter gotscalck ende Geert kuerkamp Scepen(en) Jnder Stat van Deuenter Tuegen apenbair dat voir ons in Scependom gekomen synt johan heckman ende Griet sijn echte wijff myt hem als myt oeren rechten momber Ende kanden dat sie erfflicken vercoft hebben om een su(m)me gelts die hem wall is betaelt Geert heckman soedane drie golden Rijnsgulden jairlicker Renthen off payment dat dair guet voir is als sie jairlix hebben vth enen erue ende huese gelegen jnder Stat van deuenter anden nyen merckt tusschen erue ende huese Geert kock andie een sijt ende herman heesackers erffg(enamen) andie ander sijt Ende jairlix dair vth te heffen ende te boeren halff toe paesschen en(de) halff to xantgang(en) nae vytwijsynge eens Scepen(en) briefs myt Segele peter gotscalck ende herman ludolph besegelt den sie Geert voirs(eit) dair van auer hebben geleuert Beheltlicken voirt jnden voirs(eiden) dyngen anders elckermalck sijns rechts Sonder argelist Oirkonde sbriefs myt onsen Segelen besegelt Gegeuen Jnt Jair ons heren duesent vijrhondert Sesendetachtentich opten manendach nae sunte Andries dach

[p. 121]

op het gebied van de vormleer worden besproken, daarna enkele veranderingen m.b.t. de klankleer en de spelling en tot slot enkele punten op het terrein van de syntaxis.

Veranderingen in de ambtelijke taal van Deventer

1. De meervoudsvorm Scepen:

In de 14de eeuw is de meervoudsvorm scepen, zonder uitgang, in de nominatief de gewone vorm. Deze komt 84x voor naast 4x scepene. Het is een vorm die we niet alleen in Deventer, maar ook in andere plaatsen in de IJselstreek aantreffen en met een geringere frequentie ook elders (in Holland en Brabant bijvoorbeeld)^14.. De uitgang -en, die het woord in Deventer rond 1500 bevat (40x; andere vormen treffen we dan niet meer aan) komt in de 14de eeuw in het geheel niet voor.

Het feit dat sommige mannelijke woorden (het gaat niet alleen om scepen, maar ook om morghen (18x) en schomaker (1x)) in het 14de-eeuws Deventers in het meervoud zonder uitgang kunnen voorkomen is opmerkelijk. Van Loey maakt geen melding van dit verschijnsel. Hij spreekt alleen over onzijdige woorden op -en, -el en -er, die deze eigenaardigheid in jonge, d.w.z. 15de-eeuwse teksten zouden vertonen^15.. Ook in de grammatica van het Middelnederduits van Lasch en in de studie van de taal van de Gelderse oorkonden van Tille worden deze vormen niet vermeld.

De vervanging van de meervoudsvormen scepen en scepene door scepenen, die blijkens de Cameraarsrekeningen in het midden van de 15de eeuw haar beslag al moet hebben gehad^16., is te beschouwen als een aanpassing aan de uitgangen van de zwakke flexie. Van Loey beschouwt deze meervoudsvormen op een -n bij woorden die vanouds sterk verbogen worden als een Brabantse eigenaardigheid van de 15de eeuw^17.. Deze beperking tot Brabant lijkt niet terecht: ook in Deventer komen deze vormen dus voor, evenals trouwens in de Gelderse oorkonden^18..

Het oude meervoud zonder uitgang treffen we rond 1500 in Deventerzoals ook thans nog in het ABN - alleen nog maar aan in de aanduidingen van maat en tijd: pont en jaer.

14. In Kampen is scepen eveneens de gewone meervoudsvorm, in Zwolle komt de vorm ook voor, maar meestal gebruikt men daar scepene. In Holland blijkt het meervoud zonder uitgang in Den Haag het meest voor te komen, nl. in 85% van de gevallen. Zie hierover Hogenhout-Mulder 1987, blz. 406/407. Men zou kunnen veronderstellen dat er naast de enkelvoudsvormen scepen en scepene (zie MNW VII, 446) ook een vorm scepe heeft bestaan (vgl. Mhd. sceffe en Mnd. scepe), maar deze vorm is, voor zover mij bekend, niet overgeleverd.

15. Van Loey 1980, I, blz. 13.

16. In sommige gevallen heb ik de Cameraarsrekeningen van 1447 geraadpleegd om de frekwentie van een bepaald taalverschijnsel in het midden van de 15e eeuw na te gaan. Deze zijn uitgegeven in Alberts 1959. Het vermelde verschijnsel is onder meer op blz. 8 waar te nemen.

17. Van Loey 1980, I, blz. 97.

18. Zie Tille 1925, blz. 173/74.

2. De -e-uitgang in te heffenne:

In het Middelnederlands kennen we nog het zogenaamde gerundium, dat er uitziet als een verbogen vorm van de infinitief. De genitief komt zelden

[p. 122]

voor, de datief daarentegen volop, met name in de combinatie met te: te wisene, te gheuenne, enz. Van Loey deelt mee dat de groep -e(n)ne in Brabant en Holland in de 14de eeuw al is gereduceerd tot -en: te copen^19.. Op grond van deze mededeling zou men verwachten dat in het Deventers van de 14de eeuw de volle uitgang nog regel is. Het tegendeel is echter waar: van de 205 constructies van te + inf. zijn er slechts 43 (= 21%) met een datiefuitgang. In alle overige gevallen blijkt, net als in Brabant en Holland, apocope van -e te hebben plaatsgevonden^20.. Deze ontwikkeling heeft zich in de 15de eeuw voortgezet: in de oorkonden van rond 1500 heb ik geen enkele -e(n)ne-vorm meer aangetroffen^21..

19. Van Loey 1980, I, blz. 64. In Vlaanderen treffen we geen apocope van -e aan; zie Van Loey 1980, II, blz. 86. In Berteloot 1984, deel II, kan men op kaart 146 zien in welke streken in de 13de eeuw de geapocopeerde vorm al voorkwam.

20. Uit de inmiddels ingevoerde oorkonden uit Holland blijkt overigens dat de datiefuitgang daar in de 14e eeuw beslist nog niet helemaal verdwenen is. Zie hierover Hogenhout-Mulder 1987.

21. In de hedendaagse dialecten kent men de -e in het gerundium nog in Vlaanderen, op Goeree en in het oostelijk deel van de Gelderse achterhoek, aldus Berteloot 1984, deel I, blz. 97. In studies over de apocope van -e (zoals bijv. Van Haeringen 1949) wordt deze constructie vrijwel nooit besproken, en de kaart over dit verschijnsel in Weijnen 1966 heeft evenmin betrekking op de gerundiumvormen (zie uitslaande kaart).
Over de spelling van die oude datiefuitgang valt trouwens ook nog wel iets te zeggen. In deze 14de-eeuwse oorkonden treffen we als regel -enne met dubbel n aan (28x -enne, Sxene en 10 onregelmatige vormen als done en verstane). Wanneer Van Loey de spelling met dubbel n in het gerundium bespreekt, wordt alleen de 13de eeuw genoemd als periode waarin dit verschijnsel voorkomt (Van Loey 1980, II, blz. 92).

3. De sc van scepen:

Scepenen is een van de drie woorden die rond 1500 nog met sc worden gespeld. De andere twee zijn: scriuen en scoemaker. De eerste twee (scepenen en scriuen) komen ook in de 14de eeuw uitsluitend met sc voor. Daarentegen werd bijv. schilling toen altijd met sch geschreven, zoals ook rond 1500 nog het geval is. Daarnaast is er een aantal woorden, waartoe o.a. schade en scheyden behoren, die aanvankelijk een wisselende spelling kennen op dit punt, maar waar de sch het op den duur wint.

Dat de sc zich in scriuen (in een positie vóór r) langer heeft weten te handhaven dan in andere woorden stemt overeen met wat Tille voor het Gelders en Lasch voor het Nederduits heeft geconstateerd^22..

Van de andere twee woorden lijkt de oude spelling met sc opmerkelijk. Het woord scoemaker komt echter slechts tweemaal voor en er zou dus sprake kunnen zijn van toeval. Het woord scepenen daarentegen treffen we maar liefst 40 keer aan en de spelling daarvan met sc kan niet aan toeval worden geweten. We moeten constateren dat dit woord zich wat de uitgang betreft wel heeft aangepast aan een nieuwe mode, maar wat de spelling (uitspraak?) van de consonantgroep aan het begin van het woord betreft, beslist niet^23..

22. Tille 1925, blz. 141/42 en Lasch 1974, blz. 174.

23. Nog in de 20e eeuw spreekt het ‘volk’ van Deventer de sch aan het begin als sk uit; zie Weijnen 1958, blz. 37 en zie ook de uitslaande kaart in Weijnen 1966. De gegevens van het moderne dialectonderzoek sluiten hierbij aan. De ‘lower class’ zegt in bepaalde woorden (o.a. ‘schip’, ‘schoon’ en ‘schijf’) nog sk aan het begin.

4. De eerste klinker van openbare:

De uit de wgerm. korte o gerekte o verschijnt in de oostelijke dialecten in de 14de eeuw soms als een a: lauen i.p.v. louen, bauen i.p.v. bouen, enzovoort^24.. Slicher van Bath heeft in zijn onderzoek naar de taal van de oudste Overijsselse oorkonden in de volkstaal negen taalkenmerken gezocht die een positiebepaling van Overijssel ‘tussen West en Oost’ mogelijk maakten^25.. Het betreft

24. Zie Van Loey 1980, II, blz. 64. Hij beperkt dit verschijnsel ten onrechte tot het Gelders en het Kleefs.

25. Slicher van Bath 1949, blz. 202-213.

[p. 123]

woorden of verschijnselen die regelmatig voorkomen in deze oorkonden en die in het ten westen van Overijssel gelegen gebied (Utrecht) een andere vorm hebben dan in meer oostelijk gelegen streken (Munster of Gelderland). Een van deze kenmerken is de gerekte o die in Utrecht altijd als o verschijnt. In Gelderland en ook in het Nederduitse gebied treffen we aanvankelijk zowel o als a aan, maar in de tweede helft van de 14de eeuw krijgt de (uit het zuiden afkomstige) a de overhand en deze heeft in de 15de eeuw de o helemaal verdrongen^26..

De gegevens van Deventer stemmen overeen met dit beeld: in de 14de eeuw 54x open t.o. 9x apen en 20x ouer t.o. 1x auer; rond 1500 treffen we uitsluitend a-vormen aan (zie apenbair en auer in de oorkonde uit 1486)^27..

Opmerkelijk is dat de a-spelling zich rond 1500 niet meer beperkt tot de woorden met een wergm. o, maar zich ook heeft uitgebreid tot die met een wgerm. u, zodat dan ook vormen als bateren (‘boter’) en gekamen voorkomen. Maar in deze gevallen komt naast de a ook de o nog voor: naast 10x gekamen staat 14x gekomen^28..

26. Tille 1925, blz. 50/51 en 54/55; Lasch 1974, blz. 65/66.

27. De Meyer 1974 geeft een overzicht van de schrijfwijze van het woord ‘bode’ (en enkele verwante woorden) in de Cameraersrekeningen van Deventer. Rond 1600 blijken de a-vormen uit de rekeningen te verdwijnen.

28. Goossens kent dit verschijnsel blijkbaar niet. Sprekend over de oostelijke dialecten zegt hij (met een verwijzing naar Tille): ‘de zeer karakteristieke spelling a (baven “boven”) in woorden met wg. o ontbreekt in woorden met wg. u volkomen’ (Goossens 1980, blz. 219).

5. De gh van ghecomen:

Volgens Van Loey wordt de g vóór een palatale vocaal als gh geschreven, in andere gevallen als een g^29.. In grote lijnen klopt dit wel met wat we in de 14de eeuw in Deventer aantreffen: 664x ghe naast 42x ge; 48x ghi naast 1x gy. Daarnaast treffen we de gh echter ook voor de a aan: 9x gha naast 4x ga. Het aantal keren dat gh voor een o en u staat (resp. 2x en 1x), is te verwaarlozen. Rond 1500 is de spelling op dit punt sterk gewijzigd: honderden keren ge en slechts 36x ghe; verder nog 1x ghi en in alle overige gevallen alleen maar een g.

Over een ontwikkeling in de schrijfwijze van gh naar g, misschien gepaard gaande met een verandering in de uitspraak, wordt door Van Loey niet gerept. Toch is deze ontwikkeling, althans in het Deventer materiaal, duidelijk aanwezig^30..

29. Van Loey 1980, II, blz. 104.

30. Tille heeft eveneens geconstateerd dat er een ontwikkeling van gh naar g heeft plaatsgevonden. Zij neemt aan dat er aanvankelijk klankverschil was tussen de gh en de g. ‘Ob das spätere Schwinden des gh zugunsten des g auf Angleichung der Laute weist, ist nicht zu entscheiden.’ (Tille 1925, blz. 132).

6. De c van becande:

Het is opmerkelijk dat in de 14de eeuw uitsluitend het woord ‘bekennen’ wordt gebruikt: hi becande dat [...], terwijl in de 15de eeuw alleen maar ‘kennen’ voorkomt: si kanden dat [...]. Over dit verschil in woordkeus wil ik het echter niet hebben. Het gaat me hier om het gebruik van de c t.o. de k. Tille heeft voor het woord orkonde uitgezocht hoe de verhouding tussen c en

[p. 124]

k chronologisch verloopt in de Gelderse oorkonden. Haar bevindingen zijn: aanvankelijk (d.w.z. begin 14de eeuw) overweegt de c, maar aan het einde van de 14de eeuw is de k al aan de winnende hand, terwijl de c in de 15de eeuw een zeldzaamheid aan het worden is^31..

In Deventer zien we dezelfde ontwikkeling, alleen iets later in de tijd. In de hele 14de eeuw is de k nog een uitzondering: 60x een c in het woord orconde en 2x een k; 41x becande met een c, en 1x met een k; woorden als vercoft en nacomelinghen uitsluitend met een c. Rond 1500 is k regel geworden, maar de c komt nog wel voor: 14x verkoft naast 5x vercoft; 5x nakomelingen, 2x met een c; het woord orkonde komt trouwens dan uitsluitend met een k voor.

De c staat voorlopig nog sterk in aan het Latijn ontleende woorden, die voornamelijk betrekking hebben op kerkelijke zaken: capelle, capittel, cloester, consent, conuent, cruys.

31. Tille 1925, blz. 118 en 121.

7. iaerlix: de lange o, a en u in gesloten lettergreep:

In de 14de eeuw is het gebruikelijke lengteteken in Deventer de e. De schrijfwijze met i komt niet voor: men schrijft ae en oe (met soms vóór r een o of oo) en alleen bij de u treedt soms de y als verlengingsteken op. Rond 1500 ligt de situatie geheel anders: de lange a wordt in 70% van de gevallen met ai geschreven (vgl. jairlix) en in 30% met ae, de lange o in 79% met oi (vgl. voir en oirkonde) en in 21% met oe en voor de lange u gelden de percentages: 93% uy (of vy) en 7% ue.

De i als lengteaanduider is, naar men aanneemt, afkomstig uit de Rijnstreek en heeft zich vanaf de 13de eeuw naar het westen en noordwesten verbreid, terwijl de e als lengteaanduider in Vlaanderen is ontstaan en zich naar het oosten en noorden heeft verspreid^32.. In de tweede helft van de 13de eeuw treffen we de i (naast de e) al aan in Utrecht, Holland en Zeeland^33..

Gezien het feit dat de 14de-eeuwse oorkonden uit Deventer en ook de vroege Gelderse oorkonden uitsluitend de verlenging d.m.v. e kennen, mogen we aannemen dat de 13de-eeuwse Rijnlandse uitstraling van de i niet meteen is doorgedrongen tot Gelderland en Overijssel. De i wordt in Gelderland pas sinds 1380 als lengteteken gebruikt en in Deventer verschijnt de i pas na 1400^34.. Tille maakt aannemelijk dat de schrijfwijze met i als lengteaanduider in Gelderland is geïntroduceerd door de hertogelijke kanselarij, waar men na 1380 ineens op deze spelling overgaat^35.. Het lijkt niet onmogelijk dat Deventer in de 15de eeuw zijn spelling van de lange vocalen aan de in Gelderland heersende mode heeft aangepast.

32. Zie Van Cleemput 1958.

33. Van den Berg 1948 handelt voor een groot deel over het voorkomen van de i als lengteaanduider in het Hollands van de 13e tot de 19e eeuw.

34. In de Cameraersrekeningen van 1447 (uitg. Alberts 1959) wordt de i al volop gebruikt.

35. Tille 1925, met name blz. 75.

[p. 125]

8. De klinker in het woord punt:

De wgm. korte u voor gedekte nasaal treffen we o.m. aan in de woorden orconde, ons, summe en punt of půnt. In de westelijke (nederfrankische) dialecten en ook in het latere Nnl. is de o in deze woorden gewoon, in het Middelnederduits de u (uitgesproken als een korte oe)^36.. In de 14de eeuw is in Deventer de spelling punt gewoon: 112x naast 13x pont. Summe vertoont uitsluitend een u. Voor de andere twee woorden, is de o normaal: 61x orconde naast 1x orcunde en 200x ons, terwijl vns niet voorkomt. Rond 1500 is de situatie iets gewijzigd: punt komt niet meer voor, alleen nog pont (14x). Naast summe (16x) komt nu ook somme (2x) voor^37.. Een tendens ten gunste van de o dus. In overeenstemming hiermee is het voorkomen van woorden als gonnen en monten. Toch heeft de u niet alleen maar terrein verloren: bij de woorden oirkonde en ons heeft de u een bescheiden winst geboekt (23x oirkonde naast 4x oirkunde; 78x ons naast 5x vns)^38.. Over de uitspraak van deze u in het Deventers valt op grond van dit taalmateriaal niets te zeggen.

Wanneer de klinker niet voor gedekte nasaal staat, maar voor een andere consonant of consonantgroep, dan constateren we eveneens een toenemende voorkeur voor de o: in de 14de eeuw meest vp (139x naast 5x op), rond 1500 is de o duidelijk in de meerderheid: 40x op naast 18x vp. Samenvattend kunnen we zeggen dat de o uit wgm. korte u rond 1500 sterker staat dan in de 14de eeuw. Tille is voor de taal van de Gelderse oorkonden tot dezelfde conclusie gekomen^39..

36. Lasch 1974, blz. 105/106.

37. Tille denkt bij de relatief veel voorkomende vorm summe aan invloed van het Latijn; zie Tille 1925, blz. 63.

38. Deze constatering stemt overeen met de gegevens van de ons-uns-kaart in Goossens 1983 (blz. 65), waarin de verhouding tussen ons en uns in Oostmiddelnederlandse en Westmiddelduitse ambtelijke teksten tussen 1278 en 1463 wordt aangegeven.

39. Tille 1925, blz. 63-65.

9. De tweeklank van ghemeynlic:

De wgm. ai heeft zich in de Nederl. cultuurtaal tot een ee ontwikkeld vóór r, vroegere x (h) en w en in de Auslaut, terwijl in de overige posities een ei verschijnt vóór i en j in de volgende syllabe (klein) en anders een ee (steen)^40.. Slicher van Bath trof in de door hem onderzochte Utrechtse bronnen vrijwel steeds een ee aan, ook wanneer er in de volgende syllabe vroeger een i of j stond (een, gemeen, enz.), in de Westfaalse (Munsterse) meestal een ei^41.. De 11 oorkonden uit Deventer en directe omgeving, daterend uit de eerste helft van de 14de eeuw, sluiten aan bij het westen: zij kennen vrijwel uitsluitend een ee^42..

De constateringen van Slicher van Bath stemmen niet overeen met wat ik heb aangetroffen in de oorkonden uit de tweede helft van de 14de eeuw. Zo komen bijvoorbeeld de woorden meyster (3x) en heilich (4x) alleen met een ei/ey voor; bij het woord cleyn is de ey in de meerderheid: 52x naast 26x cleen; en bij de woorden een en ghemeen scoort de ee het hoogst: 116x een

40. Van Loey 1971, blz. 75/76; Van Bree 1977, blz. 140-144. De condities waaronder de wgerm. ai tot ee werd en waaronder tot ei zijn echter nog niet bij alle woorden en in alle streken duidelijk. Zie hierover Van Loey 1967 en zie ook Goossens 1980, blz. 174-177 en 226-227.

41. Slicher van Bath 1949, blz. 202/03. Zijn constateringen stemmen overeen met wat Lasch meedeelt over de situatie in het Middelnederduits; zie Lasch 1974, blz. 81/82.

42. Slicher van Bath heeft het begrip Deventers ruimer genomen dan wij het doen. Tot de groep Deventer oorkonden behoort bij hem bijvoorbeeld een oorkonde van 1328 waarin de stad Deventer haar geschil met de graaf van Gelre onderwerpt aan de uitspraak van de bisschop van Utrecht. Het is niet verwonderlijk dat in die oorkonde Utrechtse invloed is aan te wijzen (Slicher van Bath 1949, blz. 196). Opmerkelijk is verder dat S.v.B. helemaal geen aandacht besteedt aan de woorden (met umlautsfactor) die in het westen met ei verschijnen. In de Klankatlas van Berteloot is Deventer een ei-stad. (Berteloot 1984, deel II, de kaarten 116, 117 en 119)

[p. 126]

naast 15x eyn en 48x ghemeen naast 29x ghemeyn. De schrijfwijze met ei is dus beslist niet zeldzaam te noemen, evenmin trouwens als die met ee voor woorden die in het westen met ei verschijnen.

Rond 1500 is de verdeling van de ee- en ei-vormen gewijzigd. Dan treffen we van een en gemeen alleen nog maar ee-vormen aan, evenals van helich (dat echter slechts eenmaal voorkomt in een datering opter heliger drie konyngen Auent), terwijl clein en meyster uitsluitend met ei verschijnen.

Als men een conclusie zou willen trekken uit de gegevens van dit oorkondenmateriaal (dat misschien voor sommige woorden te bescheiden van omvang is) zou men kunnen zeggen dat de doubletten van de 14de eeuw verdwenen zijn. Deventer lijkt zich bij zijn keuze tussen ee en ei in grote lijnen aan te sluiten bij de westelijke traditie^43. en niet bij het Nederduits en het Gelders^44..

43. Het woord meyster komt in Hollandse oorkonden regelmatig voor; zie Heeroma 1935, blz. 30 en kaart 14. Daar dit woord de umlautsfactor mist en dus tot meester had moeten worden, oppert Van Loey (1967, blz. 71) de mogelijkheid van een jongere ontlening uit het Franse maitre (met ei). Berteloot (1984, deel I, blz. 78) denkt aan een ontwikkeling agi > ei (vgl. Lat. magister). In het huidige Deventers komt de vorm meister (naast meester) nog steeds voor.

44. In de Gelderse oorkonden wordt de ey voor de wgerm. ai rond 1500 aanzienlijk meer gebruikt dan in Deventer. Vgl. Tille 1925, blz. 92-99.

10. Het voornaamwoord dessen:

Het woord ‘deze’ verschijnt in de 14de eeuw in Deventer meestal als desse (en de verbogen vormen desser en dessen). Deze vorm komt 87x voor, naast slechts 27x dese^45.. Rond 1500 is er van de twee woorden nog slechts één overgebleven: dese is afgevallen, en desse (20x) heeft gewonnen. Op dit punt sluit het Deventers aan bij het Middelnederduits waar ook desse (met als varianten düsse en disse) algemeen is geworden en de oudere vorm met één s en gerekte e heeft verdrongen, althans in de schriftcultuur^46.. Opmerkelijk is trouwens wel dat de desse-vorm in de door Tille onderzochte Gelderse oorkonden helemaal niet voorkomt^47..

De overwinning van desse in Deventer lijkt definitief te zijn geweest, want rond 1900 is het woord deze in Deventer nog steeds niet bekend: men kende (en kent?) in bijvoeglijk gebruik disse met daarnaast in zelfstandig gebruik dissent^48..

45. De vorm desse wordt door Van Loey in zijn Vormleer niet vermeld. De Klankleer spreekt wel over kortgebleven vocaal in open syllabe, maar de verwijzing naar par. 42A levert voor desse niets zinnigs op. (Van Loey 1980, I, blz. 46 en II, blz. 129)

46. Zie Lasch 1974, blz. 218/19.

47. Zie Tille 1925, blz. 200/201.

48. Zie Draaijer 1896, blz. XI.

11. De ee van breef:

Het westelijk Middelnederlands en het Middelnederduits onderscheiden zich onder meer in het gebruik van de klinker in woorden als brief, sliep en siele. In het Mnd. kennen deze woorden een ê, al komt zo nu en dan ook wel eens een ie voor^49.. In de Gelderse oorkonden daarentegen is de ie gewoon en komt een enkele keer wel eens een ee voor^50..

Slicher van Bath heeft in de groep oorkonden uit Deventer en omgeving van de eerste helft van de 14de eeuw vrijwel uitsluitend ie aangetroffen. In slechts 2 van de 20 oorkonden kwam naast de ie ook de ee voor^51.. Mijn

49. Zie Lasch 1974, blz. 77/78. Voor de ie in brief, een woord dat in de beginzin van veel oorkonden voorkomt, denkt Lasch trouwens aan invloed van het Nederrijns (blz. 66 en 79).

50. Zie Tille 1925, blz. 77/78. Voor de enkele verdwaalde ee in breef denkt Tille aan ontlening uit de geleerdentaal.

51. Slicher van Bath 1949, blz. 205.

[p. 127]

bevindingen voor de tweede helft van de 14de eeuw zijn anders. De ee is dan duidelijk in de meerderheid: 63x breef naast 35x brief; 7x preester naast 1x priester. Rond 1500 is de ee in het woord ‘brief’ percentueel afgenomen: 19x breef naast 32x brief. Deventer sluit zich op dit punt dus meer bij het westen aan.

12. De e van sente:

In de Deventer oorkonde uit 1300 die in het Corpus Gysseling is opgenomen, komt eenmaal het woord sinte voor^52.. In de Klankatlas van het dertiendeeeuwse Middelnederlands die door Berteloot op basis van dit corpus is samengesteld, fungeert Deventer dientengevolge als een sinte-plaats^53.. Het merkwaardige is nu dat we dit woord in het Deventers van de 14de eeuw helemaal niet aantreffen. In de Overijsselse oorkonden uit de eerste helft van die eeuw die door Slicher van Bath zijn onderzocht, komt sinte slechts 2x voor naast 16x sente, 8x san(c)te en 8x sun(c)te^54.: het eerste sinte is de vermelding in de Deventer oorkonde van 1300 (die in het Corpus Gysseling is opgenomen), de andere is een woord uit een Zwolse oorkonde van 1350, waarin de nasaalstreep is opgelost als -in-^55.. De sinte-vorm van 1300 lijkt in Overijssel dus een uitzondering te zijn, en geen regel.

Hoe zit het nu in de tweede helft van de 14de eeuw in de stad Deventer? Wel in die tijd blijkt sente de gewone vorm te zijn. Dit woord trof ik 49x aan, naast slechts 1x sunte en 1x sante. De stad is echter niet een sente-plaats gebleven: rond 1500 blijkt sunt(e) de gewone vorm te zijn: 28x sunt(e), 2x sunct en 2x sanct.

In het Middelnederduits is sünte eveneens de gebruikelijke vorm, naast ook wel sinte, sente en een enkel ouder sante. Lasch neemt aan dat sünte zich uit sinte heeft ontwikkeld (dat zelf uit sente zou zijn ontstaan) door de voortonige positie (altijd voor een eigennaam) en onder invloed van de voorafgaande s^56.. Voor Deventer lijkt deze ontwikkeling niet erg waarschijnlijk, omdat in deze stad sente, naar we mogen aannemen, onmiddellijk is opgevolgd door sunte. Daar in de Cameraarsrekeningen van 1447 sente nog de gebruikelijke vorm is, zal de stad in het derde kwart van de 15de eeuw op sunte zijn overgegaan. Waarom dat is gebeurd, is mij vooralsnog niet duidelijk.

52. Gysseling 1977, deel 4, blz. 2806/07.

53. Berteloot 1984, deel II, kaart 46.

54. Zie de dateringen in de Bijlage van Slicher van Bath 1949 (blz. 220-234).

55. Slicher van Bath heeft geen onderzoek gedaan naar de varianten van het woord ‘sint’, dus het was voor hem niet belangrijk of hij de nasaalstreep als -in- of als -en- oploste.

56. Lasch 1974, blz. 87/88.

13. De volgorde van de leden van de constructie is ghecomen:

In het moderne Deventers is in de afhankelijke dat-zin met een hww en een volt.dw. uitsluitend de volgorde gekomen is gebruikelijk^57.. In de 14de en

57. Zie Stroop 1970, kaart 2. In een eerder onderzoek, van Pauwels (1953), leek Deventer te behoren tot het gebied dat beide volgordes in deze constructie kent; zie Stroop 1970, kaart 1.

[p. 128]

15de eeuw is dit nog niet het geval: dan zijn beide volgordes nog mogelijk, al wijzen de percentages uit dat de constructie met het volt.dw. vooraan in de 15de eeuw aan de winnende hand is. In de 14de eeuw schreef men in 59% van de gevallen (= 128x) ghecomen is en in 41% (= 88x) is ghecomen. Rond 1500 is het eerste percentage opgelopen tot 71%. Twee constructies zijn bijzonder vast in hun volgorde, nl. gelegen is dat zonder uitzondering in de ‘groene’ volgorde verschijnt en is betaelt dat vrijwel altijd de ‘rode’ volgorde kent. Wanneer we deze constructies buiten beschouwing laten, worden de percentages voor de volgorde volt.dw - hww nog sprekender: van 53% in de 14de eeuw tot 89% rond 1500.

14. De herhaling van tusschen:

Vaak is er in de schepenoorkonden sprake van een financiële transactie waarbij een hues ende erue wordt verkocht of verhuurd of waarbij dit als onderpand dienst doet. In een dergelijk officieel stuk dient nauwkeurig te zijn aangegeven om welk perceel het gaat. Meestal wordt er meegedeeld in welke straat het huis staat, wie erin woont (eventueel: gewoond heeft) en wie de buren zijn op het moment dat de akte is opgesteld. Het hues ende erue heeft dan meestal een bijzin bij zich als in de oorkonde uit 1392^58.:

dat gheleghen is in der stad van deuenter in der Noordenberghe straten tusschen den erue ende hues dat tobehoert aleyt mases an die ene zijt ende tusschen den erue ende den hues dat tobehoert wysen wigbolts an die ander zijt

In deze bijzin treffen we het verschijnsel aan waar het me hier om gaat: de herhaling van tusschen. Men zegt niet: ‘Hij woont tussen Piet en Klaas’, maar: ‘Hij woont tussen Piet en tussen Klaas’. En dit gebeurt niet incidenteel, maar vrij konsekwent.

Wanneer we het woord tusschen in het MNW opzoeken, treffen we bij betekenis I.1.a. (d.w.z. het voorzetsel ‘tussen’ bij ruimtebegrippen) één voorbeeld aan waarin het voorzetsel wordt herhaald. Verdam merkt daarbij op: ‘De herhaling van tusschen is een meer voorkomend hebraisme in de vertaling van het Oude Testament’. Een hebraïsme dat in de 14de eeuw in Deventer al is ingeburgerd! Het lijkt nogal ongeloofwaardig, zeker wanneer we ons realiseren dat de oudste vertalingen van bijbelgedeelten dateren uit de tweede helft van de 13de eeuw, dat deze boeken in de middeleeuwen vrijwel uitsluitend in het bezit zullen zijn geweest van kloosters en misschien van enkele geestelijken en dat - last but not least - deze vertalingen niet naar het Hebreeuws, maar

58. Ik laat hier de abusieve herhaling in der stad van deuenter weg.

[p. 129]

naar het Latijn zijn vervaardigd.

Het lijkt me dan ook waarschijnlijker dat de herhaling van het woord tusschen in het Middelnederlands zonder meer mogelijk was en dat de overeenstemming met het Hebreeuws op dit punt op toeval berust. En dat zou betekenen dat men bij een omschrijving van dit woord in de woordenboeken niet mag volstaan met iets als: ‘In ruimtelijke zin: Gebezigd om aan te geven, dat iets of iem. zoo geplaatst is of wordt, dat zich ter weerszijden twee al dan niet uitdrukkelijk in de bep. genoemde zelfstandigheden bevinden’ (WNT), maar dat er een of meer betekenisomschrijvingen zouden moeten worden toegevoegd.

Mijn veronderstelling omtrent het algemene karakter van de herhaling van ‘tussen’ wordt gesteund door het feit dat dit verschijnsel ook in 13de-eeuwse teksten al voorkomt. In het Corpus Gysseling trof ik het 14 keer aan^59..

Wanneer tusschen in het 14de-eeuws Deventers niet alleen ‘tussen’ heeft betekend, maar ook zoiets als ‘grenzend aan’ of ‘in een zekere betrekking staande met’, zou het theoretisch gezien mogelijk moeten zijn dat het woord in zijn eentje voorkomt en dan wordt gevolgd door slechts één zelfstandigheid. Wel, dit komt ook inderdaad enige malen voor. Ik geef een voorbeeld^60.:

Voertmeer hoer deel van tweelf punt gelts cleenre penninghe iaerliker renthen. uyt eruen ende huysen te ghader ghelegen dat ene an den anderen vp den berghe dwers ouer die strate thegens den kerchoue / tusschen den erue ende den huys Lamberts ter beke an die ene zijt. Voertmeer [...]

Inmiddels is me al gebleken dat de herhaling van tusschen in de 14de eeuw niet uitsluitend in Deventer voorkomt. Ik trof het verschijnsel ook regelmatig aan in oorkonden uit Helmond en ongetwijfeld zal verder onderzoek aan het licht brengen dat het niet bij deze twee plaatsen blijft.

Het woord tusschen in de hierboven genoemde betekenis heeft zich niet kunnen handhaven. Honderd jaar later blijkt de ambtelijke taal van Deventer het al niet meer te kennen. In de tweede oorkonde lezen we dan ook:

tusschen erue ende huese Geert kock andie een sijt ende herman heesackers erffgenamen andie ander sijt

59. Een aantal malen trof ik in het Corpus Gysseling het dubbele tusschen aan met betrekking tot een onenigheid tussen personen, zoals in het volgende citaat uit een Gentse tekst (Gysseling 1977, deel I, blz. 18):

Kenlic si allen lieden dat alse die controuersie tusschen justaze den meyere jnt dorp te sente pieters te ghent ende / tusschen der kerken van sente pieters wart ghekeert [...]

In dit geval zal tusschen iets betekenen als ‘met betrekking tot’, eventueel aangevuld met ‘enerzijds/anderzijds’. De Mnl. tekst waaraan dit voorbeeld is ontleend, is een vertaling van een Latijnse tekst waarin het woord jnter niet wordt herhaald. In het Deventer materiaal ben ik dit gebruik (waarschijnlijk toevallig) niet tegengekomen. Prof. H.D. Meijering maakte mij erop attent dat herhaling van ‘tussen’ ook in het Oudfries niet onbekend is. In de Eerste Riustringer Codex, die rond 1300 wordt gedateerd, lezen we bijvoorbeeld (Buma 1961, blz. 126):

Thit is ak . frisesk Riucht . Theter ne mi twisk thene feder and twisk thene sunu . twisk thene brother . and twisk thene otherne . twisk thene fidiran sunu . and twisk thene modiran sunu [...]

60. Het voorbeeld is afkomstig uit een oorkonde van 1395 (Archieffilm nr. 746).

15. De formulering al arghelist hier vytghesproken:

In veel oorkonden wordt aan het slot meegedeeld, dat ‘kwade trouw’ ten opzichte van datgene wat in de oorkonde is vastgelegd, achterwege dient te

[p. 130]

blijven. Aanvankelijk wordt daarvoor in Deventer de formulering gebruikt die we in de eerste oorkonde aantreffen: al arghelist hier vytghesproken (met lichte variaties). Na 1390 treffen we ook de woordgroep sonder arghelist aan. In totaal in de 14de eeuw 37x de eerste formulering en 14x de tweede. Rond 1500 komt alleen sonder argelist nog maar voor^61.. Heeft de eerste woordgroep het moeten afleggen, omdat men de syntactische structuur van deze elliptische constructie (waarin de persoonsvorm ontbreekt) niet meer doorzag? Of heeft de neiging tot beknoptheid het gewonnen?

61. In twee oorkonden treffen we het uit de vroegere formule afkomstige al aan: sonder all argelist.

16. De tijdsbepaling des wonsdaghes:

In beide oorkonden wordt de datering aangegeven met behulp van een heiligendag. In de eerste wordt er gezegd des wonsdaghes na de dag van Petrus en Paulus, in de tweede opten manendach na de dag van Andreas. Een woordgroep in de genitief tegenover een voorzetselconstructie. Toeval of een voorbeeld van hoe de genitief het op den duur heeft moeten afleggen tegen de nieuwe constructies met een voorzetsel?

In de 14de eeuw wordt de genitiefconstructie altijd gebruikt wanneer dat mogelijk is, en dat in totaal 40x. Rond 1500 zien we daar verandering in optreden. Van de 16x dat er dan een genitief mogelijk zou zijn, wordt deze slechts 9x gebruikt; in de resterende 7 gevallen zien we een voorzetselconstructie verschijnen, zoals in de tweede oorkonde: opten manendach^62..

62. De eerste vermelding (in mijn oorkondenmateriaal) van een voorzetselconstructie in plaats van een genitief dateert van 1485.

17. De formulering Jn orconde des:

Als laatste punt wil ik aan de orde stellen de formule waarmee de Deventer oorkonden gewoonlijk besluiten: Jn orconde des so hebben wy onse zeghele an dessen breef ghehangen. Van de 63 documenten uit de 14de eeuw die deze slotzin kennen, zijn er 53 waarvan de bouw van de slotformule gelijk is aan die van de eerste oorkonde. De groep in orconde des is waarschijnlijk het beste te vertalen met ‘Tot een getuigenis daarvan’, wat dan kan worden omschreven als ‘Om dit document de status van een bewijskrachtig stuk te verlenen.’ Van de resterende 10 zijn er 5 die dezelfde bouw vertonen, maar waarin het woordje des nader is uitgewerkt (als desser vorscr. dinghe bijvoorbeeld). De laatste 5 hebben een elliptische bouw: in orconde des briefs met onsen zeghelen bezeghelt. Gezien het feit dat de groep des briefs in de genitief staat, moeten we deze als een nabepaling bij orconde opvatten, met als betekenis ‘van wat er in dit stuk staat’. Als weggelaten in deze constructie moet dan worden beschouwd: hebben wi desen brief^63..

63. In andere plaatsen ben ik ook vaak de volgende formulering tegengekomen: In orkonde desen brief met onsen seghelen beseghelt. Hierin staat desen brief in de accusatief en deze groep kan dus niet als nabepaling bij orkonde worden beschouwd, maar moet als object bij beseghelt worden gezien.

[p. 131]

Ik heb de indruk dat men deze slotformule, met name de laatste in elliptische vorm, in de 15de eeuw niet meer heeft doorzien. Het woordje in in de betekenis ‘tot/als’ heeft men waarschijnlijk niet meer gekend en toen gewoon maar weggelaten. Dat leidde tot een formulering als in de tweede tekst: Oirkonde sbriefs myt onsen Segelen besegelt. Deze formule komt in 22 van de 27 documenten van rond 1500 voor. We treffen echter ook nog enkele slotzinnen aan, die een keurige syntactische bouw vertonen: des to oirkonde so heb ick [...]^64..

64. Van de resterende zinnen zijn er drie die deze zinsbouw hebben en twee die luiden: oirkonde der wairheyt hebben wy onse zegele an dessen brief gehangen. In deze laatste twee is dus alleen het voorzetsel in (eventueel: to) weggelaten.

Slot

Tot slot dan de vraag of we de veranderingen die als kenmerkend (?) voor de overgang van het Mnl. naar het Nnl. worden beschouwd, ook in het Deventers tussen 1350 en 1500 aantreffen. We zullen de verschillende punten even kort nalopen.

Wat betreft de vormleer is de vereenvoudiging van het flexiesysteem genoemd. Hiervan hebben we twee voorbeelden aangetroffen:

-

Het 14de-eeuwse te heffenne heeft in de 15de eeuw zijn buigingsuitgang verloren en is tot te heffen geworden. We hebben bij de bespreking al gezien dat dit proces van -e-afval in de 14de eeuw al volop in gang was en we kunnen constateren dat deze ontwikkeling zich in de 15de eeuw heeft voortgezet.

-

De vervanging van de meervoudsvorm scepen door scepenen in de loop van de 15de eeuw kan eveneens als een voorbeeld van de vereenvoudiging van het flexiesysteem gelden: onregelmatige meervoudsvormen verdwijnen. Ik kan daar aan toevoegen dat ook dit proces in de 14de eeuw al werkzaam moet zijn geweest, want dan komen de onregelmatige uitgangloze meervouden van de verwantschapsnamen en de oude -nt-stammen al niet meer voor: zusteren (nom. pl.) en vyanden (dat. pl.).

Wat de klankleer betreft heeft Van Loey gesproken over diftongering en samenval van vocalen als kenmerkend voor de overgang naar de Nieuwe Tijd.

-	Over de diftongering kan ik kort zijn. Noch bij de u, noch bij de i zijn aanwijzingen in de spelling voor een gediftongeerde klank (zie in de tweede oorkonde vth en synt).
-	Wat betreft de samenval van de vanouds lange en de gerekte vocalen, het volgende: - De vanouds lange en de gerekte a onderscheiden zich in de 14de eeuw al niet meer in de spelling (vgl. in de eerste oorkonde straten en wonsdaghes).

[p. 132]

- De vanouds lange e uit de owgm. diftong ai kan in sommige woorden aanvankelijk als ee en als ei verschijnen (een en eyn) en verschilt daarin van de gerekte e. Rond 1500 lijkt er voor de meeste woorden een keuze gemaakt: Deventer heeft zich op dit punt bij het westen aangesloten. In de spelling is niet een verschil tussen de vanouds lange en de gerekte e waar te nemen (vgl. ene en Gegeuen in de tweede oorkonde). - De gerekte o uit wgm. o verschijnt aanvankelijk meestal als o soms als a (open - apen). Rond 1500 is de strijd ten gunste van de a beslist en verschijnt de a zelfs ook voor de uit de wgm. u gerekte klinker (gekamen). Van een volledige samenval van de twee o's is dus geen sprake.

We gaan naar de syntaxis. Ook op dit terrein hebben we op grond van ons materiaal enkele veranderingen in het taalgebruik kunnen constateren, die lijken aan te sluiten bij de algemene tendenzen. Dat zijn:

-	De volgorde van het volt.dw. en de pv. in de bijzin wordt vaster: de voorkeur voor de ‘groene volgorde’ begint duidelijk zichtbaar te worden (gekomen synt in de tweede oorkonde).
-	Een bijw.bep. van tijd die aanvankelijk uitsluitend in de genitief voorkwam (des wonsdaghes) kan in de 15de eeuw ook voorkomen als voorzetselconstructie (opten manendach).

In zijn artikel ‘Tussen Saksen en Hollanders; de wording van Oost-Nederland’ zegt Koch over de 15de eeuw: ‘De Hollanders waren in de 15de eeuw aan de IJsel niet gezien en men kan zich voorstellen dat de IJselbewoners zich ook voor hun taal afsloten.’ De ‘Hollandisering’ van Oost-Nederland zou eigenlijk pas in de tweede helft van de 16de eeuw langzaamaan zijn begonnen^65.. Op grond van het oorkondenmateriaal kunnen we constateren dat de ambtelijke taal van Deventer tussen 1350 en 1500 volop in beweging is. Van een systematisch kiezen voor niet-Hollandse vormen is mijns inziens evenwel geen sprake. In de 15de eeuw maakt Deventer in veel gevallen een keuze tussen reeds bestaande mogelijkheden. Nu eens kiezen ze voor de vorm die met het Nederduits of met het Gelders overeenstemt, dan weer kiezen ze voor de Hollandse variant. Sommige ontwikkelingen sluiten duidelijk aan bij de algemene tendenzen, andere zijn waarschijnlijk meer regionaal bepaald. In enkele gevallen is een in deze periode gemaakte keuze (zoals de keuze voor de a in apen) in later tijd weer ongedaan gemaakt, misschien onder invloed van de Nnl. cultuurtaal. Maar dat zijn ontwikkelingen van na 1500 en het onderzoek daarnaar laat ik graag aan anderen over.

65. Koch 1966, m.n. blz. 75 en 79.

[p. 133]

Noten

* Het onderzoek waarvan hier verslag wordt gedaan, is verricht in het kader van het voorwaardelijk gefinancierde programma Corpusgebaseerde woordanalyse (VU Lett 83/7). Mw. S. Hiddema, conservatrice van de gemeentelijke archiefdienst van Deventer, was zo vriendelijk de ‘Oorkondenfilm’ ten behoeve van het onderzoeksprogramma ter beschikking te stellen. De heer A.C.F. Koch te Deventer heeft een groot deel van de 14de-eeuwse oorkonden gecollationeerd, waarvoor mijn hartelijke dank. Voor het moderne Deventers mocht ik het corpus van het project ‘Fonologische en Morfologische eigenschappen van Nederlandse dialecten’ raadplegen, dat op de VU aanwezig is. Ik dank de heren A.C. Goeman en P.Th. van Reenen daarvoor. Tot slot ben ik de heren J.B. Berns en P.Th. van Reenen erkentelijk voor hun kritische opmerkingen naar aanleiding van een eerdere versie van dit artikel.

[p. 139]

Bibliografie

Alberts 1959: De Cameraarsrekeningen van Deventer betreffende het jaar 1447. Ed. W. Jappe Alberts. Groningen 1959. (Fontes Minores Medii Aevi IX)

Van den Berg 1948: B. van den Berg: ‘Bijdrage tot de geschiedenis der spelling in Holland’. In: TNTL 65 (1948), blz. 54-77.

Berteloot 1984: A. Berteloot: Bijdrage tot een klankatlas van het dertiende-eeuwse Middelnederlands. 2 delen. z.p. 1984.

Van Bree 1977: C. van Bree: Leerboek voor de historische grammatica van het Nederlands. Groningen 1977.

Buma 1961: De eerste Riustringer codex. Ed. W.J. Buma. 's-Gravenhage 1961.

Van Cleemput 1958: J. van Cleemput: ‘Vroegmiddelnederlandse spellingbewegingen’. In: Album Edgard Blancquaert. Tongeren 1958. Blz. 391-403.

Dees 1978: A. Dees: ‘A toz cels qui cez lettres verront. La déchéance de la déclinaison et l'ordre des mots’. In: Rapports 1978, blz. 38-47.

[p. 140]

Draaijer 1896: W. Draaijer: Woordenboekje van het Deventersch dialect. 's-Gravenhage 1896.

Goossens 1968: J. Goossens: Wat zijn Nederlandse dialecten? Groningen 1968.

Goossens 1974: J. Goossens: Historische Phonologie des Niederländischen. Tübingen 1974.

Goossens 1980: J. Goossens: ‘Middelnederlandse vocaalsystemen’. In: Versl. en Med. Kon. Ac. Ned. Taal- en Letterkunde 1980. Blz. 161-251.

Goossens 1983: W. Kohl: Westfälische Geschichte. Band I. Düsseldorf 1983. Hieruit: J. Goossens: ‘Sprache’. Blz. 55-80.

Goossens 1985: J. Goossens: ‘Herauslösung und Herausbildung des Niederländischen’. In: P. Sture Ureland: Entstehung von Sprachen und Völkern. Tübingen 1985.

Gysseling 1977: Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Ed. M. Gysseling m.m.v. en van woordindices voorzien door Willy Pijnenburg. Reeks I: Ambtelijke bescheiden. 9 delen. 's-Gravenhage 1977.

Van Haeringen 1949: C.B. van Haeringen: Neerlandica. 's-Gravenhage 1949. Hieruit: ‘Opmerkingen bij de apocope van -e’ (1937). Blz. 167-186. (Dit artikel is eerder verschenen in NTg 31.)

Heeroma 1935: K.H. Heeroma: Hollandse dialektstudies. Groningen, Batavia 1935.

Hogenhout-Mulder 1987: M. Hogenhout-Mulder: ‘Dialectische verscheidenheid in het Hollands van de 14de eeuw’. In: Eigen en vreemd. Handelingen van het 39ste Nederlands Filologencongres. Amsterdam 1987. Blz. 399-410.

Jongeling 1978: K. Jongeling: ‘Noordoostmiddelnederlands of Noordwestmiddelnederduits?’. In: Driemaandelijkse Bladen 30 (1978). Blz. 107-110.

[p. 141]

Koch 1966: A.C.F. Koch: ‘Tussen Saksen en Hollanders; de wording van Oost-Nederland’. In: Akademiedagen 1966, blz. 59-85.

Lasch 1974: A. Lasch: Mittelniederdeutsche Grammatik. Tübingen 1974.

Leloux 1974: H.J. Leloux: ‘Kenmerken van het middeleeuws Noordoostnederlands’. In: Driemaandelijkse bladen 26 (1974), blz. 121-147.

Leloux 1977: H.J. Leloux: ‘Noordoostnederlandse kanttekeningen bij Estrik 49: Pax Groningana’. In: Driemaandelijkse Bladen 29 (1977). Blz. 114-120.

Van Loey 1967: A. van Loey: ‘Over westmnl. ê / ei’. In: Verslagen en mededelingen van de Kon. Vla. Academie voor taal- en letterkunde 1967, blz. 31-85.

Van Loey 1968: A. van Loey: Inleiding tot de historische klankleer van het Nederlands. Zutphen (1968).

Van Loey 1971: A. van Loey: Schönfeld's historische grammatica van het Nederlands. 8e druk. Zutphen (1971).

Van Loey 1980, I: A. van Loey: Middelnederlandse Spraakkunst. Deel I: Vormleer. 9e druk. Groningen 1980.

Van Loey 1980, II: A. van Loey: Middelnederlandse Spraakkunst. Deel II: Klankleer. 8e druk. Groningen 1980.

De Meyer 1974: G.M. de Meyer: ‘Latijn en volkstaal, schrijftaal en spreektaal in niet-literaire teksten’. In: Bijdragen en Mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 89 (1974), blz. 1-15.

Niebaum 1986: H. Niebaum: ‘Noordoostmiddelnederlands - Noordwestmiddelnederduits - (West)middelnedersaksisch’. In: Driemaandelijkse Bladen 38 (1986). Blz. 153-177.

[p. 142]

Slicher van Bath 1949: B.H. Slicher van Bath: Herschreven historie. Leiden 1949. Hieruit: ‘Overijssel tussen West en Oost (1250-1350)’ (blz. 172-235).

Stroop 1970: J. Stroop: ‘Systeem in gesproken werkwoordsgroepen’. In: Taal en Tongval 22 (1970), blz. 128-147. (Dit artikel is herdrukt in Stroop 1983, blz. 247-264)

Tille 1925: E. Tille: Zur Sprache der Urkunden des Herzogtums Geldern. Bonn, Leipzig 1925.

Weijnen 1958: A. Weijnen: Wezen en Waarde van het Dialect. Zutphen 1958.

Weijnen 1966: A. Weijnen: Nederlandse Dialectkunde. 2e druk. Assen 1966.

Weijnen 1971: A.A. Weijnen: Schets van de geschiedenis van de Nederlandse syntaxis. Assen 1971.

Willemijns 1979: R. Willemijns m.m.v.J. Goossens: Het niet-literaire Middelnederlands. Assen, Brugge 1979.