Voortgang. Jaargang 6

[p. 249]

‘Dat Hollandt hier uit leer aan wien het zy verplicht.’
Willem van Oranje als toneelheld in het tijdperk van de ‘ware vrijheid’.
H. Duits^*

Inleiding

In 1663, middenin het eerste stadhouderloze tijdperk, publiceerde Lambert van den Bosch zijn treurspel Wilhem Of Gequetste Vryheyt^(1.). Er was op dat moment een heftige pennestrijd aan de gang over het stadhouderschap tussen staatsgezinden en orangisten met als inzet de toekomst van prins Willem III. Van staatsgezinde zijde werd daarbij het bestaande beeld van Willem van Oranje fundamenteel aangetast. In dit artikel wordt nagegaan hoe de Oranjegezinde Van den Bosch zijn held presenteert en welke visie hij heeft op het stadhouderschap. De analyse van het stuk wordt voorafgegaan door een overzicht van de Oranje-waardering in de zg. Oranje-stukken uit het begin van de zeventiende eeuw en in Hoofts geschiedenis van de Nederlandse opstand; ook de verwikkelingen tijdens het stadhouderschap van Willem II en het daaropvolgende tijdperk van Johan de Witt, die leidden tot de verguizing van Willem van Oranje, worden kort belicht.

* Het citaat is de laatste regel van het lofdicht van A. van Groeningen op Van den Bosch' treurspel (* 4 r.).

(1.) Wilhem Of Gequetste Vryheyt. Treur-spel. Door L.v.B. (...). Te Dordrecht, Ter Druckerye van Gillis Neering, tegen over de Lombarde-brugh. Anno 1663. Ik raadpleegde het exemplaar in de UBA sign. 690 C 15.

Oranje-waardering

De fatale schoten die op 10 juli 1584 in Delft een eind maakten aan het leven van Willem van Oranje hebben in de Nederlandse geschie-

[p. 250]

denis hun echo's nog lang laten horen. Een godsdienstige fanaticus doodde de grondlegger van een nieuwe staat (Van Deursen 1984, 151), een onvermoeibaar strijder voor vrijheid en religieuze tolerantie. De mare van de moord verspreidde zich snel:

'T gerucht van dit helsche bedryf vloogh ter yl de gansche stadt oover, en baarde grouwzaame ontsteltenis. Men sloot'er de poorten: yghelyk sprak vuur en vlam, en donderde met afgryzelyke vloeken op den verraader.

vertelt Hooft in zijn Neederlandsche Histoorien (Hooft 1642, 894).

De emoties die de Delftse moord opriep, zowel bij medestanders van de prins als bij diens tegenstanders, vonden hun neerslag in velerlei gedrukte vorm: refereinen en liederen, gelegenheidsverzen, geschiedzangen en pamfletten^(2.). Zij bieden een beeld dat varieert tussen uitersten van adoratie tot totale verguizing.

Ook de verbeelding van de moord in dramatische vorm zou niet al te lang op zich laten wachten. De gebeurtenis bood immers stof genoeg voor een ‘nationaal treurspel’. Er was een held van hoge adel, die alle deugden bezat die aan een edelman van zijn positie werden toegeschreven^(3.), die in dienst van zijn land, door de hand van een verraderlijke schurk op tragische wijze aan zijn eind kwam. Nadat in 1599 de Delftenaar Caspar Ens een allegorisch schooldrama Princeps Auriacus sive Libertas Defensa^(4.) had uitgegeven, liet in 1602 Daniel Heinsius zijn Auriacus Sive Libertas Saucia^(5.) verschijnen, een sterk retorisch stuk in de traditie van Seneca (Smits-Veldt 1982, 200). Het stuk was bestemd voor een select publiek van geletterden die het Latijn grondig beheersten^(6.). In de proloog van zijn treurspel beval Heinsius het historische drama over onderwerpen uit de vaderlandse geschiedenis krachtig aan (Smits-Veldt 1982, 200). Het thema van de Auriacus is de ‘strijd van de Heros tegen het Noodlot, en zijn ondergang overeenkomstig zijn aanleg en karakter. Neventhema is de strijd der “Bataven” om de vrijheid’ (Duym 1976, 44). Oranje wordt gepresenteerd als een edel vorst die gevallen is voor de zaak van de opstand. De indruk die Heinsius maakte met zijn stuk, moet, vooral in kringen van de Amsterdamse kunste-

(2.) Een uitvoerig overzicht van de verschillende geschriften waarin deze liederen, gedichten en pamfletten werden verzameld, geeft Janssen (1984, 29 noot 23).

(3.) Voor een beschrijving van de eigenschappen en deugden die een hoge edelman werd geacht te bezitten, leze men de studie ‘Aristocratische moraal’ in Veenstra (1968, 11-101 passim).

(4.) Hierover: Vermaseren (1951, 60-67).

(5.) De beschrijving volgens de titelpagina luidt: Danielis Heinsii Avriacvs, Siue Libertas Savcia. (...). Lvgdvni Batavorvm, Apud Andream Cloucquium, sub signo Angeli Coronati. Anno 1602.

(6.) Wijngaards betoogt dat Heinsius schreef voor de kleine groep humanistische geleerden in Leiden, misschien zelfs in de eerste plaats slechts voor het curatorium van de Leidse hogeschool. Zijn stuk zou mogelijk bedoeld zijn geweest als een soort sollicitatiespel. Een feit is dat hij vrij kort na de vertoning van zijn treurspel aan de Leidse universiteit werd verbonden (Wijngaards 1974, 127).
Meter merkt op dat het stuk door de keuze van het onderwerp en de patriottische toon, maar ook door de klassieke vorm bij de curatoren zo in de smaak viel, dat zij Heinsius in mei 1602 een beperkte leeropdracht verleenden (Meter 1975, 56-57).

[p. 251]

naars, groot zijn geweest. Ongeveer tien jaar later spreekt Hooft er nog over in zijn Reden vande Waerdicheit der Poesie^(7.):

't nieuw en is noch niet van 't Treurspel, waer in de Hoochgeleerde Daniel Heins de schaedelijcke doodt & hoochgedachte deuchden onses Princen & verlossers Wilhelms van Nassau, wtbromt. (Hooft 1971, 69)

Onder de titel Het Moordadich Stvck^(8.) verscheen in 1606 van de hand van de Leidse rederijker van Zuidnederlandse afkomst Jacob Duym een vertaling-omwerking^(9.) van Heinsius' Auriacus. Oranje is bij Duym een vroom christen die strijdt voor vrijheid van geweten en staatkundige vrijheid. Wijngaards heeft aannemelijk gemaakt dat het stuk uiterst actueel was en dat Duym inspeelde op de politieke situatie van de jaren 1605 en 1606, toen een keus gemaakt moest worden tussen het streven naar vrede met Spanje of de voortzetting van de strijd^(10.). Duym kiest in het stuk nadrukkelijk voor het laatste, ‘de “peys” was voor hem het grootste gevaar voor de vrijheid: die vrede zou van de zijde der Spanjaarden en hun aanhang toch maar geveinsd zijn.’ (Duym 1976, 47)

Eind september 1617 opende de Nederduytsche Academie van Samuel Coster haar poorten voor kunst en wetenschap. Na de inwijdingsallegorie van Suffridus Sixtinus^(11.) kwam als eerste stuk op de planken Gijsbrecht van Hogendorps Trver-spel Van de Moordt^(12.). Ook dit stuk volgt voor een deel het model van Heinsius' Auriacus na, zij het dat Van Hogendorp in de dramatisering van de stof veel meer van zijn voorbeeld afwijkt dan Duym (Smits-Veldt 1982, 200). We weten niet of deze Orangien-tragedie^(13.) speciaal werd geschreven voor de opening van de Academie, wel dat het stuk in de ogen van de lofdichters, m.n. Coster en Telle, met zijn ‘nationale’ stof uitstekend paste in de ‘Hollandse’ opzet van de Academie, wier leiders het Nederlands toneel een eigen plaats wilden geven in een Hollandse renaissance-cultuur (Smits-Veldt 1982, 200). Al speelt het Trver-spel Van de Moordt minder direct in op de actualiteit dan Duyms Moordadich Stvck^(14.) omdat het in een ander ‘klassiekretorisch’ kader thuishoort, ‘waarin de algemeenheid van de lessen

(7.) Tuynman, de editeur, dateert de Reden tussen 1610 en 1615. In elk geval na de moord op Hendrik IV van Frankrijk op 14 mei 1610, want die wordt erin genoemd. Vlgs. Tuynman zijn er zowel argumenten die pleiten voor een datering aan het begin van deze periode van vijf jaar, als voor een datering aan het eind (Hooft 1971, 85).

(8.) De beschrijving volgens de titelpagina luidt: Het Moordadich Stvck van Balthasar Gerards, begaen aen den Doorluchtighen Prince van Oraignen. 1584. Tragedische wijse in Dichte ghestelt, door Iacob Dvym. Ghedrvckt tot Leyden, By Henrick Lodowixsoon van Haestens, Int jaer 1606.

(9.) Wijngaards/Serrarens betogen dat de themata van beide stukken niet dezelfde zijn en dat de karakter-typering van de hoofdpersoon totaal anders is. Zij spreken daarom bij voorkeur niet van een bewerking, maar liever van een omwerking. Zij vragen zich zelfs af of Duyms stuk niet een geheel zelfstandig werk is geworden (Duym 1976, 49).

(10.) Omstreeks 1605 beginnen zich in de Republiek in de politiek ten aanzien van Spanje duidelijk twee richtingen te manifesteren. Enerzijds de oorlogspartij geleid door Maurits die de strijd tegen Spanje wil voortzetten omdat men de bedoelingen van de Spaanse en Zuidnederlandse tegenspelers wantrouwt, anderzijds de vredespartij met Oldenbarnevelt aan het hoofd die het noodzakelijk vindt om de weg naar de vrede met Spanje in te slaan. Binnen de oorlogspartij kan men dan nog de groep onderscheiden die, verenigd met het Zuiden, de Spanjaarden uit alle Nederlanden wil verdrijven, d.w.z. die de oude politiek van Willem van Oranje wil voortzetten en tot een goed einde brengen. Onder deze groep bevonden zich veel geïmmigreerde Zuidnederlanders. Van deze groep spreekt Jacob Duym in zijn stuk de taal (Duym 1976, 46-47).

(11.) De titel van deze inwijdingsallegorie volgens de titelpagina beschreven luidt: S.S. Apollo over De inwydinghe vande Neerlandtsche Academia De Byekorf. Ghesticht door D.S. Coster Amsterdammer. t'Amsterdam, By Willem Iansz. inde gulde Sonnewyser 1617. Een moderne uitgave van deze tekst werd gepubliceerd door de Nederlandsche Uitgeversbond in 1946 en aangeboden aan de deelnemers van het 19e Nederlandsche Philologen Congres. Deze uitgave heeft geen versregeltelling.

(12.) De beschrijving volgens de titelpagina luidt: Trver-spel Van de Moordt, begaen aen Wilhem by der Gratie Gods, Prince van Oraengien, etc. Ghedicht door G. van Hoghendorp. t'Amsterdam, Voor Cornelis vander Plasse, Boeckvercooper, wonende aen de Beurs. 1617. Een moderne tekstuitgave van het stuk werd bezorgd door F.K.H. Kossmann in Van Hogendorp (1932).

(13.) De benaming is van Van Hogendorp zelf. Boven de tekst van het eerste bedrijf lezen we: ‘Orangien-tragedie ofte Treur-spel’. Geciteerd naar Van Hogendorp (1932, 56).

(14.) Wijngaards betoogt dat het stuk een ‘konformdrama’ is, een stuk ‘met de grootste gemene deler aan gangbare opvattingen’. Van Hogendorp heeft, aldus Wijngaards, de neiging om over ‘belangrijke zaken in abstracto te handelen’ en zich niet uit te spreken over actuele politieke conflicten. Bovendien zou Van Hogendorp zich zeer sterk conformeren aan de religieuze opvattingen van de calvinistische groepering (Wijngaards 1974, 125-130).
Dit laatste is door mevrouw Smits-Veldt op goede gronden bestreden. De denkbeelden die bleken uit Van Hogendorps stuk waren wel ‘gemeengoed’, dat wil zeggen dat ze zowel gedeeld werden door calvinisten als door niet-calvinisten, maar konden zeker niet alle worden onderschreven door de orthodoxe predikanten. Dit gold in het bijzonder voor de uitgesproken visie ‘op de verhouding vorst-Staten/volk, met inherent daaraan de motivatie van de opstand, die niet in het verdedigen van de religie, maar in het verbreken van de eed aan de Staten door Philips’ werd gezocht (Smits-Veldt 1982, 204-207).

[p. 252]

die uit de lotsverandering der groten te trekken zijn een algemeendidactische strekking onderstreept’, toch kunnen binnen een dergelijk kader wel degelijk concreet-politieke situaties en discussies aan de orde worden gesteld (Smits-Veldt 1982, 208). Eén van de ‘hot items’ die in Van Hogendorps stuk uitvoerig ter sprake komt is het ‘recht van opstand’, een thema dat nog actualiteit bezat in de jonge staat die uit een opstand was ontstaan en die nog volop behoefte had zijn legitimiteit te bewijzen^(15.). Van Hogendorp beeldt Oranje primair uit als een stoïsch-christelijke deugdheld (Smits-Veldt 1982-208).

Zowel bij Heinsius en Duym als bij Van Hogendorp wordt Willem van Oranje gepresenteerd als de verdediger van de vrijheid, zij het dat het begrip vrijheid bij Duym concreter wordt gemaakt dan bij Van Hogendorp. De vrijheid die Oranje verdedigt is in eerste instantie een staatkundige vrijheid, d.w.z. het opkomen voor de ‘onvervreemdbare rechten en onaantastbare wetten, die Philips II in een “contract” met de Staten had bezworen te zullen handhaven.’ (Smits-Veldt 1982, 202)

Na 1617 werd het rond de prins op het toneel voorlopig stil. Nadat Van Hogendorp in 1639 was overleden, werd zijn treurspel opnieuw opgevoerd, ditmaal in de Amsterdamse schouwburg (Oey-de Vita 1983, 183). De Auriacus, waarvan in 1608 een tweede druk was verschenen, werd in 1649 opnieuw uitgegeven (Sellin 1968, 213, 215). Tot 1663 verschenen er geen nieuwe stukken met als thema de moord op de prins. Zijn roem zou nu vooral worden uitgedragen in de geschiedschrijving, want Hooft was immers bezig aan zijn ‘epos van onze wordende natie’^(16.), de geschiedenis van de Nederlandse opstand. In 1642 publiceerde hij zijn Neederlandse Histoorien, opgedragen aan Frederik Hendrik. Al in de dedicatie wordt de belangrijke rol van Willem van Oranje gereleveerd, deze had ‘niet alleenlyk den eersten steen van deezen staat geleit (...), maar dit zwaarlyvigh gebouw, ter tinne toe opgetooghen;’ (Hooft 1642, ***3v). Tot bijna mythische hoogte stijgt de prins in Hoofts lof aan het slot van het werk: hij citeert dan Thuanus, ‘een deftigh Fransch Raadsheer, Rooms-

(15.) Voor het recht van opstand zie De Vrankrijker (1933, passim) en (1937, 47-66). Over het zoeken naar de legitimiteit van de jonge staat leze men het hoofdstuk ‘De aristocratische Standenstaat’ in De Vrankrijker (1937, 66-81).

(16.) Het citaat is van C.A. Zaalberg. In 1966/1967 hield deze een lezing voor de School voor Taal- en Letterkunde in Den Haag met als titel: ‘Hooft: het epos van onze wordende natie’ (Zaalberg z.j., 53-74).

[p. 253]

gezindt, doch zeer bescheyden’ (Hooft 1642, 899), die over Oranje verklaart:

Dat hy begaaft was met voorzienigheit, standtvastigheit, grootmoedigheit, billykheit, lydzaamheit, en maatigheit; deughden misschien nooit eeven groot teffens gevonden in eenighen mensche ter weereldt. (Hooft 1642, 899).

Na deze lof van de Fransman vraagt Hooft zich af ‘oft'er eenighe merklyke plaats voor ondeughden ooverschoot’. Hij sluit de Neederlandsche Histoorien af met de woorden:

Immers dit zal niemandt looghenen, dat geen Vorst onder de Zon oyt vuurigher bemindt, en hoogher gëacht moght worden van zyn' onderdaanen, dan zyne Doorluchtigheit geweest is van de Hollanders en Zeeuwen. (Hooft 1642, 899).

Het zal duidelijk zijn dat Willem van Oranje in de visie van Hooft een ideale vorst was, zoals ook Hendrik IV van Frankrijk dat voor hem was. Spoedig zouden echter tijden aanbreken waarin de Prins heel wat minder positief beoordeeld werd.

Willem II

In 1647 stierf Frederik Hendrik, een jaar later werd de vrede met Spanje gesloten. De overleden stadhouder werd opgevolgd door zijn zoon Willem II. Tijdens diens korte, maar turbulente stadhouderschap kwamen de tegenstellingen o.a. over de buitenlandse politiek en het leger tussen de regenten en de stadhouder op scherp te staan, met de aanslag op Amsterdam in 1650 en de arrestatie van een aantal vooraanstaande regenten, de zg. Loevesteinse factie, als dieptepunt^(17.). Door deze gebeurtenissen zou het aanzien dat het huis van Oranje genoot onder veel regenten snel devalueren. Het optreden van van Willem II was in hun ogen een aanslag op 's lands vrijheden. De onverwachte dood van Willem II in november 1650 werd door velen van hen dan ook beschouwd als een verlossing uit een ondragelijke slavernij^(18.).

(17.) Over de aanslag op Amsterdam en de reacties daarop in de pamfletten zie Groenveld (1967).

(18.) Zie hierover Poelhekke (1973, 35-61).

[p. 254]

Het tijdperk van de ‘ware vrijheid’

Nu Willem II van het toneel was verdwenen en er geen opvolger beschikbaar was - de latere Willem III werd een week na zijn vaders dood geboren - grepen de Staten van Holland hun kans. Zij wensten geen nieuwe stadhouder. Voor hen brak nu het tijdperk van de ‘ware vrijheid’ aan. Hieronder verstond men de soevereiniteit van de gewesten in een federatie van zeven republiekjes ‘zonder het rudiment van soeverein gezag in een “eminent hooft”, wat de stadhouders altijd toch waren geweest’ (AGN VII 1954, 8). Op de Grote Vergadering in 1651 wisten de aanhangers van de ‘ware vrijheid’ de totale overwinning te behalen. De afgevaardigden besloten geen stadhouder meer aan te stellen, de Staten-Generaal geen soevereine bevoegdheden meer toe te kennen en de ‘ware vrijheid’ te legitimeren (AGN VII 1954, 16). De machteloze Oranje-partij moest zich bij deze beslissingen neerleggen. Zo begon het eerste stadhouderloze tijdperk, waarin Johan de Witt al spoedig een bijna onaantastbare positie zou innemen. Met de belangen van de Oranjes werd nauwelijks rekening meer gehouden; zo werd door de Staten van Holland, mede op aandringen van Cromwell, in 1654 in een Acte van Seclusie nog eens uitdrukkelijk vastgelegd dat Oranje, d.w.z. prins Willem III, werd uitgesloten van het stadhouderschap of het kapitein-generaalschap. Johan de Witt zou deze beslissing uitvoerig verdedigen in zijn Deductie van 1654^(19.), waarin hij ook de republikeinse staatstheorie uiteenzette. Het spreekt vanzelf dat het beeld van Willem van Oranje in deze situatie ook niet ongeschonden bleef, al zouden de felste aanvallen op hem nog wel even op zich laten wachten.

Tegen het eind van het decennium leek het tij voor de Oranjes wat te keren. In 1659 bracht een groot deel van de Oranje-familie een bezoek aan Amsterdam, op uitnodiging van burgemeester Huydecoper, en het gezelschap werd daar, in één van de bolwerken van republikeinse gezindheid, met veel pracht en praal ontvangen^(20.). Een van de hoogtepunten was een optocht van zestien praalwagens met toepasselijke allegorische thema's, door Jan Vos ontworpen^(21.). Op een viertal wagens in de stoet werden de voorvaderen van Willem

(19.) Deductie, ofte Declaratie Van de Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt; (...). 's-Gravenhage, 1654.

(20.) In de zomer van 1659 bevond de Oranje-familie zich bijna compleet in Den Haag vanwege het huwelijk van Frederik Hendriks dochter Henriette Catherina met Johan Georg van Anhalt II, dat in juli in Groningen was voltrokken. Dit echtpaar, alsmede Amalia van Solms en haar drie andere dochters, waaronder de keurvorstin van Brandenburg, werden in Amsterdam ontvangen. De Prinses-Royaal Mary, de weduwe van Willem II, en haar negenjarige zoon Willem bleven in Den Haag.

(21.) Een beschrijving van de feestelijkheden alsmede afbeeldingen van de praalwagens geeft Snoep (1975, 83-86).

[p. 255]

III ten tonele gevoerd. In explicerende verzen verkondigde Vos hun roem. Bij Willem van Oranje lezen we:

Hier ziet men Willem, vol van Staat-en oorlogsstreeken.
Zijn hart verbergt een Leeuw, en 't hooft een schrandre Vos.
Hij heeft de keeten van 't Geweldt, door list doen breeken.
Zoo raakt de Vrijheidt, die gekluisterd was, weêr los.
De weêrwraak van Filips deedt hem door 't moordschut sneeven.
Wie voor de Vryheidt sterft zal door zijn dood herleeven.

(Vos 1726, 599)

Ook de negenjarige Willem III, hoewel zelf niet aanwezig, kreeg een wagen, waarop o.a. het anker van de Hoop, een jonge Fenix en een rijzende Oranjezon waren afgebeeld^(22.), allemaal toespelingen op het uiteindelijk verwerven van het stadhouderschap. Dit nadrukkelijk eerbetoon aan de Oranjes had een duidelijke politieke opzet^(23.) en zo werd het ook geïnterpreteerd door iemand als Constantijn Huygens in zijn ‘Vorstelicke dancksegging aende edele Heeren Burgemeesteren der Stadt Amsterdam’ waarin hij zegt:

'kVerstae u, groote Stadt, 'kbegrijp u, wijse Heeren,
Ghij kent d'Erkenteniss, en soecktse voort te leeren.
't Is d'algemeene less daer ghij uw volck in tucht,
En, soo ick niet en dool, 'tvolck leertse met genucht.

(Huygens 1892-1899 VI, 266, vss. 31-34)

Het dieptepunt in de waardering van Willem van Oranje kwam na de restauratie van de Engelse koning Karel II in 1660. In het kielzog van dit gebeuren kreeg de toekomst van Willem III weer meer perspectief, immers de Engelse koning was zijn oom van moederszijde. Door allerlei onhandige manoeuvres, ook van Engelse kant, namen echter de tegenstellingen tussen staatsgezinden en orangisten snel toe^(24.), met als gevolg dat de staatsgezinden zich nu principiëler dan ooit tevoren keerden tegen de aanspraken van de Oranjes. Vanuit het kamp der staatsgezinden verscheen een aantal publikaties waarin het stadhouderschap grondig werd afgebroken^(25.) en de republikeinse leer onverbloemd gepropageerd (Geyl 1971, 6-7). Uiteraard kon de Oranje-partij het antwoord niet schuldig blijven en zo groeide de stapel pamfletten en strijdschriften^(26.). In een

(22.) Jan Vos geeft de volgende beschrijving van de ‘staatcywagen’ van prins Willem III:

de bodem van kunstgereedtschappen en boeken (is) deur een gevlecht; voor staat de Hoop; het achterste deel is een springendt hart, dat van een hondt vervolgt en van jaagtuig omheint is. Dit is de waagen daar Prins Willem de Derde op verschijnt. Hy zit op de schoot van de Godtsdienst, die in 't wit gekleedt is: zy heeft twee vleugels aan haar rug, en een zon op haar voorhooft. De zeeven vrye kunsten, die hier door gevleugelde kinderen uitgebeeldt zijn, poogen de Prins haar Staatnutte lessen in te scherpen. Voor op de waagen staat een brandendt outaar, dat met lauwerieren, oranje-appelen, en 't anker van de Hoop versiert is; uit d'asch, die op 't outaar leit, verrijst, in schaaduw van een boom, daar een enkle oranje-appel aan hangt, een jonge Fenix.

De explicerende dichtregels luiden:

d'Oranje hofzon rijst, om Neêrlandt te bestraalen: Hy wordt deurzult in 't merg van Kunst en dapperheên. Waar wyze Vorsten zijn verbreit de Staat haar paalen. Zo kanmen 't groot geweldt der vyanden vertreên. De Godsdienst stort zijn hart, deur 't oor, vol heilzaamheden. Door Godsdienst, Kunst en Kracht, bekoort men Landt en steeden.

(Vos 1726 I, 601)

(23.) Snoep veronderstelt dat het nadrukkelijk eerbetoon van de stad Amsterdam aan de Oranjes misschien iets te maken had met de veranderingen in Engeland, waar na de dood van Cromwell de kans op de terugkeer van de Stuart-dynastie sterk was toegenomen. Het gevolg hiervan zou weer zijn dat de invloed van de Oranjes in de Republiek zou kunnen toenemen. In dat geval was een goede verstandhouding tussen Amsterdam en de Oranjes nooit weg (Snoep 1975, 86).

(24.) Na de restauratie van Karel II nam de Oranje-partij een uitgesproken pro-Engelse positie in. De koning reageerde hier echter nogal terughoudend op omdat hij de verstandhouding met de Staten van Holland niet onmiddellijk wilde bederven. Deze trokken de Acte van Seclusie in en benoemden prins Willem III tot ‘pupil’ van Holland. De Staten zouden zijn educatie ter hand nemen. Toen Willems moeder begin 1661 in Engeland stierf, en Karel II testamentair medevoogd werd over Willem, reageerden de Staten zeer verbolgen en trokken zij hun handen weer van de jonge prins af. De Engelse koning liet nu ook zijn voorzichtigheid varen en trad openlijk in verbinding met de Oranjepartij via zijn gezant in Den Haag, die zeer anti-Hollands was (Geyl 1939, 204-241) en (Uit den Boogaard 1955, 180-184).

(25.) Een bespreking van de belangrijkste geschriften geeft Geyl (1971, 3-53). Zie ook Haitsma Mulier (1984, 46-55).

(26.) Geyl (1971, 53-71) geeft een lijst met de voornaamste geschriften. Hij bespreekt ook het auteurschap van de vaak anoniem verschenen werken.

[p. 256]

aantal van de geschriften werd ook het beeld van Willem van Oranje fundamenteel aangetast, al zou het in deze werken zelden ‘over Willem de Zwijger alleen gaan, veelal was een beschouwing over zijn daden (...) slechts een opmaat tot een vernietigend betoog tegen Willem II, waarbij de contouren van de ideale regeringsvorm werden gegeven.’ (Haitsma Mulier 1984, 46-47)

Het beeld van Oranje in De Stadthouderlijcke Regeeringe

Een der felste aanvallen op Willem I kwam van de Haagse advocaat Johan Uytenhage de Mist^(27.), die naast de gebroeders Johan en Pieter de la Court^(28.), tot de belangrijkste woordvoerders van de staatsgezinden behoorde. In De Stadthouderlijcke Regeeringe van 1662^(29.) merkt hij over de prins als grondlegger en beschermer van de Nederlandse vrijheid op:

Want wat voor eerst d'eerste benaminge belanght, als dat den Prins soude wesen een grontleggher der vryheydt; tot wederlegginghe van dien en kan niet alleenlijck werden aenghemerckt, dat den Prins, mette andere Grooten, door haare oneenigheyt, de eerste aenleydinge totte onderdruckinge der vryheydt hebbende gegeven: ende mette verbonden Edelen, het loffelijcke werck der verlossinge deser Landen, in den eersten, met sulcken yver hebbende aengevangen, edoch daer naer het selve door hare oneenigheydt, ende de komste van den Hartogh van Alva, soo beklaeghlijck, met sijn weghvluchten, hebbende verlaten, niet ten onrechte kan gheseydt werden, den eersten grontslagh totte ellendige slavernye der Landen als doen geleyt te hebben.
(Uytenhage de Mist 1662, 32)

Ook Willems onderhandelingen met de Franse koning en de hertog van Anjou blijven niet buiten schot:

ende den Prins door sijn een, ja andermael hervatte aenporringe ende aendrijvinge van de onderhandelingen, metten Hartogh van Alencon (voornamentlijck als hy sich soo groffelijck tegens de Landen misgrepen hadde) den Prins heeft verdacht gemaeckt, van dat ghene, waer van hy berucht^(30.) was; als namelijck van een heymelijcke verdeelinghe van de opperste Heerschappye deser Landen, soo metten Coninck van Vranckrijck, als metten selven Hartogh te hebben gemaeckt; ende alsoo de vryheyt van dien niet

(27.) Over Johan Uytenhage de Mist bestaat geen moderne studie.

(28.) De belangrijkste studies over de De la Courts geeft Haitsma Mulier (1984, 61 noot 33).

(29.) De beschrijving volgens de titelpagina luidt: De Stadthouderlijcke Regeeringe in Hollandt ende West-Vrieslandt. Dat is Een kort ende bondigh Verhael van de Gedenckwaerdighste daden ende wercken der Hollantsche Stadthouders; aenvangh nemende met het Stadthouderschap van Prins Willem den I. ende eyndigende met de doodt van Prins Willem de II. Mitsgaders Een korte verhandelinge van de nootsaeckelickheyt ofte den ondienst van des Stadthouders hooge Ampten ende Bedieningen in den selven Lande, ende dat in dese tijden. (...) t'Amsterdam, By Joan. Cyprianus van der Gracht. 1662. Ik raadpleegde het exemplaar in de UBA, sign. 2337 F 21.

(30.) In de tekst staat afgedrukt ‘bericht’. In de marge is in zeventiende-eeuws handschrift ‘berucht’ geschreven. Ik heb dit overgenomen omdat het beter past in de kontekst. De i zal een zetfout zijn.

[p. 257]

beschermt, maer, soo veel in hem was, gesocht te benemen.
(Uytenhage de Mist 1662, 33-34)

Tenslotte begon de Prins, aldus Uytenhage de Mist, door allerlei kuiperijen pogingen te doen zelf de ‘Hooge Overigheydt’ te bemachtigen en ‘het momaensicht van gheveynstheydt, (van niet sijn eygen, maar 's Lants voordeel, ende vryheyt te soecken) af te trecken; staet naer de Graeffelijcke Hoogheydt;’. Gelukkig liep deze poging op niets uit, want

de doot maeckt op den 10. July 1584. door een moordadighe handt, een eynde van dit onrechtmatigh vervolghen van de Opperheer-schappye, ende van des Regeersuchtigen Princen leven.
(Uytenhage de Mist 1662, 31)

Het waren dergelijke cynische aanvallen op leven en daden van Willem van Oranje die bij de tegenpartij groot afgrijzen verwekten en allerlei reacties uitlokten (Haitsma Mulier 1984, 52-53).

Lambert van den Bosch (1620-1698)

Het is ook tegen deze achtergrond van - in de ogen der orangisten infame - beschuldigingen aan het adres van de prins, dat we het verschijnen moeten plaatsen van Lambert van den Bosch' treurspel Wilhem Of Gequetste Vryheyt in 1663. De polemiek tussen voor- en tegenstanders van het stadhouderschap is dan op haar hoogtepunt.

Lambert van den Bosch^(31.) is op dat tijdstip conrector van de Latijnse School in Dordrecht^(32.). Deze stad was evenals Amsterdam één van de bolwerken van de ‘ware vrijheid’ in Holland; Johan en Cornelis de Witt waren er uit afkomstig. Van den Bosch had reeds eerder van zich doen horen in publicaties waarin lof werd toegezwaaid aan de Oranjes^(33.). Op het drama had hij al enige malen zijn krachten beproefd; het bleek een middel voor hem te zijn om uitdrukking te geven aan zijn politieke overtuiging (Duits 1981, 330-334).

Reeds in de keuze van de titel Wilhem Of Gequetste Vryheyt geeft de schrijver aan dat hij zijn stuk wil plaatsen in de traditie van

(31.) Over Lambert van den Bosch zie Duits (1981, 335 noot 1). Daarnaast P.J. Verkruijsse over hem in MEW (1980-1984 II, 34).

(32.) Vlgs. Oudaen zou Van den Bosch wegens ‘vadsigheyd, dronkenschap en ongebonden leven’ in 1671 ontslagen zijn als conrector van de Latijnse School in Dordrecht. Zijn latere publieke en kerkelijke functies zoals van 1671 tot 1682 of 1683 rector in Heemstede en tevens verschillende keren ouderling, daarna rector in Vianen waar hij in 1690 ook schepen werd, maken het getuigenis van Oudaen toch wat twijfelachtig (MEW 1980-1984 II, 34).

(33.) In zijn beide epen Belgias en Mauritias van 1646. In het eerste worden de eerste jaren van de opstand bezongen, in het tweede de slag bij Nieuwpoort in 1600. Vooral in Mauritias krijgen Maurits en Frederik Hendrik veel lof toegezwaaid (Smit 1975, 456-484).

[p. 258]

de Oranjestukken; het is een duidelijke imitatio van Heinsius' titel Auriacus Sive Libertas Saucia. Tegelijkertijd maakt Van den Bosch een politiek standpunt kenbaar, want hij presenteert Willem van Oranje als een strijder voor de vrijheid, wiens dood die vrijheid onmiddellijk in gevaar bracht. Om vast te stellen hoe de auteur zijn held aan het publiek aanbiedt en met welke intentie, volgt nu een nadere analyse van het treurspel.

Wilhem Of Gequetste Vryheyt

Het spel begint met een gesprek tussen een Staet-juffer en Loisa, de Princes van Orangien. De eerste vraagt wat de reden is dat de prinses zo treurig gestemd is. Het antwoord van Loisa is kenmerkend, zij begint te wijzen op de wisselvalligheid van het lot:

't Geluck, 't onseker voor een vast gestelt genoegen,
Verbiedt geduerigheyt aen onse lust te voegen.
Geen val is ons soo na als daer ons grootheyt klimt,
En voorspoet dreygt ons rou wanneerse op 't schoonste glimt.
Hoe weynig staet men heeft op 't vals geluck te maken,
Leerd' ick al lange door 't verloop van mijne saken.

(vss. 7-12, p. 1)^(34.)

Onmiddellijk doemt voor ons de vraag op wat de calvinist Van den Bosch heeft verstaan onder het ‘vals geluck’. We mogen aannemen dat in zijn visie het Fatum ondergeschikt is aan de wil van God. Deze opvatting treffen we al aan bij Lipsius en Hooft; voor Lipsius was het Fatum gelijk aan een ‘Godsbesluyt’ (Smits-Veldt 1982, 207). Na de moord op de prins in het stuk zal de Hopman het hebben over het ‘Goddelijck beschick’ (vs. 1100) dat maakte dat de lijfwachten het verraderlijke van Geeraerts niet konden doorzien. Duidelijk is in elk geval dat al aan het begin van het treurspel met nadruk wordt betoogd dat de mens, ook als hij tot de groten der aarde behoort, in deze wereld geen enkele zekerheid heeft, omdat het lot elk moment kan toeslaan. De actieve mens moet zich dat voortdurend bewust zijn, ook ‘nu’ in 1663.

(34.) De telling van de versregels is van mijn hand.

[p. 259]

Terug naar het stuk. Loisa herinnert vervolgens aan de gebeurtenissen in de Parijse Bartholomeusnacht van 1572 waarbij zij haar man en haar vader verloor. Zij is bang dat zij nu ook haar tweede echtgenoot zal verliezen. De Staet-juffer meent dat vrees tot niets leidt, men ziet vaak spoken die er niet zijn:

't Weemoedigh hart, om self de quellingh voort te komen,
Versiert sich menighmael inbeeldigen en droomen,
Bout op swaermoedigheyt of d'een of d'and're waen,
Uyt vrees van 't leedt, dat noyt, of haeglijck aen magh staen.

(vss. 39-42, p. 2)

Maar voor Loisa zijn het geen dromen of inbeeldingen. De afgelopen nacht verscheen de geest van haar vader, met bebloed gelaat, in haar slaap en voorspelde haar de dood van haar man: ‘U naeckt de laetste rouw’ (vs. 71a, p. 3); dat was het noodlot haar nog schuldig. Maar haar vaders geest bood haar ook troost want hij voorzag een grote toekomst voor haar nageslacht:

Wacht echter van om hoogh de hooghste troost, en zegen.
Die heyl komt eyndelijck neer soo langh van u verwacht,
Is 't niet op u het is ten minste op u geslacht.

(vss. 76-78)

De Staet-juffer is door Loisa's verhaal niet overtuigd, deze meent echter dat zij zo'n waarschuwing niet in de wind mag slaan.

De tweede scène begint met de binnenkomst van Wilhem, die blijkbaar een deel van het gesprek heeft gehoord, want hij vraagt Loisa ‘Wat wantrouw drijft u geest, (...) En leert u acht slaen op verschijningen en droomen?’ (vss. 107-108, p. 4); zij is veel te angstig zonder directe reden, want ‘Den Hemel sal voor u en voor u Bruyd'gom waken.’ (vs. 111). Loisa antwoordt dat haar ervaring haar heeft geleerd dat zij bevreesd moet zijn, zij kent de listen en lagen van de vijand en zij is ervan overtuigd dat een moordaanslag eens moet gelukken. Nogmaals betoogt Wilhem dat er geen reden is zo bang te zijn, het gevaar van de kant van de Spanjaarden versterkt slechts zijn ‘onversaeghtheyt’ (vs. 128). Mocht het echter toch gebeuren dan is het Gods wil en daarbij moet men zich neerleggen^(35.):

(35.) Strengholt heeft uiteengezet dat Oranje in Van Hogendorps Trverspel Van de Moordt met argumenten afdoende de voorspellende betekenis van Louysa's droom weerlegt en op deze wijze, behalve dat hij in zijn heroische gemoedsrust als de held van het stuk naar voren komt, ook optreedt als iemand die bij voorbaat in zijn godsvertrouwen gewapend is tegen de ‘uitkomst’ van Louysa's droom. Oranjes geloof is op alle eventualiteiten berekend. Vlgs. Strengholt heeft de scène dan ook nauwelijks of geen functie met het oog op de dramatische ironie; de scène moet z.i. vooral dienen om Oranje ‘in zijn onverschrokkenheid indrukwekkend te voorschijn te doen komen’. (Strengholt 1980, 33).
Met betrekking tot het optreden van Wilhem in Wilhem Of Gequetste Vryheyt kan ik mij bij Strengholts uiteenzetting aansluiten. Ook in dit stuk is Oranje door zijn vast geloof in Gods wijsheid en de onveranderlijkheid van Gods raad gewapend tegen de uitkomst van Loisa's droom. Ook hier dient de scène primair om de gemoedsrust, de onbevreesdheid en het godsvertrouwen van Oranje te accentueren.

[p. 260]

 

Doch luckt het hem in 't eynd' des Heeren wil geschiet.

 

Heeft d'opper-macht bestemt, haer hoogen naem ten goede,

 

My t'offeren aen de Staet, vergeefs sal ick my hoede.

 

(vss. 130-132, p. 5)

Het heeft dan ook geen enkele zin om vooraf bang te gaan zijn voor dingen die kunnen gebeuren. Wilhem probeert Loisa gerust te stellen, maar deze laat zich haar bange voorgevoelens niet uit het hoofd praten. Zij wijst erop dat, ook al ziet Wilhem het gevaar moedig onder ogen, de dreiging blijft. Er staan te grote belangen op het spel:

'tGemeen belang, de staet, noch vast op losse gronden,
Naeuw van de bant geslaeckt, waer aen sy lagh gebonden, (...)

(vss. 147-148)

De vijand is actief ‘En staet op onse val, en 's landts verderven maeckt’ (vs. 150, p. 6). Loisa herinnert zich nog maar al te goed hoe ook haar vader alle waarschuwingen in de wind sloeg en zij smeekt Wilhem dan ook toch uiterst voorzichtig te zijn. Deze geeft toe dat zij wel redenen heeft voor bezorgdheid, maar zelf kan hij daar niet of nauwelijks aan toegeven, want zaken van groter belang houden hem bezig; hij is bang dat door onkunde of nalatigheid de ‘grooten vyant’ enig ‘nut en voordeel sal behalen’ (vs. 179) ten nadele van het land. In een lang betoog geeft hij vervolgens een overzicht van de staatszaken die hem bezighouden. Ik kom daar nog op terug. Hij besluit zijn verhaal met zijn leven in Gods hand te leggen:

Of my een lancksaem leedt sal brengen tot mijn doodt,
Dan of ick die sal zijn verschult aen stael of loot.
Den Hemel noyt gewoon in sijn beschick te doolen,
Laet ick de sorge van mijns levens tijdt bevolen, (...)

(vss. 209-212, p. 7)

Terwijl Loisa nogmaals haar vrees uitspreekt, ziet zij blijkbaar de jonge Frederik Hendrik ‘met kintsche sprongen nad'ren’ (vs. 219, p. 8), die zij naar zich toeroept. Zij wenst dat het prinsje ‘leert by tijdts 's Landts toom te korten of te vieren’ (vs. 224). Wilhem spreekt zijn zoon toe voor wie hij een grote toekomst voorziet. De

[p. 261]

Rey van Hof-jufferen bezingt de zware taak ‘Van hem die 's Landts besorgde teugel houdt’ (vs. 248). Als iedereen na zijn taak te hebben verricht, zich ontspant en alles vergeet,

Leyt noch de Vorst daer 't krijgs geluck opstuyt,

In bitter sorgen en beduchten,
Sijn hart 't ontlossen door sijn suchten,
Eer noch de slaep sijn laffe scheelen sluyt.

(vss. 277-280, p. 9)

Overal loert het gevaar en niemand is te vertrouwen. De Rey smeekt de hemel het gevaar af te wenden.

Het tweede bedrijf begint met een scène tussen Juigo, een ‘Vriendt van de Moorder’ en Geeraerts, de ‘Moorder’, waarin Juigo zijn metgezel aanspoort nu niet langer te wachten, maar de geplande moordaanslag uit te voeren, wat ook de gevolgen voor Geeraerts mogen zijn. De toekomstige moordenaar van de prins zweert tenslotte ‘voor Kerck en Koninck 't laetste bloedt te storten’ (vss. 426-427, p. 14) en besluit dat hij die dag nog zijn bloedige taak zal volbrengen. In de tweede scène zien we hoe Geeraerts zichzelf moed insprekend, de ‘lyfwacht’ nadert, die hem wantrouwend aanspreekt en vraagt wie hij is en wat hij wil. Dan komt Geeraerts met het verhaal over zijn vader die terwille van zijn protestantse religie in Bourgondië zou zijn omgebracht, waarop hijzelf als overtuigd protestant naar ‘dit gezegent landt’ (vs. 601, p. 19) is gekomen. Geeraerts vraagt de lijfwacht om hulp en voorspraak om met de prins in contact te komen, wat deze hem toezegt. De Rey van Borgerinnen bezingt de ‘Edlle stoel van d'afgedwaelde Catten’ (vs. 616, p. 20) die wordt bewaakt door ‘Dat Vorstelijck Nassousch geslacht’ (vs. 625). Zoals eens Claudius Civilis de Romeinse veldheer Vitellius bedwong, zo bedwong Oranje ‘Dien hooft Tyran van 't Rijcke West’ (vs. 637, p. 21). Een overbekende parallel die we veelvuldig tegenkomen in literatuur en beeldende kunst^(36.), en die kort geleden nog was toegepast bij de decoratie van het Amsterdamse stadhuis ter gelegenheid van het bezoek van de Oranje-familie aan die stad in 1659^(37.). Belangwekkend voor Van den Bosch' visie op de opstand tegen Philips II zijn ook de vol-

(36.) De Waal (1952 I, 96) geeft hiervan voorbeelden. Op het titelblad van Pontanus' Historiae Gelricae (1639) staan Civilis en Oranje tegenover elkaar als ‘Patriae Vindices’. Het titelblad van Ph. von Zesens Leo Belgicus (1660) stelt Nero en Philips II als aartstirannen tegenover Claudius Civilis en Willem van Oranje. Over deze parallel ook De Waal (1952 I, 96-102 en 210-238), m.n. hoofdstuk 8: ‘Het verleden als heroïsch tijdvak’.

(37.) Het komende bezoek noopte de burgemeesters de nog lege lunetten in de galerij op de eerste verdieping van het stadhuis in allerijl met voorlopige decoraties op te laten vullen. Zij lieten de galerij toen decoreren met de geschiedenis van de opstand der Bataven; deze geschiedenis kon dienen als prototype van de vrijheidsstrijd tegen Spanje onder Willem van Oranje. Fokke geeft in zijn Beschrijvinge van Amstelredam (1662) de parallel Civilis-Oranje duidelijk aan. Als hij de decoraties beschrijft, voegt hij een gedicht toe waarin onder meer wordt gezegd:

In KLAUDIUS, BRINIO, ziet men de namen melden
Van WILLEM, en MAURITS, en FREDERIK, NASSOUWS Helden.
Zoo rees uyt d'eerste gront der vrye Batavier
Het Hollandts Staats-gebouw, met Princelyken zwier.

Geciteerd naar De Waal (1952 I, 220-221).

[p. 262]

gende regels:

Eylaes! 't was uyt met Kerck en Borgerye,

De dwang, van Reden noyt soo vreck,
Hadt ons de voet al op den neck,
En drong ons op een moetwil niet te lyen.

Geen wet hield standt, noch oude Parkementen,

Geen Borger recht had plaets of stee, (...) (vss. 644-649)

De prominente plaats die Van den Bosch hier geeft aan de religie, toont aan dat de auteur, als goed calvinist^(38.), Willem van Oranje niet alleen ziet als een strijder voor de staatkundige vrijheid, maar vooral ook als een strijder voor de ‘ware godsdienst’. In de ogen van de orthodoxe calvinisten was de strijd tegen Spanje in de eerste plaats een religieuze worsteling geweest. Ook bij Van den Bosch komt eerst het ‘Haec religionis ergo’, daarna pas het ‘Haec libertatis ergo’^(39.). Deze visie wordt een aantal keren in het stuk tot uitdrukking gebracht.

Terug naar de Rey. Ze verhaalt verder hoe de Nederlanders zich onder leiding van Oranje weten vrij te vechten en hoe Philips in Spanje het steeds moeilijker krijgt met de opstandige gewesten, zowel door geldgebrek als door het feit dat zijn landvoogden niets weten uit te richten.

Het derde bedrijf begint met een gesprek tussen Wilhem en zijn zoon Maurits, waarin de eerste zijn zoon allerlei adviezen geeft inzake binnen- en buitenlandse politiek, voor het geval dat Wilhem het leven zou verliezen in de strijd of door de hand van een verrader. Dit gesprek komt nog nader aan de orde. Aan het slot van het gesprek beveelt Wilhem de jonge Frederik Hendrik aan in de zorg van Maurits; hij verwacht nog veel van dit kind:

En dwaelt mijn liefde niet, door Vaders sucht bedrogen,
Yets groots schijnt reets my toe, in d'opslagh van sijn oogen,
En zijn soo teere jeught, bralt reedts in een gelaet,
Dat wonderen belooft aen Kerck aen volck en staet.

(vss. 798-801, p. 25)

Tegen het einde van het onderhoud met zijn vader ziet Maurits Geeraerts staan, die op hem een ongunstige indruk maakt, wat hij aan Wilhem toevertrouwt. Maar deze stelt hem gerust. Hij zegt Geeraerts ‘in de zael’ (vs. 836) op hem te wachten.

(38.) Van den Bosch was overtuigd calvinist en fel anti-papist. Zijn calvinisme blijkt duidelijk uit zijn treurspel Carel de Negende, anders Parysche Bruyloft van 1645, waarin hij de moord op de Franse Hugenoten primair ziet als een poging tot uitroeiing van de Franse calvinisten, gesanctioneerd met religieuze argumenten uit de koker van de rooms-katholieke kerk. Van den Bosch is tegen een te nauwe band met Frankrijk omdat hij vreest dat zo'n band gevaren zal opleveren voor de Nederlandse calvinisten en voordelen voor de Nederlandse katholieken (Duits 1981, 334).

(39.) In 1574 werd er in Leiden hevig getwist tussen de Leidse magistraat en de calvinistische predikanten over deze twee motivaties. De magistraat had voor het opschrift van het tijdens het beleg uitgebrachte noodgeld gekozen voor het ‘Haec libertatis ergo’, de predikanten daarentegen voor het ‘Haec religionis ergo’ (De Vrankrijker 1932, 92).

[p. 263]

In de tweede scène zien we Loisa in gesprek met de Hopman die zij opdraagt toch zeer voorzichtig te zijn, want ze gelooft dat er gevaar dreigt. Het antwoord van de Hopman spreekt voor zichzelf:

Die toeganck die soo veyl en licht tot sijn persoon,
De Prins aen elck vergunt, gewoon of ongewoon,
Bekent of onbekent, men houde het my ten goeden,
Stelt als yets swaers, door sorgh een aenslagh te verhoeden:
Myn yver waeckt voor hem, met omsicht spaedt en vroegh,
Maer sijn genade sorght mijns oordeels niet genoegh.

(vss. 852-857, p. 28)

Loisa spreekt opnieuw haar angst uit voor een aanslag. Dan klinken de schoten, zij weet onmiddellijk wat er gebeurd is ‘Mijn sorgh is tot sijn eynd 't is al te wel geducht.’ (vs. 873). Men ziet Geeraerts in de verwarring wegvluchten en hoort hoe de Hopman beveelt de poorten van de stad te sluiten en alles af te zoeken naar de moordenaar.

In de volgende scène sterft Wilhem op het toneel in het bijzijn van Loisa en Maurits, en onder het uitspreken van een fraaie claus:

'k Heb uytgedient en gae om loon by mijnen Heer,
'k Heb uytgeleeft en sta ten eynde van mijn paden,
U smeeck ick, Schepper, om u uyterste genade:
Indien ick oyt u saeck ten recht heb voorgestaen,
En voor u Kerck en volck mijn uytterste gedaen.
Indien ick goet en bloet, en 't dierste van mijn magen
Niet heb ontsien, in 't heetst van vyer en stael te wagen,
Indien beproefde trouw, en een gestaefde geest,
Mijn Leytsman in 't gevaar mijn oogwit is geweest.

(vss. 893-901, p. 29)

Opnieuw horen wij het ‘Haec religionis ergo’ doorklinken in de woordden van de prins. Zijn laatste woorden zijn gewijd aan zijn volk, zijn vrouw en kinderen die hij in Gods hoede aanbeveelt:

Ick eysch slechts van u handt de troost van sulck een slagh,
En sulcks als al mijn sorgh dit volck niet geven magh:
Dit troosteloos geslacht in soo veel leedts bedoven,
In soo veel stribbellings te helpen d'hoeck te boven.
Dat ghy doch Vaderlijck u gunstige oogen slaet,
Op mijn bedruckte Weeuw, en mijn ellendigh zaet.

(vss. 904-909)

Na zijn sterven breken zowel Loisa als Maurits uit in rouwbeklag. De Rey van Hovelingen bezingt de roem van het ‘puyck der kloecke Batavieren’ (vs. 1010, p. 32), die met hun schepen over alle wereld-

[p. 264]

zeeën varen en de Spanjaarden overal afbreuk doen. Duidelijk is dat de auteur hier meer de situatie van enkele decennia later voor ogen heeft, dan die van 1584. Maar nu is het uit met die roem, want ‘De zuyl van sulck een staet, Gestort het aertrijck slaet’ (vss. 1055-1056, p. 34). Nu ligt de Vrijheid gewond en jammert de Godsdienst, in één dag is ‘gevelt het werck van soo veel jaren’ (vs. 1070); kortom de toekomst van land en volk is inktzwart tenzij de hemel bescherming biedt. Het voorbeeld voor deze rei kan Van den Bosch gevonden hebben in het koor van het vierde bedrijf van Heinsius' Auriacus waarin dezelfde thematiek aan de orde komt^(40.).

Het vierde bedrijf plaatst ons voor het hof. Heereman^(41.), een ‘Staets persoon’ vraagt de Hopman wat er toch aan de hand is, hij heeft in de stad allerlei geruchten gehoord. Daarop geeft de Hopman een uitvoerig verslag van het gebeurde. Tegen het einde van het gesprek komt een ander ‘Staets persoon’, Burgerhart, aanlopen. De Hopman gaat nu naar binnen om te zien hoe de zaken ervoor staan. Dan ontwikkelt zich een discussie tussen Heereman en Burgerhart over het stadhouderschap, waarin zeer sterk de eigentijdse situatie van 1663 doorklinkt. In deze politieke discussie houdt de auteur door de mond van Heereman een onverbloemd pleidooi voor het stadhouderschap van de Oranjes. In een ander verband is dit door mij aangetoond^(42.). In de derde scène zien wij de Hopman en Heereman met de gevangen Geeraerts. De Rey van Hovelingen treurt mee met de bedroefde weduwe die voor de tweede maal een echtgenoot door een verraderlijke moord heeft verloren.

Als het vijfde bedrijf begint zien we Loisa bij Wilhems lijk, terwijl Maurits binnenkomt en Heereman en Burgerhart aankondigt. Zij hebben de opdracht om namens hun ‘Geroerde Meesters’ (vs. 1474, p. 47), waaronder we de Staten moeten verstaan, hun rouwbeklag aan te bieden. Heereman voert het woord en hij roemt de verdiensten van de vermoorde prins:

Elck over denckt met leedt, hoe krachtigh zijn vermogen,
Be-eyverde ons belangh, hoe wack'er staegh sijn oogen
Bewaeckten onsen staet, hoe vaerdigh breyn en handt,
Beraetslaeghde en beschermd, de Kerck, het volck, het land.

(vss. 1489-1492, p. 48)

(40.) Bij Heinsius heft het koor, nog niets wetend van de moord op Oranje, een loflied aan op de Bataven die hun weg naar Indië zoeken omdat ze hun land te eng vinden. Zij zijn de schrik der wereldzeeën en zwerven overal rond. Plotseling houdt dan het loflied op, omdat de stad weerklinkt van weeklachten. Vlgs. Wijngaards/Serrarens schreef Heinsius deze verheerlijking van de Hollandse zeevaarders onder indruk van de geslaagde tochten naar Indië van Houtman en De Keyzer en naar aanleiding van de voorbereidingen voor de oprichting van de V.O.C. (Duym 1976, 42).

(41.) De naam Heereman voor een personage komen we ook tegen in Vondels Leeuwendalers en Rodenburgs Trouwen Batavier. Beide stukken kan Van den Bosch hebben gekend. In Vondels stuk is Heereman de ‘Heemraet van de Zuidtzijde’. In de inleiding van zijn editie van Leeuwendalers zegt Anton van Duinkerken over de naam Heereman: ‘Heereman, als doopnaam Herman, werd, in navolging van Rodenburgh's “Trouwen Batavier”, opzettelijk zo gespeld, omdat de Heemraet van de Zuidzijde getrouw is aan een monarch, dus in het landsbestuur een enkele Heer erkent’. (Vondel 1948, 28). Van den Bosch zou de naam analoog kunnen toepassen. In zijn stuk is Heereman dan trouw aan het ‘eminent hoofd’, de stadhouder, en erkent daarmee in wezen ook een enkele Heer.

(42.) Onder de titel ‘Lambert van den Bosch als pleitbezorger van het stadhouderschap’ zal een artikel van mijn hand verschijnen in de huldebundel voor wijlen dr. Lieven Rens (begin 1986).

[p. 265]

Het verlies en de rouw zijn groot, maar de prins zal gewroken worden en de strijd tegen Spanje niet opgegeven. De naam van Willem van Oranje zal altijd blijven leven:

Hy viel voor onse staet, die in u armen viel,
En voor veel duysenden op offerde sijn ziel.
En soo aensich verbant een volck, in smart bedoven,
Gaf lijf en goet te pant, en quam de smaet te boven.
Geen eeuw ontrooft sijn stam soo hoogh geachte roem, (...)

(vss. 1511-1515)

Er kan m.i. weinig twijfel over bestaan dat deze woorden van Heereman gericht zijn tot een eigentijds publiek van toeschouwers of lezers, dat op de hoogte is van de pennestrijd en van de aanvallen daarbij op de persoon van de prins. Heereman voorspelt dat er boven de laatste rustplaats van Willem van Oranje een duurzaam monument zal worden opgericht. Ook hij verwacht veel van de kleine Frederik Hendrik. Deze zal uiteindelijk:

Beschaffen ons de rust, verhoopt soo lange wijlen,
En streng'len vast de knoop van onse seven pijlen.
Hy leydt op uwe schoot die tot den helmstock groeyt,
Van seven volckeren, (...)

(vss. 1537-1540, p.49)

Alleen achtergebleven, treurt Loisa over het verlies dat zij die dag heeft geleden. Zij vindt troost in de aanwezigheid van haar zoontje. Dan verschijnt de geest van Wilhem aan de bedroefde vrouw, hij komt haar troosten in haar verdriet. Hij heeft zijn levenstaak volbracht:

'k Heb, vry van staets-list, 't roer van 't lant ter hant geslagen,
Versleten in verdriet het beste van mijn dagen.
Met onlust aengevoert en overtolligh leedt,
Een volck, dat weynigh danck misschien mijn yver weet.

(vss. 1633-1636, p.52)

Ook hier weer een duidelijke hint naar een contemporain publiek. Het was ‘eynd'lijck 's Heeren wil, in 't opperste begeeren’ (vs. 1637) om hem uit het leven weg te roepen. Wilhelms geest troost Loisa met te wijzen op de toekomst van haar nageslacht. Na de dood van Maurits zal haar zoon Frederik Hendrik stadhouder worden en roem oogsten als de veroveraar van Den Bosch en uiteindelijk bedwinger van Spanje.

[p. 266]

Als hij sterft zal de vrede met dit land voor de deur staan. Zijn zoon Willem II zal geparenteerd worden aan het Engelse koningshuis; deze laat de derde Willem na ‘In d'armen van de staet, de hoop van groote dingen’ (vs. 1686, p.53). Loisa kan getroost gaan slapen.

Visie op het stadhouderschap

Na deze rondgang door het stuk waarbij we al een beeld hebben gekregen van het personage van de prins, vragen een tweetal clausen van Wilhem onze nadere aandacht. In het gesprek tussen hem en Loisa in de tweede scène van het eerste bedrijf, geeft Wilhem een uitvoerig exposé van zijn taken en bezigheden als stadhouder:

'k Besorg, dat voorraet zy den onderdaen beschaft,
Dat geene moetwil blijft door slapheyt ongestraft.
Dat onlust zy geweert in Borgers en Soldaten,
Dat eendracht bloeyen magh in 't midde van de Staten:
Dat alle dwinglandy geschut zy metter tijdt.

(vss. 181-185, p. 6-7)

Zijn taken zijn velerlei: zorg voor ongestoorde bevoorrading van de bevolking, bestraffing van kwaadwilligheid, het voorkomen van onenigheid, het bevorderen van eensgezindheid in de vergadering van de Staten en het voorkomen van elke vorm van onderdrukking. Daar blijft het natuurlijk niet bij:

'k Besorgh het weeren van ontsinde muyterye,
Ick weer soo veel ick magh te samen rotterye.
'k Besorgh een vaste bant, al wort de haet ontsint,
Die Arons priesterschap aen Moyses wet verbint.
'k Besorgh besette wacht in vestingen en Steden,
Weer aenhangh waer ick kan en vuyle zijdigheden.
Roey alle staetsucht uyt, en schadelijcke pracht,
Hou Steden in haer eer, in toom geswollen macht.
'k Besorgh voor alle dingh de staetsucht voor te komen,
Met eerlijck loon de drift van ongenoeght te toomen,
Dat onse schatkist rijst en nimmer op en staet,
Voor die knaphandigheyt van dieft en eygen baet.

(vss. 191-202)

De zorg van de prins strekt zich uit over de defensie, hij voorkomt of onderdrukt oproerigheid en zorgt voor een goede verhouding tussen kerk en staat. Hij probeert zo veel mogelijk partijschap en partij-

[p. 267]

tigheid te voorkomen, drukt heerszucht de kop in en bestrijdt overdreven zucht naar weelde. Hij probeert corruptie en verrijking ten nadele van de schatkist uit te bannen. Het belangrijkste bewaart hij voor het laatst:

Ick sie dat ick de Kerck haer voor recht toe vertrouw,
Maer evenwel besorgh dat ick de stock behouw.

(vss. 205-207)

De prins zorgt ervoor dat de publieke kerk de plaats kan innemen die haar toekomt, zonder evenwel de mogelijkheden uit handen te geven om in te kunnen grijpen als dat nodig is.

Als we deze opsomming van taken nader bekijken, kunnen we vaststellen dat de bezigheden van Wilhem in grote lijnen zijn terug te brengen tot de traditionele bevoegdheden die de stadhouder bezat in het binnenlands bestuur t.w. de zorg voor de openbare orde en voor de rechtspraak, met daaraan verbonden het recht van gratie. Daarnaast behoren de defensie en de handhaving van de ware godsdienst tot zijn terrein. Vanouds hadden de stadhouders grote invloed in de kerk en zij wendden die soms ook aan om de kerk te bewegen tot een grotere inschikkelijkheid tegenover andersdenkenden. Vooral bij Willem van Oranje en Frederik Hendrik was dit nogal eens voorgekomen. De buitenlandse politiek behoorde traditioneel niet tot het terrein van de stadhouders, al hadden zij hierin wel een zeer belangrijke stem (Fockema Andreae 1969, 6-11).

Van sommige zaken die door Wilhem aan de orde worden gesteld zoals de overdreven zucht naar weelde, de corruptie en de persoonlijke verrijking ten nadele van 's lands schatkist is het echter de vraag of die in 1584 zo welig tierden als hier wordt gesuggereerd. Vergis ik mij of schemert toch weer de eigentijdse situatie door? Dit zijn toch typisch de kwalen van een tijd met grote welvaart. Is Van den Bosch, als calvinist, misschien van mening dat dergelijke uitwassen beter bestreden kunnen worden door een bewind waarin een stadhouder functioneert? Vormt deze voor hem misschien een garantie voor een grotere onkreukbaarheid van overheidsdienaren?

[p. 268]

Wilhem - Maurits

In de eerste scène van het derde bedrijf zijn we getuige van een onderhoud tussen Wilhem en Maurits, waarbij Oranje in een lange claus de nodige waarschuwingen en adviezen voor zijn zoon heeft inzake de binnen- en buitenlandse politiek. Zeer veel van wat Oranje zegt, moet gezien worden tegen de achtergrond van de latere gebeurtenissen, in het bijzonder die tijdens het Bestand, waarbij Maurits betrokken zal zijn. Hij begint met enkele meer persoonlijke adviezen:

Geen slappe traegheyt, laet u Eed'le borst verov'ren,
Noch vrouwen sucht te seer u dapperheyt betoov'ren,
Noch drift tot meer gesagh, in dit gevryde landt,
Van ware eendracht oyt ontstrengelen de bant.

(vss. 726-729, p. 23)

Opmerkelijk is dat hier enkele negatieve zaken worden aangeroerd door Wilhem die Maurits al tijdens zijn leven, vooral na 1618, zijn verweten: zijn traagheid, waarvan we nu weten dat het geen traagheid was maar eerder bedachtzaamheid en geen onnodige risico's willen nemen; zijn ‘vrouwen sucht’, omdat Maurits geen wettig huwelijk was aangegaan, maar, naast frekwente losse betrekkingen met andere vrouwen, een vaste relatie onderhield met een gewezen staatsiedame van Louise de Coligny, bij wie hij ook kinderen had^(43.); zijn ‘drift tot meer gesagh’, waarbij het voortdurende verwijt tegen hem later was dat hij ernaar gestreefd zou hebben een monarchaal gezag te vestigen^(44.), maar ook hiervan weten we nu dat hij dit nooit heeft gewild. Wilhem vervolgt zijn betoog:

Geeft geenen Dienaer macht te^(45.) krayen u te boven,
Wat oyt sijn kloeck beleyt u yver magh belooven,
Maer dient u, daer't vereyscht, van sijn besette raet,
Doch maeckt dat u gesagh hem staegh te duchten staet.
Hoet Kercken-twist, bequaem de landen om te keeren, (...)

(vss. 730-734, p. 24)

De eerste vier regels spreken voor zichzelf en vormen een advies dat elk staatsman ter harte dient te nemen, maar de laatste zin kan niet los worden gezien van de gebeurtenissen tijdens het Bestand. Maurits wordt duidelijk gewaarschuwd godsdiensttwisten te voorkomen, want deze kunnen de samenleving tot in haar kern aantasten.

(43.) Maurits had acht onwettige kinderen. Zijn bastaarden bekleedden later belangrijke posities in de Republiek. Van hun kant deden zij alles om de eer en de reputatie van het stadhouderlijk huis te bevorderen (Van Nierop 1985, 19, 22 noot 73).

(44.) Hierover Van Deursen (1979, passim).

(45.) In de tekst staat afgedrukt de. Mijns inziens is dit een zetfout en moet de d een t zijn.

[p. 269]

Ook in de volgende passus klinken de gebeurtenissen uit de turbulente jaren van het Bestand door:

Verhoet u van gewelt, op volck of lant te plegen,
En tegen dese staet keert nimmer uwen degen.
Noch voet de zijdigheyt, door Borger twist geteelt,
Op dat g'op d'Overheyt een bitt're rolle speelt:
Bequaem alleen de bant van liefde in twee te snijden,
En onderlinge min te droevigh te verwijden.

(vss. 746-751)

Een bijzondere nadruk legt Wilhem op gerechtigheid en genade van de zijde van de stadhouder:

Beloont beproefde tròuw en straft alle euveldaet,
Doch soo, dat noyt de straf het quaet te boven gaet,
Maer hoe 't de noodt vereyscht, tot stuttingh van het quade,
Geeft altijdt tijdt en plaets voor sachtheyt en genade.

(vss. 752-755)

Horen we hier misschien een licht verwijt dat Maurits in 1619 geen gebruik heeft gemaakt van zijn recht tot het verlenen van gratie en de oude Oldenbarnevelt, ondanks diens grote verdiensten voor land en volk, heeft laten terechtstellen? Voor wie die kritiek erin wil lezen, staat zij er. Na nog een aantal adviezen te hebben gegeven voor de opbouw van leger en marine, stelt Wilhem de buitenlandse politiek aan de orde:

Twee nageburen heeft natuer aen dese Staten,
Elck even in belang en staetsplicht, ingelaten,
Den blancken Brit ter zee u toevlucht en u muer,
Soo afgunst niet ontaert soo dichten nagebuer,
En 't Rijck daer Lelyen op violetten bloeyen,
Die yder om het seerst sich uwes saecks bemoeyen,
Elck door bysond're macht u hooger op merck waert,
Den eenen van ter zee den ander by der aert,
Die door de Godtsdienst u een naverwandt te noemen
Maer nijdigh door belang, al soeckt men 't te verbloemen,
Dees wijder door het eerst, indien men 't schickt op 't quaetst,
Maer bondigh aen u saeck en welstandt door het laetst.
Die staen u, kan het zijn, om't seerst aen u te binden;
En willen sy sich selfs, ghy moet u laten vinden.
Maer d'afgunst die wel licht u die verwijd'ren sou,
Bint dese aen uw, soo veel ick sulcks voor seecker hou,
Maer sulcke als yverigh sal soecken te verhoeye,
Dat niet door u verval sijns vyants macht en groeye, (...)

(vss. 770-787, p.25)

[p. 270]

De buitenlandse politiek van de Republiek wordt bepaald door de twee grote buurlanden Engeland en Frankrijk. Daarvan is Engeland meer verwant door de religie, maar tezelfdertijd een rivaal van de Nederlandse handel ter zee, en jaloers op de expansie daarvan. Frankrijk en Engeland zijn ook elkaars rivalen en dat biedt grote mogelijkheden voor de buitenlandse politiek. Want beide landen zullen proberen om via bondgenootschappelijke banden met de Republiek elkaar in toom te houden. Het is voor de Nederlanders zaak om met beide landen nauwe betrekkingen te onderhouden en in een soort evenwichtspolitiek de rivalen tegen elkaar uit te spelen tot hun eigen voordeel. Het lijkt mij toe dat ook hier weer de eigentijdse situatie doorschemert want deze vorm van buitenlandse politiek is meer die van Johan de Witt dan die van Willem van Oranje. De raadpensionaris probeert immers juist aan het begin van de jaren zestig een balance of power-politiek van de grond te krijgen tussen de drie landen (AGN 1954 VII, 137-138). Blijkbaar kan Van den Bosch zich wel vinden in De Witts streven de drie landen op één lijn te krijgen. Hij zal dat prefereren boven een te sterk leunen op het machtige Frankrijk. Het gevaar daarvan had hij al eerder gesignaleerd, vooral in verband met de religie (Duits 1981, 334). In 1584 daarentegen was Willem van Oranje er nog heilig van overtuigd dat het van groot belang was voor ons land om sterk te steunen op Frankrijk, een opvatting die later door Oldenbarnevelt werd overgenomen en in praktijk gebracht (Van Deursen 1979, 93-95).

Als we het gesprek tussen Wilhem en Maurits, dat grotendeels bestaat uit een lange monoloog van de vader, nog eens overzien dan valt het op hoe omzichtig de schrijver hier te werk is gegaan. Blijkbaar is hij goed op de hoogte geweest van de kritiek op leven en daden van Maurits. Hij laat Wilhem zijn adviezen en waarschuwingen dan ook zodanig formuleren dat daarin het horen van kritiek op Maurits mogelijk is, zonder dat die expliciet uitgesproken wordt. Een lezer of toeschouwer zou eventueel kunnen konkluderen dat Willem van Oranje in dezelfde omstandigheden anders zou hebben gehandeld en dat dan bepaalde tegenstellingen niet zo op de spits zouden zijn gedreven omdat hij veel eerder ingegrepen zou hebben. Het ging Van den Bosch

[p. 271]

blijkbaar op dat moment zozeer om de persoon van Willem van Oranje en diens verdiensten in de strijd tegen Spanje, dat Maurits daar enigszins het slachtoffer van moest worden. Ook aan het slot van het stuk valt dit op. Als de geest van Wilhem aan Loisa de roem van haar nageslacht verkondigt, blijft Maurits volledig buiten beschouwing. Wilhem ziet kans om Frederik Hendrik te laten deelnemen aan de slag bij Nieuwpoort zonder Maurits zelfs maar te noemen. Men kan natuurlijk tegenwerpen dat Maurits niet tot Loisa's kinderen behoorde en daarom ongenoemd kon blijven, maar het lijkt mij dat het eerder te maken heeft met de bedoelingen van de schrijver met zijn stuk. Het zou volstrekt niet vreemd zijn geweest als de geest van Wilhem ook gewag had gemaakt van Maurits' verdiensten in de strijd tegen Spanje, die waren tenslotte bijzonder groot. Een veel meer omstreden Oranje als Willem II blijft ook bijna volledig uit het beeld. Deze kon natuurlijk niet helemaal worden weggelaten omdat hij als kleinzoon van Loisa wel een directe afstammeling was, maar van hem zegt de geest alleen dat hij met een Engelse prinses zal trouwen en Willem III nalaten.

Conclusies

De Willem van Oranje zoals die door Van den Bosch in Wilhem Of Gequetste Vryheyt voor ons wordt neergezet is een vroom christen die zich onderwerpt aan Gods besluit. Als het in Gods bedoeling ligt hem uit het leven weg te rukken, zal hij dat aanvaarden. Hij is echter niet bereid zich daarover zorgen te maken, want dat zou hem maar afleiden van zijn aardse taak: de strijd voor de religieuze en staatkundige vrijheid tegen de Spaanse vijand. Die taak houdt hem dag en nacht bezig. Daarvoor heeft hij al zijn energie nodig en daartoe voelt hij zich door God geroepen. Als staatsman heeft hij een scherp inzicht in de binnen- en buitenlandse politiek en kent hij de grenzen van zijn macht. Als mens is hij moedig, onverschrokken, standvastig en evenwichtig. Als gezagsdrager is hij hard, maar rechtvaardig. Hij staat open voor iedereen en vindt dat iedere onderdaan die dat wil toegang tot hem moet hebben. Zijn omgeving vindt hem in dat opzicht wat te zorgeloos, omdat hij te veel vertrouwen heeft in mensen. Hij

[p. 272]

sterft als een gelovig christen, zijn land en volk, zijn vrouw en kinderen aanbevelend in de hoede van zijn Schepper. Van den Bosch maakt gebruik van elke mogelijkheid die het stuk biedt om zijn held te presenteren als een wijs vorst en een christelijke deugdheld, een ware ‘christelijke ridder’.

Van de zijde van de Staten worden Oranjes grote verdiensten in de strijd om de vrijheid geroemd. Hij heeft zijn leven voor het vaderland gegeven, een roem die hem nooit zal kunnen worden afgenomen. De rei werkt de parallel uit tussen Claudius Civilis en Willem van Oranje en komt met de metafoor van de zuil, waarop de staat rust. Als deze valt, kan het hele staatsgebouw in elkaar storten. Reeds in het motto van het stuk op de titelpagina wordt dit benadrukt; daar lezen we ‘Columen patriae, Mora Fatorum Laniata Jacet’. De vertaling hiervan luidt:

Terneer ligt nu de stut van 't vaderland;
Die ons tot schut was tegen het noodlot, weggerukt.^(46.)

Daarnaast klinkt de politieke overtuiging van de auteur op allerlei plaatsen in het stuk door. Heel evident is dat in de opvatting dat de strijd tegen Spanje in de eerste plaats een strijd voor religieuze vrijheid is geweest; de staatkundige vrijheid komt voor Van den Bosch pas op de tweede plaats. De prominente plaats die de religie in allerlei uitspraken krijgt toebedeeld, bewijst dat voldoende. Tegelijkertijd valt het op dat de schrijver in de voorstelling van zaken betreffende de gebeurtenissen van 1618/1619 geen scherpslijper is en geen puur orthodox standpunt inneemt. Ook een zekere overheidsbemoeienis met kerkelijke zaken wijst hij niet zonder meer af.

In de ogen van Van den Bosch zijn de Hollanders ondankbaar tegenover de grondlegger van hun vrijheden en diens nakomelingen en ontkennen zij Oranjes verdiensten voor de opbouw van de staat. Hij vindt dat ook de huidige achterkleinzoon van Oranje zijn rechtmatige plaats aan het roer van de staat moet kunnen innemen. Vandaar aan het eind van het stuk de nadruk op de jonge prins Willem III, ‘de hoop van grote dingen’.

Het blijkt dat Van den Bosch een goed inzicht heeft in het func-

(46.) Ik dank dr. F.F. Blok en dr. P. Tuynman voor hun bereidwillige hulp bij het vertalen van het motto.

[p. 273]

tioneren van het stadhoudersambt, hij schrijft de stadhouder geen taken toe die hij staatsrechtelijk niet heeft. Ook hij ziet hem slechts als een ‘eminent hoofd’, de eerste dienaar van de Staten, die de dragers zijn van de soevereiniteit. Een stadhouder ‘streeftvoor 't hoogh gesagh der eens gesinde Vaders' (vs. 1542). Maar zijn positie is wel zodanig dat hij in staat is 's Landts toom te korten of te vieren’ (vs. 224). In de visie van Van den Bosch gaan, zonder een Oranje als stadhouder, de zaken in het land niet goed; alleen iemand uit dit illustere geslacht die ‘den helmstock’ voert, is in staat allerlei excessen die de auteur meent waar te nemen, te beteugelen. Door deze opvattingen in zijn treurspel expliciet te verwoorden, plaats hij het stuk midden in de politieke actualiteit en kiest hij positie in de polemiek.

[p. 281]

Geraadpleegde literatuur:

AGN 1949-1958. Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Onder red. v.J.A. van Houtte, J.F. Niermeyer, J. Presser e.a. Utrecht enz. 1949-1958. 12 dln.

UIT DEN BOGAARD 1955. M. Th. Uit den Bogaard, De Gereformeerden en Oranje tijdens het eerste stadhouderloze tijdperk. Groningen/Djakarta 1955.

VAN DEN BOSCH 1645. Carel de Negende, anders Parysche Bruyloft, Door L.V.B.Z. pl. 1645.

VAN DEN BOSCH 1663. Wilhem Of Gequetste Vryheyt. Treur-spel. Door L.v.B. Dordrecht, 1663.

VAN DEURSEN 1979. A. Th. van Deursen ‘Maurits’. In: Nassau en Oranje in de Nederlandse geschiedenis. Red. C.A. Tamse. Alphen aan den Rijn 1979, 85-109.

[p. 282]

VAN DEURSEN 1984. A. Th. van Deursen, H. de Schepper, Willem van Oranje een strijd voor vrijheid en verdraagzaamheid. Weesp enz. 1984.

DUITS 1981. H. Duits, ‘“De Moordt schuilt onder bruiloftskleên.” I. Twee spelen over de Parijse bloedbruiloft en de politieke actualiteit in het midden van de zeventiende eeuw.’ In: Spektator 10 (1980-1981), 323-338.

DUYM 1976. Het Moordadich Stvck van Balthasar Gerards, begaen aen den Doorluchtighen Prince van Oraignen. 1584. van Jonkheer Jacob Duym (1606) (...). Ingel. en van aant. voorz. d.L.F.A. Serrarens en N.C.H. Wijngaards. Zutphen z.j. (1976). KLP 218.

FOCKEMA ANDREAE 1969. S.J. Fockema Andreae, De Nederlandse staat onder de Republiek. Derde druk. Amsterdam 1969.

GEYL 1939. P. Geyl, Oranje en Stuart 1641-1672. Utrecht 1939.

GEYL 1971. P. Geyl, ‘Het stadhouderschap in de partij-literatuur onder De Witt’. In: id., Pennestrijd over staat en historie. Opstellen over de vaderlandse geschiedenis aangevuld met Geyl's levensverhaal (tot 1945). Groningen 1971, 3-72.

GROENVELD 1967. S. Groenveld, De Prins voor Amsterdam. Reacties uit pamfletten op de aanslag van 1650. Bussum 1967.

HAITSMA MULIER 1984. E.O.G. Haitsma Mulier, ‘Willem van Oranje in de historiografie van de zeventiende eeuw’. In: Willem van Oranje in de historie 1584-1984. Vier eeuwen beeldvorming en geschiedschrijving. O.r.v.E.O.G. Haitsma Mulier en A.E.M. Janssen. Utrecht 1984, 32-63.

VAN HOGENDORP 1932. De spelen van Gijsbrecht van Hogendorp. Uitgegeven door F.K.H. Kossmann. 's-Gravenhage 1932.

HOOFT 1642. P.C. Hooft, Neederlandsche Histoorien, sedert de ooverdraght der Heerschappye van Kaizar Karel den Vyfden, op Kooning Philips zynen zoon. Amsterdam 1642.

HOOFT 1971. P.C. Hooft, Sonnetten. Reden vande Waerdicheit der Poesie. Bez. d.P. Tuynman. Amsterdam 1971.

HUYGENS 1892-1899. De Gedichten van Constantijn Huygens. Naar zijn handschrift uitgegeven door J.A. Worp. Groningen 1892-1899, 9 dln.

JANSSEN 1984. A.E.M. Janssen, ‘Prins Willem van Oranje in het oordeel van tijdgenoten.’ In: Willem van Oranje in de historie 1584-1984.

[p. 283]

Vier eeuwen beeldvorming en geschiedschrijving. O.r.v.E.O.G. Haitsma Mulier en A.E.M. Janssen. Utrecht 1984, 9-31.

METER 1975. J.H. Meter, De literaire theorieën van Daniël Heinsius. Een onderzoek naar de klassieke en humanistische bronnen van De Tragoediae Constitutione en andere geschriften. Amsterdam 1975.

MEW 1980-1984. Moderne encyclopedie van de wereldliteratuur. Onder hoofdred. v.A.G.H. Bachrach, M. de Grève, G. Stuiveling e.a. 2e, geheel herz. uitg. Haarlem enz. 1980-1984, 10 dln.

VAN NIEROP 1985. H.F.K. van Nierop, ‘Adellijke bastaarden in de zestiende eeuw’. In: Bestuurders en Geleerden. Opstellen over onderwerpen uit de Nederlandse geschiedenis van de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw, (...). O.r.v. S. Groenveld, M.E.H.N. Mout en I. Schöffer. Amsterdam enz. 1985, 11-23.

OEY-DE VITA 1983. Academie en Schouwburg. Amsterdams toneelrepertoire 1617-1665. Naar de bronnen bewerkt en ingeleid door E. Oey-de Vita en M. Geesink. M.m.v.B. Albach en R. Beuse. Amsterdam 1983.

POELHEKKE 1973. J.J. Poelhekke, ‘Kanttekeningen bij de pamfletten uit het jaar 1650’. In: id., Geen blijder maer in tachtigh jaer. Verspreide studiën over de crisisperiode 1648-1651. Zutphen 1973, 35-62.

SELLIN 1968. P.R. Sellin, Daniel Heinsius and Stuart England. Leiden enz. 1968.

SMIT 1975. W.A.P. Smit, Kalliope in de Nederlanden. Het Renaissancistisch-klassicistische epos van 1550 tot 1850. Eerste deel. Assen 1975.

SMITS-VELDT 1982. M.B. Smits-Veldt, ‘De opening van de “Neerlandtsche Academia De Byekorf”. Melpomene presenteert: Gijsbrecht van Hogendorps Orangien-tragedie.’ In: Spektator 12 (1982-1983), 199-215.

SNOEP 1975. D.P. Snoep, Praal en propaganda. Triumfalia in de Noordelijke Nederlanden in de 16de en 17de eeuw. Alphen aan den Rijn 1975.

STRENGHOLT 1980. L. Strengholt, ‘Dromen in Vondels drama's.’ In: Verslag van het zevende colloquium van docenten in de neerlandistiek aan buitenlandse universiteiten (...), 27-31 augustus 1979. 's-Gravenhage enz. 1980, 25-41.

UYTENHAGE DE MIST 1662. De Stadthouderlijcke Regeeringe in Hollandt

[p. 284]

ende West-Vrieslandt. (...). Amsterdam 1662.

VEENSTRA 1968. F. Veenstra, Ethiek en moraal bij P.C. Hooft. Twee studies in renaissancistische levensidealen. Zwolle 1968.

VERMASEREN 1951. B.A. Vermaseren, ‘Humanistische drama's over de moord op de Vader des Vaderlands.’ In: TNTL 68 (1951), 31-67.

VONDEL 1948. Joost van den Vondel, Leeuwendalers. Lantspel. Van inl. en verklarende noten voorzien door Anton van Duinkerken. Utrecht enz. 1948.

VOS 1726. Alle de Gedichten van Jan Vos. Amsterdam 1726, 2 dln.

DE VRANKRIJKER 1933. A.C.J. de Vrankrijker, De motiveering van onzen opstand. De theorieën van het verzet der Nederlandsche opstandelingen tegen Spanje in de jaren 1565-1581. Nijmegen enz. 1933.

DE VRANKRIJKER 1937. A.C.J. de Vrankrijker, De staatsleer van Hugo de Groot en zijn Nederlandsche tijdgenooten. Nijmegen enz. 1937.

VAN DE WAAL 1952. H. van de Waal, Drie eeuwen vaderlandsche geschieduitbeelding. 1500-1800. Een iconologische studie. 's-Gravenhage 1952, 2 dln.

WIJNGAARDS 1974. N.C.H. Wijngaards, ‘De zgn. Oranjestukken en hun publiek.’ In: Handelingen van het tweeëndertigste Nederlands Filologencongres, 5-7 april 1972. Amsterdam 1974, 117-131.

ZAALBERG z.j.C.A. Zaalberg, ‘Hooft: het epos van onze wordende natie’. In: De Muze der geschiedenis. Door B.A. van Groningen, F.W.N. Hugenholtz, C.A. Zaalberg e.a. Wassenaar z.j., 53-74.

Deze publicatie is tot stand gekomen in het kader van het voorwaardelijk gefinancierde programma no. LETT/83/8 van de Faculteit der Letteren aan de Vrije Universiteit te Amsterdam.