Voortgang. Jaargang 7

[p. 113]

Genus en casus in het dagboek van Wouter Jacobsz
J.A. van Leuvensteijn

1. Inleiding

Wouter Jacobsz werd in 1521 of '22 waarschijnlijk te Gouda geboren. Vanaf 1550 was hij prior van het klooster Emaus dat in 1551 van het land van Stein buiten Gouda naar het gebouw van de Brigittinessen binnen Gouda verplaatst werd. Toen Gouda in 1572 de zijde van de prins koos, vluchtte Wouter Jacobsz eerst naar Amsterdam en na de alternatie in 1578 vervolgens naar Montfoort. In de jaren 1572-'79 hield hij een dagboek bij. In 1595 overleed Wouter Jacobsz in Gouda. Het taalgebruik van Wouter Jacobsz mag dus gekenschetst worden als Gouds taalgebruik. Deze studie is gebaseerd op het fragment uit het Dagboek van broeder Wouter Jacobsz dat de periode januari-mei 1575 beschrijft.^1.)

Ten aanzien van het genus is Geerts in zijn standaardwerk Genus en geslacht in de Gouden Eeeuw voor het gebied tussen Amsterdam en Rotterdam in de periode tussen ca.1550 en ca.1700 tot de conclusie gekomen, dat hier twee adnominale genera onderscheiden kunnen worden. De oorspronkelijke masculina en feminina dienen zijns inziens dus als één categorie naast de neutra te worden beschouwd. Hermkens daarentegen is de mening toegedaan, dat nog in het Zuidhollands van de zeventiende eeuw drie adnominale genera functioneren.^2.) Hij onderscheidt naast de neutra dus masculina en feminina. Er is, gelet op deze contraire meningen, reden om te bezien hoeveel genera de Goudse prior Wouter Jacobsz rond 1575 systematisch onderscheidt.

Aan het voornaamwoordelijk gebruik mag geen bewijskracht worden ontleend voor het vaststellen van het genus van substantieven. Hoogstens kan men in een aantal gevallen besluiten tot coreferentieel verband tussen een pronomen en een substantief. Er is geen directe relatie tussen pronomen en substantief bewijsbaar.^3.) Het voornaamwoordelijk gebruik laat ik bij een besprekeing van het genus derhalve geheel buiten beschouwing. Alleen de vormen van attributieve woorden, die immers in directe grammaticale relatie staan tot het substantief, kunnen informatie over het genus van het verbonden enkelvoudige

1.) Wouter Jacobsz: Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius), Prior van Stein, Amsterdam 1572-1578, en Montfoort 1578-1579, uitgegeven door I.H. van Eeghen. Groningen, 1959, 1960. 2 dln. (Hieruit pp. 466-500 regel 14a uit deel 2.) Graag bedank ik Janny Nijhof en Ruurd Hielkema voor hun bijdrage aan de computerbewerking van dit corpus, evenals Marcel Dekker, die de programmatuur heeft geschreven.

2.) G. Geerts: Genus en geslacht in de Gouden Eeuw, Een bijdrage tot de studie van de nominale klassifikatie en daarmee samenhangende adnominale flexievormen en pronominale verschijnselen in Hollands taalgebruik van de zeventiende eeuw, z.p., 1956, met name pp.144-181 en pp.211-221; H.M. Hermkens: ‘Het genus in het Hollands van de zeventiende eeuw’. In: Studies voor Damsteegt. Leiden, 1981, p.65-77.

3.) Voor deze problematiek verwijs ik naar De kluchten van Gerrit Hendericxsz van Breughel, Tekstuitgave met inleiding, taalkundige studies en tekstverklaringen. Door J.A. van Leuvensteijn. Amsterdam, 1985. 3 dln. (uitgave in eigen beheer), pp.79-99. Wat ik daar zeg over het taalgebruik in Breughels kluchten, geldt evenzeer voor het taalgebruik van andere, en niet alleen zeventiende-eeuwse, schrijvers.

[p. 114]

substantief bevatten.^4.)

Substantiefgroepen met een eigennaam als kern, die archaïstisch kunnen zijn, laat ik evenals de gesubstantiveerde adjectieven en de gesubstantiveerde infinitieven voor wat betreft de tellingen buiten beschouwing. Bij de attributief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden tel ik de gevallen met mogelijk enclitisch een (so grooten (uit een) man) niet mee. De vindplaatscode bij de citaten bestaat uit zes cijfers: 1ste, 2de en 3de cijfer geeft de pagina aan, 4de, 5de en 6de cijfer de regel op de pagina.

Een classificatie van substantieven op basis van het attributief genus is alleen zinvol, als onder gelijke omstandigheden een systematisch verschil tussen de vormen van attributieve woorden blijkt te bestaan. We zullen dit nagaan in

2.1.	enkelvoudige substantiefgroepen in nominatiefomstandigheid
2.2.	enkelvoudige substantiefgroepen in genitiefomstandigheid
2.3.	enkelvoudige substantiefgroepen in datiefomstandigheid
2.4.	enkelvoudige substantiefgroepen in accusatiefomstandigheid
2.5.	enkelvoudige substantiefgroepen in voorzetselgroepen in datiefof accusatiefomstandigheid.

4.) In A. van Loey: Schönfeld's Historische grammatica van het Nederlands, Zutphen, z.j. 8ste dr., par.94 staat vermeld, dat de nominale classificatie met drie genera zich weerspiegelt ‘in de vormen van het substantief zelf of in die van de bijbehorende woorden (artikel, adjectief, pronomen)’. Deze formulering is ontleend aan Gerlach Royen: ‘Onder nominale klassifikatie verstaat men de groepering der substantieven die formeel gereflekteerd wordt, hetzij in het substantief zelf, hetzij in bijbehorende woorden. Vooreerst kan het substantief zelf de drager zijn van de groeperings-eksponent, en wel in de woordvorm of in een buigingsvorm. De groepering der nomina kan echter ook z'n formele uitdrukking vinden in andere woorden die op het substantief betrekking hebben: artiekel, pronomen, adjektief, numerale, verbum. Elke taal volgt hierin een eigen systeem (...) In het Indogermaans (...) is de kongruentie bijna uitsluitend beperkt tot de artiekels, de pronomina en de bijvoeglike woorden’. (G. Royen: ‘De nominale klassifikatie inhet Nederlands’. NTg 19 (1925), p.161-169, citaat p.161). Royen doelde in het eerste deel van het citaat niet op het Nederlands, zelfs niet alleen op de indogermaanse talen. Terecht gaat Van Loey voorbij aan de woordvorm van het substantief als drager van de groeperings-exponent. De buigingsvormen van het substantief kunnen echter evenmin als groeperings-exponent dienst doen. Dit laatste laat zich hieruit verklaren, dat in het indogermaans en het oergermaans de indeling in stammen primair is en de onderscheiding naar genus daaraan ondergeschikt. De combinatie van stamvormend suffix en casusuitgang levert bij gelijk genus in de verschillende stammen geen uitgangen op die voor elk van de drie genera kenmerkend zijn, ook al werken de 'auslautwetten in zekere mate nivellerend op het vocalisme.

2.1. Enkelvoudige substantiefgroepen in nominatiefomstandigheid

De volgende attributieve woorden komen bij enkelvoudig substantief met onderwerpsfunctie, de nominatiefomstandigheid par excellence, in genoemde aantallen voor.

Overzicht 1
die	111	bez. vnw. uitg.-0		11
de/d-	4	bijv. nw. uitg.-0	st.	11
den	1		zw.	2
het	9	uitg.-e	st.	22
een	26		zw.	11
dese	21	uitg.-en	st.	1
desen	1		zw.	0

Bij de lidwoorden van bepaaldheid is de frequentie van d-, de en den laag in vergelijking tot de frequentie van die.

Het procliticum d- verschijnt alleen voor vocaal: deersaeme suster mater (...) (471023), dongenade (470034).^5.)

5.) De vorm die blijft voor vocaal gehandhaafd, getuige bijvoorbeeld Die arme vrou (488031), die ofroupinge (487007).

[p. 115]

Het enige de-substantief is schuytvoerder (473011), dat ook in combinatie met het bep. lidw. die voorkomt (473007). Het enige substantief met den is coninck (485021): (...) die religie, diewelck den coninck voeral begeerde (...). Hier heeft de auteur zich naar alle waarschijnlijkheid vergist, want hij gebruikt in alle andere gevallen met coninck als onderwerp het bep. lidw. die (466039, 469009, 474018, 478009, 479020, 482007, 485003, 485013, 487041). Mogelijk heeft hij den coninck als een datief aangevoeld. Ik laat dit ene geval met den verder buiten beschouwing.

Ten aanzien van het bepaald lidwoord geldt: die is regel, de en d- zijn uitzondering. Hierbij treedt geen systematisch verschil tussen een masculiene en een feminiene vorm aan het licht.

Bij de lidwoorden van onbepaaldheid verschijnt slechts één vorm, namelijk een. Deze vorm van het onb. lidw. komt zowel bij die/de/d- substantieven als bij het-substantieven voor, zoals uit de volgende opsomming blijkt: die priester (478005), een ander priester (...) (471014), die schuytvoerder (473007), de voers. schuytvoerder (473011), een schuytvoerder (480019), Die arme vrou (488031), een vrou (469012), die saecke (485020), een saeke (484001), deersaeme suster (...) (488013), een religiose suster (484031), het rumoer (469001), een groet rumoer (468034).

De onbepaalde lidwoorden ondersteunen een onderscheiding in genera dus niet.

Er zijn bij de enkelvoudige substantieven met onderwerpsfunctie 22 keer aanwijzende voornaamwoorden gebruikt. Eenmaal verschijnt desen, namelijk in desen brief (166043). Gelet op de wisseling van adjectief met -e en met -en bij hetzelfde substantief met onderwerpfunctie, waarover later, neem ik aan, dat desen en dese tot één groep behoren. De vorm dese blijkt bij substantieven in gebruik te zijn die ook met die verbonden worden, zoals uit de onderstaande woordgroepen blijkt.^6.)

die fame (470003, 477043, 479003, etc.)

dese faeme (473039, 476031, 478042, etc.)

die heer(e) (471033, 481002, 481024, etc.)

dese goede heere (483004)

die tijdinge (...) (470023, 466022, 472038, etc.)

dese tijdinge (467015)

De bezittelijke voornaamwoorden die bij enkelvoudige substantieven in onderwerpspositie gebruikt zijn, hebben geen uitgang. Deze vormen van het bez. vnw. zijn in gebruik bij die- en bij het-substantieven:

6.) Ogenschijnlijk verstoort dese accordt (484002) de hier voorgestelde samenhang tussen dese en die, doordat het accort (479019, 485021) in het data-bestand voorkomt. Hierin bevindt zich echter ook dieselfde accort (484029), dat coreferentieel verbonden is met het zelfstandig gebruikte deselfde (484030). Een nader onderzoek van pp.449-465 en 500-566 bracht geen verdere gevallen aan het licht van substantieven die met het en met dese verbonden werden. Derhalve neem ik aan dat accort niet alleen het-genus, maar ook die-genus heeft.

[p. 116]

die hope (474025, 475024, 478037, etc.)

haer hope (...) (478025)

die saecke (485020)

haer saeke (480039)

het coern (488006)

haer coern (471030)

Ook de voorhanden vormen van het bez. vnw. leveren dus geen bijdrage tot het onderscheiden van genera bij substantieven.

Bij de bijvoeglijke naamwoorden maakt Edith Raidt in haar hoofdstuk over de bijvoeglijke verbuiging in de zestiende eeuw een verdeling in sterke en zwakke buiging. Zwakke buiging treedt op na een bep. lidw., een aanw. vnw. of een bez. vnw., sterke buiging in de overige gevallen.^7.) Bij handhaving van deze onderscheiding, zou de genusclassificatie in de sterke buiging bij de bijv. nw. zichtbaar moeten zijn, evenals in de zwakke buiging.

Er komen drie vormen van het bijv. nw. voor onder de omstandigheden voor sterke flexie: bijv. nw. zonder uitgang, met uitgang -e en met uitgang -en. De uitgangloze vorm verschijnt bij niet-neutrale substantieven als vrees (488004) en swaerigheyt (481030) en bij neutrale substantieven als lyedeken (490027). De uitgangloze vorm is dus niet exclusief voor enig genus. De bijv. nw. op -e komen voor bij substantieven als droufheyt (490015) en dochter (488027), niet bij het-substantieven. Het bijv. nw. op-e blijkt hier kenmerkend voor die-substantieven. Slechts eenmaal komt een bijv. nw. op -en in het bestand voor, namelijk groeten brant (388009). Deze vorm op -en is echter niet verplicht, zoals blijkt uit een groete brant (486010). De conclusie is derhalve gerechtvaardigd dat bijv. nw. met uitgang -e en met uitgang -en tot één groep mogen worden gerekend, een groep die uitsluitend verbinding met die-substantieven toestaat. Hierbij is het opvallend dat bij die-substantieven vormen zonder uitgang en met uitgang voorkomen, zoals in beter hope (490023), gemeen hope (480027), vaste hope (469024) en groete hope (471036, 474023, 485031).

Zwakke buiging zonder uitgang treffen we alleen aan in die gemeen sprake (470016, 482023). Bijv. nw. waarvan de stam op -(e)n eindigt, krijgen gewoonlijk geen buigingsuitgang. Op grond van deze gevallen kunnen dus geen uitspraken gedaan worden over het systematisch gebruik van geen uitgang bij niet-neutra. Gegevens over neutra ontbreken. De vorm op -e vinden we bij niet-neutrale substantieven als troost (481030), vrou (488031), coninck (466039), man (469019, 476012). Het overzicht van Edith Raidt toonde adjectieven met zwakke buigingsuitgang -e bij de drie

7.) Edith H. Raidt: Geskiedenis van die bijvoeglike verbuiging in Nederlands en Afrikaans. z.p., 1968, p.15-38, met name p.33, 34 (overzicht).

[p. 117]

door haar onderscheiden genera. Verbindbaarheid met neutra mag dus niet op voorhand worden uitgesloten. Na de behandeling van de voorzetselgroepen in 2.5. kom ik in breder verband hierop terug.

Overzicht 2 (Bijv. nw.)
	die-subst.	het-subst.
st. uitgang-0	+	+
st. uitgang -e/en	+	-
zw. uitgang-0	(+)	?
zw. uitgang-e	+	?

Ten aanzien van de bijv. nw. moet de conclusie luiden, dat in de omstandigheid voor sterke buiging alleen de vorm met uitgang bewijst, dat het verbonden substantief geen neutrum is. Van de bijv. nw. met zwakke buiging mag niet worden aangenomen dat ze een onderscheiding in genera tonen. Bij de enkelvoudige substantiefgroepen in nominatiefomstandigheid kunnen twee genera, te weten commuun en neutraal genus, worden onderscheiden. Commuun genus blijkt uit verbinding met de vormen, die, de, d', dese, bijv. nw. (bij sterke buiging) met uitgang -e/en. Neutraal genus blijkt uit verbinding met het, t-.

2.2. Enkelvoudige substantiefgroepen in genitiefomstandigheid

Overzicht 3
des	19
der	1
deser	3
(bez. vnw. uitg. -0	1)
(bijv. nw. zw. b. uitg. -0	1)
bijv. nw. zw. b. uitg. -er	1

Het databestand bevat geen substantiefgroepen in de genitief als tweede lid in een voorzetselgroep.

Onder de substantiefgroepen in de genitief bevinden zich zowel bijvoeglijke als bijwoordelijke bepalingen, bijv. des conincks (handen) (478031) en des morgens (483029).

De substantieven die met des voorkomen, zijn verbindbaar met de onderwerpsvorm die of met de onderwerpsvorm het. Enkele voorbeelden: des conyncks (volck) (469034, etc.), die coninck (469009 etc.), des

[p. 118]

prinschen (handen) (480044), die prinsch(e) (467085, 474042, etc.), des convents (mindelick antwoort) (488035), het convent (...) (483018). De vorm des verschijnt ook bij woorden met een vrouwelijke referent, getuige des gesturven vrouwe (haer man) (169149). Bij het als bijv. nw. gebruikte deelwoord in laatstgenoemde woordgroep ontbreekt de uitgang van de genitief. Dit geval staat in overzicht 3 tussen haakjes.

Het enige geval met een bijv. nw. zwakke buiging met uitgang -er betreft perseveratie van de voorafgaande attributieve vorm der heiliger misse (470022).

In Die Heere ontferme haer ziele (488015) is haer ziele oorzakelijk voorwerp. Aangezien genitiefkenmerken ontbreken, heb ik het bez. vnw. zonder uitgang in overzicht 3 tussen haakjes geplaatst.

Van de vormen der en deser en de bijv. nw. met de uitgang -er mag worden aangenomen, dat ze verbonden zijn met oorspronkelijke femina. Het betreft hier de substantieven accusatie, maent, misse en werlt.^8.)

Ten aanzien van de enkelvoudige substantiefgroepen in genitiefomstandigheid mag worden geconcludeerd, dat alleen de attributieve woordvormen met de uitgang -(e)r het oorspronkelijk feminien genus van het verbonden enkelvoudige substantief aangeven. De vorm des levert geen bijdrage tot de genusclassificatie.

8.) Vergelijk echter nae den werlt (501004, buiten corpus).

2.3. Enkelvoudige substantiefgroepen in datiefomstandigheid

Overzicht 4
den	14
denselfden	1
die	3
bez.vnw. uitg.-0	4
bijv. nw. st. b. uitg.-e	2
bijv. nw. zw. b. uitg.-e	3

De meest gangbare meewerkend voorwerpsvorm is den. De substantieven die met den verbonden zijn, corresponderen met die als onderwerpsvorm, terwijl op grond van de grammaticale literatuur verbinding met het niet mag worden uitgesloten. Na de behandeling van de voorzetselgroepen in 2.5. kom ik hierop terug. Enkele voorbeelden voor de relatie den (meew.-vw.-vorm) en die (ond.-vorm):

den gemeent(e) (479035, 468007, 470029, etc.)

die gemeent(e) (468015, 475019)

[p. 119]

den grave (...) (486005)

die grave (467046)

den prinsch (488021)

die prinsch (474016, etc.)

De vorm die kan, in tegenstelling tot de vormen dien/den en dier/der, niet gelden als een buigingsvorm in de eigenlijke zin van het woord. Als die genoteerd is, maakt de auteur in een omstandigheid die de datiefvorm toestaat, gebruik van de niet-verbogen vorm. Dit doet zich voor bij capiteyn en coninck en bij de eigennamen God en Heere. Het is opvallend dat naast de die-vormen ook den-vormen in meewerkend voorwerpspositie gebruikt zijn:

die capiteyn (477030)

den capiteyn (...) (491001, mogelijk lijd. vw.)

die coninck (481009)

den coninck (490031)

De vormen haer en sijn tonen naamval noch genus. Andere bezittelijke voornaamwoorden komen niet in het bestand voor als onderdeel van een meewerkend voorwerp.

De bijvoeglijke naamwoorden op -e komen in omstandigheden voor de zwakke flexie voor, uitsluitend na die, den of dese. Gegevens over zwakke buiging bij neutra ontbreken. Op grond van deze omstandigheid is differentiatie naar genus niet mogelijk.

De absolute datieven zijn alle verbindingen met het substantief tijt: den tijt (van drie maenden) (370025), den tijt (van seven ofte acht jaeren) (471009). Daarnaast staat het vergelijkbare geval die tijt (van veertien daegen) (480016), dat geen buigingsvorm bevat. In lange tijt (487004, 489045) treffen we een bijv. nw. sterke buiging met uitgang -e aan, een vorm die historisch taalkundig gezien niet kenmerkend voor enig genus kan worden genoemd.

Bij de enkelvoudige substantiefgroepen in datiefomstandigheid blijkt alleen de vorm die een bijdrage te leveren tot het onderscheiden van genera. Deze vorm bestempelt het enkelvoudige substantief tot een substantief met commuun genus.

2.4. Enkelvoudige substantiefgroepen in accustatiefomstandigheid

Overzicht 5
die	15
dieselfde	1

[p. 120]

den		14
het		8
een		20
dese		1
dat		1
bez. vnw. uitg.-0		29
bez. vnw. + selfs		2
bijv. nw. uitg. -0	st.	17
	zw.	1
uitg. -e	st.	14
	zw.	7
uitg. -en	st.	2
	zw.	0

De attributieve woorden die in bovenstaand overzicht zijn vermeld, zijn voorbepalingen bij enkelvoudige substantieven die de kern vormen van woordgroepen met de functie van lijdend voorwerp.

Naast die komt bij hetzelfde substantief den voor: die gemeent (469022), den gemeente (...) (472023, 472040). Substantieven met den in lijdendvoorwerpspositie zijn verbindbaar met die in onderwerpspositie:

den dijck (488029)

die dijck (487026)

den pays (478014)

die pays (470012, 471026)

den prior (472010)

die prior (...) (468021, 468023)

den Turck (471043)

die Turck (474019, 491012)

De het- en dat-substantieven met lijdend-voorwerpsfunctie zijn niet in combinatie met die, den en dese gebruikt.

Het gebruik van dese in lijdend-voorwerpspositie is combineerbaar met het gebruik van die in onderwerpspositie, getuige Dese sprake (487045) en die (...) sprake (470016, 482023).

Het onbepaald lidwoord toont geen vormvariatie: een komt voor bij substantieven die met het en bij substantieven die met die verbindbaar zijn, zoals blijkt uit een (...) hart (480034), een schip (468013), een lantman (...) (476003), een missive (...) (480019). Hetzelfde geldt voor de onverbogen vormen van het bezittelijk voornaamwoord:

tgelt (476011)

sijn gelt (476009)

die hope (476026)

[p. 121]

sijn hope (472014)

die religie (469010)

haer (...) religie (487040, 476044)

De onbepaalde lidwoorden en de bezittelijke voornaamwoorden leveren dus geen bijdrage tot het onderscheiden van genera.

Onder de omstandigheden voor sterke flexie komen drie vormen van het bijvoeglijk naamwoord voor: bijv. nw. zonder uitgang, met uitgang -e en met uitgang -en. Het ene geval met -en betreft grooten hoope (483027). Daarnaast staat groete hope (472013) en gheen groete hope (485018), eveneens als lijd. vw. Er is dus alle reden om, zoals bij de behandeling van de substantiefgroepen met onderwerpsfunctie, bijv. nw. zonder uitgang naast bijv. nw. met de uitgang -e/en te plaatsen. De bijv. nw. zonder uitgang kunnen zowel met het-substantieven als met die-substantieven verbonden zijn: een vleyschelick hart (480034), treffelik volck (484043), volcomen kennisse (481027), meenich eewich vreemdelinck (475034). De bijv. nw. met -e/en zijn alleen verbindbaar met die-substantieven: groete hope (472013), nieuwe tijdinge (485028).

Onder de omstandigheden voor de zwakke buiging verschijnt het bijv. nw. zonder uitgang of met de uitgang -e. Het eerste betreft een geval waarbij het adjectief op -n eindigt: haer gemeen leven (483020). De afwezigheid van een uitgang moet aan deze auslaut toegeschreven worden. Het laatste, de uitgang -e, doet zich zowel bij die- als bij het-substantieven voor: den goede man (476012), die oude religie (481008), tgeheele lant (472018).

Overzicht 6 (Bijv. nw.)
	die-subst.	het-subst.
st.b. uitgang -0	+	+
st.b. uitgang -e/en	+	-
zw.b. uitgang -e	+	-

Ten aanzien van de bijv. nw. moet dus worden gezegd, dat bij sterke buiging de uitgang -e/en aanduidt, dat het verbonden enkelvoudige substantief een die-substantief is.

Bij de enkelvoudige substantiefgroepen met de functie van lijdend voorwerp kunnen twee genera worden onderscheiden. Commuun genus blijkt uit verbinding met die, den, dese, bijv. nw. sterke buiging met uitgang -e/en. Neutraal genus blijkt uit verbinding met het en dat.

[p. 122]

2.5. Enkelvoudige substantiefgroepen in voorzetselgropen in datief- of accusatiefomstandigheid

Overzicht 7
die	34	bez. vnw. uitg. -0		44
de	29	uitg. -en		2
deselfde	1	bijv. nw. uitg. -0	st.b.	20
d'	2		zw.b.	6
den	58	uitg. -e	st.b.	21
denselfde	1		zw.b.	20
dien	1	uitg. -en	st.b.	0
der	3		zw.b.	3
het	36
hetselfde	5
een	22
dese	21
desen	20
denselfden	2
deser	1
dit	1
dat	2

De meeste voorzetsels regeren de datief of de accusatief en enkele soms de genitief. Aangezien zich onder de aangetroffen vormen geen ondubbelzinnige genitiefvormen, te weten vormen met de uitgang -(e)s, bevinden, neem ik aan, dat alle attributieve woordvormen met de uitgang -(e)r datieven zijn.

Op grond van de grammaticale studies over het Middelnederlands en het 16de-eeuws mag men concluderen dat tussen de datief en de accusatief masc. geen verschil is bij de attributieve woorden: den, dien, eenen, etc. Wel is er verschil mogelijk tussen de datief en de accusatief bij het feminiene en het neutrale genus: resp. der, dier, etc. en de, die, etc. tegenover den, dien, eenen, etc. en het, dat, dit, een, etc. Bij onzekerheid over het genus en over het gebruik van de derde of de vierde naamval enkelvoud, blijken de attributieve woorden met uitgang -(e)r kenmerkend voor de datief, en wel de datief fem. De vormen het, dit, dat zijn kenmerkend voor het gebruik van de accusatief, te weten de acc. neutr. Alle overige vormen van attributieve woorden kunnen bij een driegenerasysteem of een twee-generasysteem met resten van een drie-

[p. 123]

generasysteem zowel in de derde als in de vierde naamval bij enig genus verschijnen.

Overzicht 8
voorzetsel	attributieve woorden uitgang -(e)r	het, dit, dat (accusatiefvormen)	niet-distinctieve vormen van attributieve woorden
an			8
angaende			3
bij		1	5
binnen		2	6
boven			1
buyten			1
doer			17
in	2	12	49
met			28
mids		1	4
nae			5
om		2	2
onder		1	11
op		3	47
over		3	3
overmids		1	2
tegen(s)		2	8
tot/t-	2		34
van		14	57
voer			17
wuyt		2	9

Bij de voorzetsels in en tot/t- blijkt een datiefvorm mogelijk te zijn, maar bij in evenzeer een accusatiefvorm. De datiefvormen staan in de

[p. 124]

volgende voorzetselgroepen:

in der kercken (486019)

in deser vougen (490024)

ter weder (deel van ter weder stellen, 486017)

ter plaetse (491001)

Naast in der kercken komt den heylige kercke (meew. vw., 489036) voor. In het ene geval zou kercke een femininum, in het andere geval een masculinum zijn.^9.) Hier zien we de genera door elkaar lopen. De voorzetselgroep in deser vougen mag als een stereotiepe groep worden aangemerkt. Hetzelfde geldt voor ter weder stellen. In deze groep en in ter plaetse treedt een onlosmakelijke verbinding van voorzetsel en lidwoord op. In alle vier de gevallen kan naar mijn mening de mogelijkheid niet worden uitgesloten, dat toekenning van de datief enkelvoud bij feminien genus honorering van archaïsch taalgebruik is. Dit te meer als we de eigennamen, die buiten de tellingen zijn gehouden, in beschouwing nemen: binnen der Goude (4x), doer der Goude (1x), ter Goude (3x), van der Goude (9x), wuyt der Goude (4x), ter Lelie/Lely(e) (3x).

Van voorzetsels die in het corpus met het, dit en dat voorkomen, mag men aannemen dat ze de accusatief regeren, al is mogelijke verbinding met de datief nooit uitgesloten. Naast binnen tconvent (488013) en wuyt het lant (477003) staat respectievelijk binnen den convent (490014) en wuyt den lande (484023). Ook tot dien eynde (474031), van den gasthuyse (485026), op den requeste (485002) en tot hoeren vordel (491007) bevatten datieven van neutra, naar men mag aannemen.

Ten aanzien van de voorzetselgroepen kan als samenvatting gelden, dat de voorzetsels een derde of een vierde naamval regeren, zonder dat in de grote meerderheid van de gevallen (86,8%) op grond van de attributieve woordvorm kan worden beslist welke van de twee naamvallen gebruikt is. De voorzetselgroepen met attributieve woordvormen op uitgang -(e)r (dat. sg. fem.) kunnen nooit als vrij van archaïsch taalgebruik worden beschouwd. Dit te meer, aangezien de meewerkend voorwerpen in het geheel geen datiefvormen op -(e)r tonen. Alleen neutra met attributieve woordvormen op uitgang -(e)n zijn dan nog (mogelijk archaïsche) datieven. Deze vormen zijn bovendien niet exclusief voor neutra, maar komen in een drie-generasysteem ook bij masculina voor. Zelfs bij een twee-generasysteem helpen deze vormen niet bij het onderscheiden van het commuun en het neutraal genus. Mijn conclusie luidt derhalve: in het levende taalgebruik van Wouter Jacobsz regeren de voorzetsels de vierde naamval; verschijnt na een voorzetsel een derde naamval, dan is er reden dit taalgebruik als archaïsch te beschouwen.

In een drie-generasysteem en in een twee-generasysteem met resten van

9.) Ik ga er van uit, dat kercke niet als neutrum gebruikt is.

[p. 125]

een drie-generasysteem is bij de accusatief singularis een systematisch, resp. niet-systematisch onderscheid aanwezig tussen masculiene en feminiene vormen. Komt in een voorzet-selgroep een enkelvoudig substantief met de oorspronkelijk acc. sg. fem. vormen die, de, d', dese als tweede lid voor, dan zou datzelfde substantief in voorzetselgroepen niet verbindbaar moeten zijn met dien, den, desen, vormen die de acc. sg. masc. of de mogelijk archaische dat. sg. neutr. aanduiden. Deze tweedeling nu blijkt niet systhematisch te zijn. Het betreft de volgende gevallen:

an dese pays (484044)

van de pays (480001, 484017, 485031, 478030, 483027)

van dese pays (487007)

tot den pays (480010)

van den pays (470023)

van (...) die catholike religie (466038)

van de (...) religie (486020)

tot den religie (467004)

binnen die (...) tijt (490020, 475030)

in dese tijt (472004)

op dese tijt (472033, 474009, 480011, 484022, 487019, 489001, 490005, 480028)

tegens die toecomende tijt (468019)

tot dese tijt (489001, 481015)

voer dese tijt (467006)

binnen den tijt (484021)

doer den lastigen dueren tijt (475015)

tot desen tijt (467008)

Verder zijn er gevallen voorhanden van voorzetselgroepen met de + enkelvoudig substantief en den + hetzelfde enkelvoudige substantief als meew. vw. of lijd. vw.:

Van de grave van Boshuy (473023)

met die grave van Swartsenburch (474031)

den grave van Boshuy (486005, meew. vw.)

van de pays (480001, etc.)

den pays (478014, lijd. vw.)

Uit het bovenstaande blijkt in voldoende mate, dat er op basis van het gebruik van die, de etc. en dien, den etc. in voorzetsel-groepen niet kan worden besloten tot een systematisch onderscheid van masculiene en femininiene substantieven.

[p. 126]

Het onbepaalde lidwoord toont geen vormverschil dat met genus verband houdt: in een toome (= toren, 467034), wuyt den toom (467040), tot een dorp (469011), van tselfde dorp (483015).

De bezittelijke voornaamwoorden met de buigingsuitgang -en zijn zowel met niet-het-substantieven als met het-substantieven verbindbaar: in dese sijnen reys (486044), tot hoeren vordel (491007). Hetzelfde geldt voor de uitgangloze bezittelijke voornaamwoorden. Enkele voorbeelden: in haer convent (476048), in haer huys (475035), na sijn lande (491014), in sijn lichaem (483012), wuyt haer mondt (475032), op haer plaets (468037), in haer stadt (475013, 477013). De bezittelijke voornaamwoorden leveren dus evenmin een bijdrage tot het classificeren van substantieven naar genus.

Ten slotte de bijvoeglijke naamwoorden. Onder de omstandigheden voor sterke flexie komen twee vormen voor: de uitgangsloze vorm en de vorm met uitgang -e. De uitgangsloze vorm verschijnt bij die-substantieven en bij het-substantieven: doer continueel fame (482016), tot gheen laeger marckt (481041), tot sonderling verwonderinge (468007), met Engels bier (476036).

De adjectieven op -e komen bij sterke buiging alleen bij die- substantieven voor: groete benautheyt (475008), voer nieuwe maer (487003), op laege prijs (471030).

Onder de omstandigheden voor zwakke flexie kunnen drie vormen verschijnen: de uitgangloze vorm, de vorm met uitgang -e en die met de uitgang -en. Deze laatste twee vormen moeten als één categorie worden beschouwd, getuige tegens die toecomende tijt (468019) en doer den lastigen dueren tijt (475015). De uitgangloze vorm komt voor bij het-substantieven en bij die-substantieven. Het is opvallend, dat bijna al deze bijvoeglijke naamwoorden op een -n eindigen. Aan deze gevallen kan dus geen argument worden ontleend voor het gebruik van de uitgangsloze vorm. Het betreft de volgende gevallen: overmids tgeheel bederf (...) (474028), in haer verlaeten besit (481035), met den nieu gecoren ende gehulde coninck (466036), bij haer opgenomen religie (489020). Het voorbeeld met coninck bevat een adjectief op -n zonder uitgang en een adjectief met uitgang. Naast bovengenoemd citaat met religie staat van de verdruckte ende verwurpe catholike religie^10.) (486020), die oude religie- (481008), etc. Ook het-substantieven kunnen echter met adjectieven met uitgang -e verbonden zijn: in haer wuyterste verdriet (488034). De conclusie lijkt me gerechtvaardigd, dat de ene vindplaats met een neutrum vooraf-gegaan door een adjectief zonder buigingsuitgang, waarvan de stam niet op -n eindigt, als een uitzondering bij de beschrijving van het taalsysteem buiten beschouwing mag worden gelaten. Dit ook, omdat een uitgangloze vorm bij zwakke flexie niet oorspronkelijk kan zijn.

10.) In verwurpe is -n apocope opgetreden, waarbij de slot-e nu de suggestie van een buigingsuitgang wekt.

[p. 127]

Overzicht 9 (bijv. nw.)
	die-subst.	het-subst.
st.b. uitgang -0	+	+
st.b. uitgang -e	+	-
zw.b. uitgang -0^11.)	-	-
zw.b. uitgang -e/en	+	+

11.) Hierbij zie ik af van bijv. nw. waarvan de stam op -n eindigt, aangezien deze zowel in verbinding met een commuun als een neutraal substantief onder de omstandigheden voor zwakke buiging geen uitgang krijgen. Ook tgeheel bederf, hierboven besproken, laat ik hier onvermeld.

2.6. Samenvatting

Enkelvoudige substantiefgroepen in nominatiefomstandigheid

De volgende attributieve woordvormen leveren geen bijdrage tot het onderscheiden van genera: een, bez. vnw. met uitgang -0, bijv. nw. sterke buiging met uitgang -0, bijv. nw. zwakke buiging. De resterende vormen constitueren een tweedeling: het enerzijds en anderzijds die, de, d, dese(n), bijv. nw. sterke buiging met uitgang -e(n). Het is niet mogelijk binnen de laatste groep een verdere verdeling aan te brengen. Uit vergelijking met substantiefgroepen in omstandigheden voor tweede, derde en vierde naamval enkelvoud moet blijken of al dan niet een onderscheiding in masculiene en feminiene vormen gerechtvaardigd is.

Enkelvoudige substantiefgroepen in genitiefomstandigheid

De vorm des komt voor bij het-substantieven en bij niet-het-substantieven en kan derhalve niet distinctief worden genoemd voor één genus. Dit geldt zowel voor een twee- als voor een drie-generasysteem met naamvalsonderscheidingen. Daarentegen geven de attributieve vormen met de uitgang -(e)r aan, dat het verbonden enkelvoudige substantieffeminien genus heeft, waarbij moet worden aangetekend, dat dit een wellicht of soms waarschijnlijk archaïsch gebruik van deze genus-naamvalsvorm is.

Enkelvoudige substantiefgroepen in datiefomstandigheid

De attributieve woordvorm die is uitsluitend verbonden met niet-het-substantieven. Deze vorm is niet kenmerkend voor de derde naamval enkel-

[p. 128]

voud, ook ondersteunt deze vorm geen onderscheid tussen masculien en feminien genus. Dit duidt dus op een generasysteem zonder naamvalsonderscheidingen. De bez. vnw. zonder uitgang komen bij het-substantieven en bij niet-het-substantieven voor. Den en de bijv. nw. zwakke buiging met uitgang -e zijn verbonden met niet-het-substantieven, maar kunnen blijkens de grammaticale literatuur ook gebruikt zijn ter aanduiding van de dat. sg. neutrum. Deze vormen kunnen dus ook geen bijdrage leveren tot het onderscheiden van twee of drie genera. Wel maakt het gebruik van den het voorkomen van casus en een mogelijke onderscheiding van masculien en feminien genus waarschijnlijk. In tegenstelling tot die en dese duidt den dusop een drie-generasysteem met naamvalsonderscheiding.

Enkelvoudige substantiefgroepen in accusatiefomstandigheid

De vormen die, den, desen en bijv. nw. sterke buiging met uitgang -e/en zijn verbonden met niet-het-substantieven; het en dat met het-substantieven. De overige vormen, te weten een, bez. vnw. zonder uitgang, bijv. nw. sterke buiging zonder uitgang en bijv. nw. zwakke buiging met uitgang -e, komen bij het-substantieven en bij niet-het-substantieven voor. Deze attributieve woord-vormen leveren dus geen bijdrage tot het onderscheiden van twee of drie genera.

Het gebruik van den duidt op een naamvalssysteem in enigerlei vorm en mogelijk op het onderscheiden van masculina en femina.

Enkelvoudige substantiefgroepen in voorzetselgroepen in datief of accusatiefomstandigheid

De vormen het, dit, dat zijn verbonden met neutra. De vormen die, de, d', die bijv. nw. sterke buiging met de uitgang -e en de attributieve woordvormen met de uitgang -(e)r komen alleen bij niet-het substantieven voor. Het gebruik van de uitgang -(e)r wijst op onderscheiding naar naamval en een mate van onderscheiding van masculina en feminina. Ook de vormen den, dien, bez. vnw. met uitgang -en duiden op het gebruik van naamval en het mogelijk onderscheiden van drie genera, aangezien deze vormen niet met feminina verbonden zouden mogen zijn. Deze laatste drie vormen, een, bez. vnw. zonder uitgang, bijv. nw. sterke buiging zonder uit-gang en bijv. nw. zwakke buiging met uitgang -e(n) komen zowel bij het-substantieven als bij niet-het-substantieven voor. Bij een twee- en bij een driegenerasysteem duiden zij dus niet een genus aan.

2.7. Slotbeschouwing

2.7.1. Genus

Uit de voorafgaande samenvattingen blijkt, dat de neutra gekenmerkt

[p. 129]

worden door hun verbinding met het, dit, dat. Ten aanzien van de vormen die, de, d-, dese(n), bijv. nw. sterke buiging met uitgang -e(n) in substantiefgroepen in nominatiefomstandigheid werd reeds vastgesteld, dat er geen mogelijkheid is hier masculiene en feminiene vormen te onderscheiden. Het is echter niet op voorhand uitgesloten, dat die, de, dese in omstandigheden voor de derde of vierde naamval, evenals de attributieve genitief- en datiefvormen op -(e)r feminiene vormen zijn. Dit zou moeten impliceren, dat substantieven die met deze attributieve woordvormen verbonden zijn, niet voorkomen met apert niet-feminiene vormen als den, desen en andere attributieve woordvormen met uitgang -(e)n in datief- of accusatiefomstandigheid. De onderstaande gevallen bewijzen echter de vervlochtenheid van de beide groepen attributieve vormen.

in der kercken (486019)

den heylige kercke (489036, m.v.)

deser werlt (468022, gen. obj.)

nae den werlt (zie noot 8)

die gemeent (469022, l.v.)

onder die gemeent(e) (473034, 474003, 482010, 482030, 474022, 476034)

van (....) die gemeente (484023)

den gemeente (472023, 472040, l.v.; 479035, 468007, 470029, 75002, m.v.)

onder den gemeent (487032)

Van de grave (...) (473023)

met die grave (...) (474021)

den grave (...) (486005, m.v.)

(...) die hope (...) (473039, 476026, l.v.)

grooten hoope (483027, l.v.)

die capiteyn (477030, m.v.)

den capiteyn (491001, object)

die coninck (481009, m.v.)

den coninck (490031, m.v.)

met/nae/onder/tegens/tot/van/voer den coninck (466036, 484029,484035, 479021, 489030, 490010, 477044)

deze (...) man (476010, m.v.)

den (...) man (476012, l.v.)

an/van dese pays (484044, 487007)

van de pays (484017, 485031, 478030)

den pays (478015, l.v.)

van/tot den pays (470023, 480010)

met die prinsch (479005)

den prinsch(e) (478038, 488021, 479022, m.v.)

[p. 130]

an/doer/op/tegen/van den prinsch (482018, 482021, 490027, 474044, 473035, etc.)

die (...) religie (469010, 481008, l.v.)

van (...) die/de (...) religie (466036, 486020)

tot den religie (467004)

in/van die stadt (469029, 479014)

buyten/in/om den stadt/stede (471015, 469010, 468035)

binnen die tijt (490020)

in/op/tot/voer dese tijt (472004, 472033, etc., 489001, 467006)

binnen den tijt (484021)

tot dezen tijt (467008)

den tijt (van drie maenden) (470025, abs.datief, vgl.471009)

Wouter Jacobsz' taalgebruik toont dus een twee-generasysteem:commuun genus en neutraal genus. De gegevens zijn in overzicht 10 samengebracht, zie hierna.

Het aantal keren dat een neutrale attributieve vorm verschijnt is 62, dat is 8% van het totaal aantal attributieve vormen. Het commuun genus blijkt uit 328 attributieve vormen, dat is 42,3% van het totale aantal. De grootste groep wordt echter gevormd door de niet-differentiërende vormen: 49,4%.

2.7.2. Casus

Naast genus kan casus een rol spelen in het taalgebruik van Wouter Jacobsz. De genitiefvorm des wijkt altijd af van de nominatiefvorm. Hetzelfde geldt voor de genitief- en datiefvorm met uitgang - (e)r. Als in nominatiefomstandigheid en in datief- of accusatiefomstandigheid dezelfde attributieve woordvormen in gebruik zijn, leveren deze geen bijdrage tot het formeel onderscheiden van naamvallen. Dit doet zich voor bij de volgende niet-genusdifferentiërende attributieven: een, bez. vnw. met uitgang -0, bijv. nw. sterke buiging met uitgang -0, bijv. nw. zwakke buiging met uitgang -0 of -e. Bij de genusdifferentiërende attri-butieven tonen de volgende vormen geen casusverschil: die, de, d-/d', dese, bijv. nw. sterke buiging met uitgang -e, het en dat. De vormen desen en bijv. nw. sterke buiging met uitgang -en in substantiefgroepen in nominatiefomstandigheid mogen op grond van de zeer geringe frequentie voor de systematiek als te verwaarlozen afwijkingen worden beschouwd.

Als enige naamvalsvormen voor de datief en accusatief blijven over: den, dien, bez. vnw. uitgang -en, bijv. nw. sterke en zwakke buiging

[p. 131]

uitgang -en, waarbij derde en vierde naamval niet systematisch zijn onderscheiden. Hier kan dus hoogstens van een objectsvorm gesproken worden.

In overzicht 11 (zie hierna) zijn onder ‘niet-casusdifferentiërende attributieven’de buigingsvormen bijeengebracht die in de nominatief en ook in de datief of accusatief kunnen verschijnen. De ‘differentiërende attributieven’ bevatten de genitiefvormen, de datiefvormen en de accusatiefvormen voor zover ze van de nominatiefvormen afwijken. Hierbij zijn de datief- en accusatiefvormen als één groep behandeld, omdat de voorzetselgroepen soms wel een buigingsvorm tonen, zonder dat bepaald kan worden, of dit een datief- of een accusatiefvorm is. Het mogelijk genusonderscheid bij den, dien, bez. vnw. uitgang -en en bijv. nw. sterke buiging uitgang -en (dat sg. N. of dat./acc. sg. commuun genus) is voor het vaststellen van de vorm als niet-nominatief immers irrelevant.

Het aantal keren dat in genitiefomstandigheid een niet-nominatiefvorm verschijnt, bedraagt 24. Daarnaast staan slechts twee gevallen met een nominatiefvorm in genitiefomstandigheid. In percentages uitgedrukt is de verhouding genitiefvorm:nominatiefvorm = 92,3:7,7. De genitief staat dus sterk.

Het aantal keren dat in datief/accusatiefomstandigheid een niet-nominatiefvormgebruikt is, bedraagt 122, terwijl daarnaast 391 keer een vorm gebruikt is die met die van de nominatief over-een komt. De verhouding in percentages luidt datief/accusatiefvorm: nominatiefvorm = 23,8:76,2. In datief/accusatiefomstandigheid staat het gebruik van de buigingsvorm dus zwak. In 2.3, 2.4 en 2.5 werd aangetoond dat resp. in datiefomstandigheid en in accusatiefomstandigheid en bij voorzetselgroepen in datief/accusatiefomstandigheid bij dezelfde substantieven een buigingsvorm en een niet-buigingsvorm voorkwamen. Wouter Jacobsz gebruikt dus - afgezien van de genitief - overwegend een genussysteem.

Wanneer het aantal keren dat casusdifferentiërende attributieve vormen verschijnen, vergeleken wordt met het aantal keren dat niet-casusdifferentiërende attributieve vormen voorkomen (inclusief de gevallen van nominatiefomstandigheid), dan is de verhouding in absolute getallen 146: 624, dat is resp. 19%:81%.

2.7.3. Besluit

Het onderzoek van het Goudse dagboekfragment van ca 1575 leidt tot de volgende conclusie:

Wouter Jacobsz gebruikte in zijn geschreven taal in 81% van de gevallen een twee-generasysteem. De resterende 19% toont een vast

[p. 132]

gebruik van genitiefvormen in genitiefomstandigheid (92,3%) en een facultatief en gering gebruik van een objectsvorm die van de nominatiefvorm verschilt, in datief of accusatiefomstandigheid (23,8%).

Overzicht 10 (Genusclassificatie)
naamvalomstandigheid	I	niet-genusdifferentierende attributieven
nom.		een	26
		bez. vnw. uitg. -0	11
		bijv. nw. st. buiging uitg. -0	11
		zw. buiging uitg. -0	2
		zw. buiging uitg. -e	11
gen.		des	19
		bez. vnw. uitg. -0	1
		bijv. nw. zw. buiging uitg. -0	1
dat.		den, denselfden	15
		bez. vnw. uitg. -0	4
		bijv. nw. st. buiging uitg. -e	2
		zw. buiging uitg. -e	3
acc.		een	20
		bez. vnw. uitg. -0 (ev. + selfs)	31
		bijv. nw. st. buiging uitg. -0	17
		zw. buiging uitg. -e	7
dat./		den, denselfden	59
acc.		desen, desenselfden	22
		dien	1
		een	22
		bez. vnw. uitg. -0	44
		uitg. -en	2
		bijv. nw. st. buiging uitg. -0	20
		zw. buiging uitg. -0	6
		uitg. -e	20
		uitg. -en	3
		totaal	380

[p. 133]

	II	genusdifferentierende attributieven
		kenmerkend voor commuun genus		kenmerkend voor neutraal genus
nom.		die	111	het	9
		de, d-	4
		dese(n)	23
		bijv. nw. st.b. uitg. -e(n)	23
gen.		attributief uitg. -er	5
dat.		die	3
acc.		die, dieselfde	14	het	8
		den	14	dat	1
		dese	1
		bijv. nw. st. b. uitg. -e	14
		st. b. uitg. -en	2
dat./		die	34	het,hetselfde	41
acc.		de, deselfde	30	dit	1
		d'	2	dat	2
		dese	21
		bijv. nw. st. b. uitg. -e	21
		attributief uitg. -(e)r	4
		totaal	328	totaal	62

[p. 134]

Overzicht 11 Casusdifferentiatie
I. niet-casusdifferentierende attributieven	naamval			totaal
	nom.	gen.	dat./acc.
die, dieselfde	111		53	164
de, deselfde, d-/d'	4		32	36
dese	23		22	45
het, hetselfde	9		49	58
dit			1	1
dat			3	3
een	26		42	68
bez. vnw. uitg. -0
(ev. + selfs)	11	1	79	91
bijv. nw. st. b. uitg. -0	11		37	48
uitg. -e	23		37	60
zw. b. uitg. -0	2	1	6	9
uitg. -e	11		30	41
totaal	231	2	391	624

II. casusdifferentierende attributieven	naamval		totaal
	gen.	dat./acc.
des	19		19
attributief uitg. -(er)r	5	4	9
den, denselfden		88	88
dien		1	1
desen		22	22
bez. vnw. uitg. -en		2	2
bijv. nw. st. b. uitg. -en		2	2
zw. b. uitg. -en		3	3

[p. 135]

totaal

24

122

146