Voortgang. Jaargang 6

[p. 49]

De constructie hebben/zijn + (‘)voltooid deelwoord(’)
Theo A.J.M. Janssen^*

the ambiguous term is the compound and not the adjective...

W.V.O. Quine, Word and object

* Gesprekken met Arie Verhagen hebben geleid tot aanscherping van de formulering.

0. Samenvatting

Waar constructies van de vorm hebben/zijn + voltooid deelwoord worden toegepast als plusquamperfectum (vvt), perfectum (vtt) of als futurum exactum (vttt), kan een tijdsbepaling, al naar gelang zij het voltooid deelwoord dan wel hebben/zijn modificeert, een verschillend effect voor de interpretatie teweeg brengen. Indien de tijdsbepaling betrekking heeft op het voltooid deelwoord, wordt de situatie (toestand, gebeuren of handeling) die meer in het bijzonder door het voltooid deelwoord gedenoteerd wordt, niet gepresenteerd als reeds voltrokken vóór het interval van de tijdsbepaling. Heeft de tijdsbepaling daarentegen betrekking op hebben/zijn, dan heeft deze wijze van modificatie een resultatief effect: de specificatie van het tijdsinterval van hebben/zijn markeert de tijd waarvóór de situatie die meer in het bijzonder door het voltooid deelwoord wordt aangeduid, voltrokken is, zodat deze situatie onder de aandacht komt in haar voltrokkenheid.

Naast deze twee toepassingsmogelijkheden, waarin het tijdsinterval van het voltooid deelwoord beide keren anterieur is aan het tijdsinterval van hebben/zijn, doet zich de mogelijkheid voor dat enerzijds het ‘vol-

[p. 50]

tooid deelwoord’ en anderzijds hebben/zijn op hetzelfde tijdsinterval betrokken zijn. De onderlinge verhouding tussen het drietal gebruikswijzen wordt geanalyseerd.

1. Inleiding

De ambiguïteit van een constructie als het haar achterover gekamd hebben is een intrigerend verschijnsel zowel voor degene die studie maakt van het werkwoordelijke tijdsysteem als voor degene die zich verdiept in de relatie tussen de werkwoorden van een werkwoordgroep maar zeker ook voor hem of haar die geïnteresseerd is in de morfologie van het werkwoord, in het bijzonder in de lexicaal-morfologische karakterisering van een vorm als gekamd. Rigter (1984) confronteert zijn analyse van het werkwoordelijke temporele systeem met Hoekstra's visie (1984) op een werkwoordgroep als de genoemde constructie. Hij presenteert de volgende observaties.

		state	event
(1)	Het hekje is geschilderd.	+	+
(2)	Het hekje is morgen geschilderd.	+	-
(3)	Het hekje is nu geschilderd.	+	-
(4)	Het hekje is gisteren geschilderd.	-	+

Gesteld wordt dat is in (2) en (3) het hoofd vormt van het predikaat, waar het finiete werkwoord samen kan gaan met bepalingen als nu en morgen, terwijl in (4) geschilderd het hoofd van het predikaat vormt aangezien gisteren niet met een finiet werkwoord als is kan samengaan. Rigter legt hierbij verband tussen enerzijds de state-lezing van de zinnen (2-3) en de onmogelijkheid ervan voor zin (4) en anderzijds de grammaticaliteit van zinnen als (5-6) tegenover de ongrammaticaliteit van een zin als (7).

(5)	Het hekje is morgen groen.
(6)	Het hekje is nu groen.
(7)	*Het hekje is gisteren groen.

[p. 51]

Op grond van deze observaties beschouwt Rigter in aansluiting op en ter ondersteuning van Hoekstra alleen het finiete werkwoord in de state-lezing als hoofdwerkwoord (dat wil zeggen, een werkwoord met een eigen subcategorisatieframe en theta-rollenpatroon).

In de volgende paragrafen zal betoogd worden dat de state/event-karakteristiek die Rigter aan de zinnen (1-4) toekent, niet houdbaar is en dat de constructie hebben/zijn + (‘)voltooid deelwoord(’) in een andere analyse meer van haar raadsels prijsgeeft. In Janssen (1983) wordt aangenomen dat aan de afzonderlijke werkwoorden van een werkwoordgroep in principe onderling verschillende tijden kunnen worden toegekend. Drie tijdsverhoudingen zijn van belang: simultaniteit, anterioriteit en posterioriteit. De zinnen (8-10) geven hiervan achtereenvolgens een voorbeeld.

(8)	Peter heeft zijn haar achterover zitten.
(9)	Peter heeft zijn haar zojuist achterover gekamd.
(10)	Peter zal zijn haar straks achterover kammen.

In zin (8) kunnen de tijden waarop het finiete werkwoord (heeft) en het infiniete werkwoord (zitten) gesitueerd zijn, moeilijk anders dan als simultaan begrepen worden. De tijd van het finiete werkwoord in zin (9) volgt strikt op de tijd waarop het achterover kammen gesitueerd is. In zin (10) gaat hij er strikt aan vooraf, uiteraard alleen als de met het epistemisch modale zal uitgedrukte inschatting dat Peter straks zijn haar achterover kamt, bewaarheid wordt.

De volgende punten zullen aan de orde worden gesteld: (a) afhankelijk van de modificerende functie van een striktsituerende (of een kaderaanduidende) tijdsbepaling^1. zijn er systematisch interpretatieve verschillen binnen de categorie van constructies waarin de tijd van het infiniete werkwoord in de vorm van een voltooid deelwoord anterieur is aan de tijd van het finiete werkwoord in een vorm van hebben/zijn, § 2; (b) er treden systematische verschillen op tussen deze categorie van constructies enerzijds en anderzijds de categorie van constructies waarin de tijd van het infiniete werkwoord in de vorm van een voltooid

1. Een kaderaanduidende tijdsbepaling als gisteren kan met een striktsituerende tijdsbepaling als om tien uur gecombineerd worden; in zo'n combinatie bepaalt om tien uur meer specifiek de temporele positie van een situatie, zodat in zulke gevallen bij opmerkingen over de temporele positie van een situatie verder wordt uitgegaan van de meer specifieke bepaling. Zie voor een analyse van diverse typen combinaties van adverbiale tijdsbepalingen Janssen (1983; 1985).

[p. 52]

deelwoord simultaan is aan de tijd van het finiete werkwoord in een vorm van hebben/zijn, § 3.

2. De anterioriteitsverhouding

Van de volgende groep zinnen heeft de eerste zin twee lezingen die achtereenvolgens, afgezien van de inhoud van de aangebrachte nadere specificaties, overeenkomen met de tweede en de derde zin.

(11)	Peter was om tien uur vertrokken.
(12)	Peter was om tien uur al lang en breed vertrokken.
(13)	Peter was om tien uur haastig vertrokken.

In (12) is het vertrek van Peter voor tien uur gesitueerd, terwijl het zich in (13) juist om tien uur voltrekt. Een vergelijkbaar onderscheid kan onderkend worden tussen zinnen als de volgende, waar het finiete werkwoord als presentisch kan worden opgevat.

(14)	Peter is nu al lang en breed vertrokken.
(15)	Peter is zojuist haastig vertrokken.

In de eerste zin heeft het vertrek van Peter voor nu plaats, dus evenals in zin (12) voor het tijdsinterval dat met de striktsituerende tijdsbepaling om tien uur gedenoteerd wordt. In de tweede zin daarentegen moet, analoog aan zin (13) Peters vertrek gesitueerd worden juist op het tijdsinterval dat met de tijdsbepaling zojuist wordt aangeduid.

In zinnen waar het finiete werkwoord voor een futurele interpretatie in aanmerking komt, blijkt alleen de lezing die met zin (12) en (14) correspondeert, onproblematisch, getuige de volgende voorbeelden.

(16)	Peter is morgen om tien uur al lang en breed vertrokken.
(17)	?Peter is straks haastig vertrokken.

Peters vertrek is in (16) te situeren vóór tien uur morgen, maar,

[p. 53]

als aan (17) al een betekenis toegekend kan worden, moet het vertrek hier niet, analoog aan (13) en (15), op het met straks gedenoteerde interval, maar ervóór gesitueerd worden.²

De lezing van de constructie hebben/zijn + voltooid deelwoord zoals in de zinnen (12), (14) en (16) wordt wel resultatief genoemd (bijv. Steube 1980). Het zijn gevallen waar Rigter een state onderkent.

Maar vastgesteld kan worden dat, in gevallen waar het finiete werkwoord door een tijdsbepaling wordt gemodificeerd, niettemin tussen het finiete en infiniete werkwoord een anterioriteitsrelatie aangenomen mag worden, getuige de volgende zinnen.

(18)	Gisteren was Peter een jaar geleden vertrokken.
(19)	Vandaag is Peter een jaar geleden vertrokken.
(20)	Morgen is Peter een jaar geleden vertrokken.

De bepalingen gisteren, vandaag en morgen moeten worden opgevat als modificatie van het finiete werkwoord, zoals blijkt uit de ongrammaticaliteit van zin (21).

(21)	*Gisteren is Peter een jaar geleden vertrokken.

Peters vertrek wordt in de zinnen (18-20) een jaar voor achtereenvolgens gisteren, vandaag en morgen gesitueerd, waarmee de anterioriteit van de situatie gedenoteerd door vertrokken ten opzichte van de situatie gedenoteerd met was en is voldoende toegelicht moge zijn.

De bovenstaande observaties leiden tot twee vragen. Is er ook nog sprake van een resultatieve lezing waar zowel het finiete als het infiniete werkwoord gemodificeerd is, zoals in (18-20)? En hoe komt het dat bij het futurum exactum, wanneer daar maar één striktsituerende (of kaderaanduidende) adverbiale tijdsbepaling voorkomt, deze kennelijk uitsluitend betrekking kan hebben op het finiete werkwoord?

2 Het finiete werkwoord van de futurum-exactumformatie is in de regel temporeel gemodificeerd (zie par.2.3). Een schijnbare uitzondering vormt een geval waar de context bepalend is voor de situering van het tijdsinterval waarop het finiete werkwoord betrekking heeft, bijvoorbeeld.

(i)

(Als je hem morgenmiddag bij zijn aankomst vraagt hoe laat hij 's morgens van huis is gegaan, zal hij je verzekeren) dat hij om tien uur vertrokken is.

Maar de tijd van is in de dat-zin moet opgevat worden als relatief ten opzichte van de tijd van de situatie die (in het bijzonder) met verzekeren wordt gedenoteerd. Deze tijd vormt een nieuw origo voor de tijden van de dat-zin (zie Verkuyl en Le Loux-Schuringa 1983), getuige ook de volgende zin.

(ii)

(Als je hem morgenmiddag bij zijn aankomst vraagt hoe laat hij 's morgens van huis is gegaan, zal hij je verzekeren) dat hij om tien uur al vertrokken was.

Vertrokken was is ten opzichte van de tijd van verzekeren als plusquamperfectum te beschouwen, zoals vertrokken is in (i) ten opzichte hiervan als een perfectum moet worden begrepen en niet als een futurum exactum ten opzichte van de tijd waarop de zin in zijn geheel geuit wordt.

[p. 54]

2.1. De resultatieve lezing

De vraag naar de aan/afwezigheid van een resultatieve lezing, dwingt ertoe te preciseren wat de kenmerken zijn van een resultatieve lezing. De vergelijking van de volgende zinnen laat zien dat er bij het gebruik van een tijdsbepaling als na tien uur een discrepantie is tussen de presentische en de futurele toepassing van het finiete werkwoord.

(22)	Peter heeft zich gisteren na tien uur in de wang gesneden.
(23)	?Peter heeft zich morgen na tien uur in de wang gesneden.

In het voorgaande is gebleken dat gisteren na tien uur betrekking moet hebben op het infiniete werkwoord, en dat morgen na tien uur er géén betrekking op kan hebben. De tijdsbepaling in (23), die dus begrepen zou moeten worden als betrekking hebbend op het finiete werkwoord, is kennelijk niet op die taak berekend doordat door na tien uur wel een begin, maar geen eind van een tijdsinterval gedenoteerd wordt. Anders gezegd, met na tien uur wordt een tijdsinterval geopend dat naar de toekomst niet begrensd is, zodat het tijdsinterval van heeft willekeurig ergens in de toekomst kan liggen; (23) houdt aldus nauwelijks meer in dan een zin als Peter snijdt zich morgen na tien uur in de wang en vormt daarmee een schending van de coöperatieprincipes van Grice omdat zijn betekenis meer indiceert. Uit de moeilijkheid om aan zin (23) een interpretatie te hechten kan worden afgeleid dat de determineerbaarheid van een markatiepunt vanwaaraf de situatie als voltrokken beschouwd kan worden, kenmerkend is voor de resultatieve lezing.^3.

De relevantie van de determineerbaarheid van een markatiepunt kan, omgekeerd, ook gevonden worden waar het niet gaat om de afgrenzing van het tijdsinterval van het finiete werkwoord, maar om de afgrenzing van het tijdsinterval dat door het infiniete werkwoord gedenoteerd wordt, zoals wordt geïllustreerd door de volgende zinnen, waar nu een tijdsinterval aanduidt waarbinnen ook de tijd van de spreekhandeling gesitueerd is.

3. De term futurum exactum is in zoverre treffend dat bij toepassing van de hiermee aangeduide temporele compositie het markatiepunt altijd duidelijk in het geding is, wat niet noodzakelijk is bij het plusquamperfectum en het perfectum. De relevantie van de determineerbaarheid van het markatiepunt blijkt ook bij sommige typen kaderaanduidende tijdsbepalingen als tijdens het journaal van acht uur of tussen acht en tien uur, die weliswaar een tijdsinterval met een eind denoteren maar waarbinnen een situatie niettemin willekeurig gesitueerd kan zijn. Zie zin (i) met de kaderaanduidende tijdsbepaling vanavond tegenover de zinnen (ii) en (iii).

(i)

Peter is vanavond vertrokken.

(ii)

Peter is tijdens het journaal van acht uur vertrokken.

(iii)

Peter is tussen acht en tien uur vertrokken.

Anders dan voor zin (i) is een futurum exactum voor de zinnen (ii) en (iii) nauwelijks of niet aannemelijk.
Het oordeel dat met het vraagteken aan zin (23) gegeven wordt, is te streng voor een zin als (iv), omdat deze een lezing kan hebben waarin het finiete en het infiniete werkwoord simultaan zijn.

(iv)

Peter is morgen na tien uur vertrokken.

De volgende zinnen zijn wel voorbeelden die onmiskenbaar als zeer vreemd beoordeeld mogen worden. Dit hangt samen met het optreden van een wederkerend of wederkerig (in)direct object, dan wel met de onmogelijkheid van het (‘)voltooid deelwoord(’) om zonder hebbend attributief te worden toegepast, zoals geslapen en geregend.

(v)

?Peter heeft zich morgen na tien uur geschoren.

(vi)

?Peter heeft zich morgen na tien uur in zijn wang gesneden.

(vii)

?Peter en Jan hebben elkaar morgen na tien uur gezien.

(viii)

?Peter heeft morgen na tien uur geslapen.

(ix)

?Het heeft morgen na tien uur geregend.

[p. 55]

(24)	Peter is nú vertrokken.
(25)	?Peter heeft nú gewandeld.
(26)	Peter heeft nú een uur gewandeld.
(27)	Peter is nú van het plein naar het museum gewandeld.

De moeilijkheid om voor (25) een passende lezing te vinden moet toegeschreven worden aan de eigenschap van wandelen, dat zondere verdere modificatie veelal als non-terminatief te beschouwen is. De bepalingen een uur en van het plein naar het museum in de zinnen (26-27) veroorzaken een onmiskenbaar terminatieve lezing. De wandeling van een uur, resp. van het plein naar het museum is geheel voltrokken voordat het door nú gedenoteerde tijdsinterval ingaat (zie bijv. Bakker 1975: 174 Vet 1975: 150-152: Janssen 1983: 89-90). Overigens mag voor (25) een lezing als ‘Peter heeft zijn wandeling er nú op zitten’ niet uitgesloten worden.

Het cruciale verschilpunt in de werking van de striktsituerende tijdsbepaling als modificatie van het finiete dan wel van het infiniete werkwoord, blijkt dus schuil te gaan in de mogelijkheid dat de situatie door het voltooid deelwoord gedenoteerd wel, resp. niet vóór het interval van de tijdsbepaling in haar geheel voltrokken is. Want dient de situatie, zoals gebleken is, strikt vóór het interval van de tijdsbepaling die het finiete werkwoord modificeert, voltrokken te zijn, zij is echter niet gepresenteerd als geheel voltrokken vóór het tijdsinterval van de tijdsbepaling die het infiniete werkwoord modificeert, getuige de volgende zinnen, hier te bezien in de perfectum-lezing.

(28)	Peter is om tien uur vertrokken.
(29)	Peter heeft om tien uur gewandeld.
(30)	Peter heeft om tien uur zitten eten.

In geen van deze gevallen is de situatie gedenoteerd door het infiniete werkwoord al voltrokken voor tien uur, mogelijk begint de situatie pas om tien uur.

Het verschil tussen enerzijds de zinnen (24-27) en anderzijds de zinnen (28-30) vindt dus zijn oorzaak in de striktsituerende adverbiale

[p. 56]

tijdsbepaling, die een verschillende rol vervult in beide groepen zinnen. Het bovenstaande leidt tot de volgende vaststelling. De constructie hebben/zijn + voltooid deelwoord kan een resultatieve lezing hebben als de tijd van de situatie die met hebben/zijn wordt gedenoteerd, door een striktsituerende (of kaderaanduidende) tijdsbepaling gespecificeerd wordt, dan wel, getuige de volgende stukjes tekst, op andere wijze saillant onder de aandacht is.

(31)	Hè, hè, Peter is vertrokken.
(32)	Zo, klaar. Het hekje is geschilderd.

Voor een resultatieve lezing is dus relevant dat binnen de samengestelde situatie gedenoteerd door hebben/zijn + voltooid deelwoord ‘de aandacht van de spreker gericht (is) op een tijdstip na het genoemde gebeuren’ (Bakker 1975: 173). Aan deze karakteristiek voldoen de zinnen (12), (14) en (16).^4.

4. De relevantie van de twee werkwoorden, die beide aangrijpingspunt kunnen zijn voor temporele modificatie, vormt een probleem voor een ‘synthetische’ benadering van het werkwoordelijk tijdsysteem zoals onder anderen voorgestaan door Oversteegen en Verkuyl (1984).

2.2. Tweevoudige modificatie en anterioriteit

Is er nog sprake van een resultatieve lezing als niet alleen het finiete werkwoord maar ook het infiniete werkwoord temporeel gemodificeerd is, zoals in de zinnen (18-20)? Er doet zich hierbij een vraag van principiële aard voor die eerst om behandeling vraagt. Is de lezing van de zinnen (12), (14) en (16), die resultatief genoemd is, te beschouwen als een effect op de interpretatie voortkomend uit een samenspel van factoren of moeten er twee typen constructies hebben/zijn + voltooid deelwoord worden aangenomen, waarvan er één resultativiteit als inherent semantisch kenmerk heeft?

Verhagen (1986) laat zien dat er een essentiëel onderscheid gemaakt moet worden tussen de inherente betekenis van taalelementen en een effect dat door een samenstel van factoren bij de interpretatie ontstaat. Met betrekking tot de kwestie of er al dan niet twee constructietypen hebben/zijn + voltooid deelwoord aangenomen moeten worden, wijst alles in de richting van één constructietype, waarin - evenwel met verschillend effect voor de interpretatie van het geheel - consti-

[p. 57]

tuerende elementen nader gemodificeerd kunnen worden. Immers, ook een briljant verandert niet al naar gelang een ander facet wordt voorgehouden of de belichting verschilt. Onafhankelijk van de vraag of nu het finiete dan wel het infiniete werkwoord door een tijdsbepaling gemodificeerd wordt, de situatie genoemd met het infiniete werkwoord dient voltrokken te zijn strikt vóór het tijdsinterval waarop de situatie van het finiete werkwoord ligt. Deze semantische eigenschap is niet afwezig in zinnen als (28-30), maar het markatiepunt van de anterioriteitsverhouding is hier niet zo opvallend in het geding als door de temporele modificatie van het finiete werkwoord in de zinnen (12), (14), (16), (24), (26), (27) en door de context in (31) en (32), waar de relevante situaties steeds in de tijd maar net van elkaar onderscheiden zijn.

Dat het, ten slotte, lastig vast te stellen is of zinnen als (18-20) al dan niet (ook) resultatief kunnen worden opgevat, is niet alleen verenigbaar met, maar tevens juist een ondersteuning van de opvatting dat de resultativiteit een interpretatief effect is en geen inherent semantisch kenmerk van de constructie. Want doordat in de zinnen (18-20) ook het infiniete werkwoord temporeel gemodificeerd wordt, is de modificatie van het finiete werkwoord en daarmee de voltrokkenheid van de voltooid-deelwoordsituatie vóór het begin van de hebben/ situatie, hoewel onbetwistbaar, minder markant.^5.

5. De moeilijkheid om aan zin (17), hier herhaald als (i), een interpretatie toe te kennen, terwijl een zin als (ii) toch onberispelijk is, laat zich nu verklaren.

(i)

?Peter is straks haastig vertrokken.

(ii)

Peter is straks vertrokken.

Haastig zou normaal gesproken wel kunnen dienen als modificatie van vertrokken, maar niet als modificatie van is. Vertrokken wordt door de bepaling haastig als het saillante facet naar voren gehaald en zou aldus ook het meest in aanmerking komen voor verdere modificatie, in casu de modificatie met straks, maar bij het futurum exactum is een temporele modificatie van het finiete werkwoord nodig. Overigens moet hier gewezen worden op gevallen als (iii).

(iii)

Morgen is Peter een jaar geleden vertrokken.

Hier modificeert morgen het finiete en een jaar geleden het infiniete werkwoord. Waarschijnlijk is deze dubbele modificatie niet storend doordat een jaar geleden zich oriënteert op morgen. Immers, hiermee wordt de tijd genoemd vanwaaraf gerekend Peters vertrek een jaar geleden plaats vond. Bij zinnen als (12), (14), (16) en de a-zinnen van (50) en (51) is er eveneens een oriëntatie van de tijdsbepaling van het infiniete werkwoord op de tijdsbepaling van het finiete werkwoord. De tijd die met de laatste wordt aangeduid, fungeert als het peilinterval vanwaar de temporele afstand of het aantal keren gedenoteerd door de tijdsbepaling die op het infiniete werkwoord betrekking heeft, gerekend moet worden.

2.3. Enkelvoudige temporele modificatie bij het futurum exactum

De vraag waarom het voor een futurum exactum, anders dan voor het plusquamperfectum en het perfectum, vereist is dat de tijd van het finiete werkwoord in een vorm van hebben/zijn temporeel is gemodificeerd, staat nog open. Bij de presentische interpretatie van het finiete werkwoord in een formatie als is vertrokken heeft het tijdsinterval van is, waarop wordt vastgesteld dat een situatie voordien voltrokken is, een vaste positie: het tijdsinterval is verankerd aan de tijd van spreken. Hoe zit het met het relevante ‘peilinterval’ bij het futurum exactum en bij het plusquamperfectum? Evenmin als bij het futurum exactum wordt bij het plusquamperfectum door het finiete werkwoord

[p. 58]

aangegeven waar in het verleden het peilinterval gesitueerd moet worden: het kan willekeurig ver verwijderd liggen van de tijd van de spreekhandeling. Maar preterita ook was in een formatie als was vertrokken dient als een preteritum beschouwd te worden (zie Janssen 1983) hebben de eigenschap dat een eenmaal gespecificeerd interval in de verleden tijd ‘zonder nader bericht’ een oriënterende functie kan blijven vervullen voor latere (deel)zinnen, of beter (deel) uitingen, dan waarin het verleden-tijdsinval gespecificeerd is.^6.

Dat zo'n tijdsinterval een persevererende werking kan hebben, daarvan getuige de volgende tekst.

(33)	Peter heeft vanmorgen een aanrijding gehad. Er kwam iemand van links die hem geen voorrang gaf.

De temporale specificatie vanmorgen, gegeven in een zin met een perfectum, is ook relevant voor de interpretatie van de volgende preterita. Bij het futurum wekrt een eenmaal gegeven tijdspecificatie die berekking heeft op een toekomstig interval, zeker niet zonder meer door getuige de volgende teksten.

(34)	Jan vertrekt morgen om tien uur naar Ottawa. Peter is daar dan al lang en breed aangekomen.
(35)	Jan vertrekt morgen om tien uur naar Ottawa. Peter is daar al lang en breed aangekomen.

In (34) heeft is een futurele lezing door de anaforische tijdspecificatie dan, maar in (35), waar zo'n specificatie ontbreekt, kan is nauwelijks anders dan als presentisch worden begrepen. Het futurum exactum blijkt dus ook uitzonderlijk ten opzichte van preteritale werkwoordelijke tijdsaanduidingen. Ongetwijfeld speelt in deze tegenstelling een belangrijke rol dat de werkwoordsvormen zich in hun futurele toepassing niet onderscheiden van hun presentische toepassing.

Dat een werkwoordsvorm voor een futurele toepassing steeds opnieuw

6. Illustratief (voor het Frans) is Molendijk (1984).

[p. 59]

gemodificeerd dient te worden door een tijdsbepaling die een futureel tijdsinterval specificeert, lijkt de regel te zijn. Maar teksten als de volgende laten zien dat een precisering noodzakelijk is.

(36) A:	Waar gaan jullie naar toe in de vakantie?
B:	Jan gaat naar Cornwall, Piet gaat naar Wales en ik ga naar Schotland.
(37) A:	Waar zijn julie in de vakantie?
B:	?Jan is in Cornwall, Piet is in Wales en ik ben in Schotland.

De situaties in de deelzinnen van B's antwoord kunnen in (36) wel zonder meer opgevat worden als gesitueerd in de vakantie, maar in (37) slechts moeizaam. Hier zou de interpretatie dat de drie aangeduide standen van zaken al zijn ingegaan, zich opdringen, als die niet zou impliceren dat zo'n reactie op de vraag wel erg vreemd is. Zoals opgemerkt naar aanleiding van (34-35) is een nadere temporele aanduiding, bijvoorbeeld in de vorm van het anaforische dan, vrijwel onontbeerlijk. Het verschil tussen (36) en (37) komt ongetwijfeld op rekening van de tegenstelling terminatief versus nonterminatief, die zich hier, maar ook bij het zinnenpaar (34) en (35) voordoet. In (35) komt de non-terminativiteit op rekening van zijn en niet op rekening van vertrokken.

3. De simultaniteitsverhouding

Rigter maakt gebruik van de notie state op een wijze die niet op onverdeelde instemming mag rekenen, alleen al omdat ook de toepassing van de constructie hebben/zijn + voltooid deelwoord die door hem een event genoemd wordt, met niet minder recht als een state aangeduid zou kunnen worden. Want het maakt verschil uit of het werkwoord zullen al dan niet met een state-werkwoord (of liever, een complement dat een situatie presenteert als een state) wordt gecombineerd. Dit kan met behulp van de volgende zinnen geïllustreerd worden.

[p. 60]

(38) a	Peter zal vertrekken.
b	Peter zal thuis zijn.
c	Peter zal vertrokken zijn.
d	Peter zal gisteren om tien uur vertrokken zijn.

Hoewel het voor de a-zin de meest voor de hand liggende lezing is dat Peters vertrek in de toekomst gesitueerd wordt, verdient in de c-zin de lezing dat Peters vertrek in de toekomst ligt, zeker niet zonder meer de voorkeur, al is die niet uitgesloten.^7. De c-zin komt in dit opzicht met de b-zin overeen, want ook daar geldt dat de toekomstlezing niet zonder meer de voorkeur heeft. In de d-zin is een futurele lezing voor het complement uitgesloten; gisteren om tien uur modificeert overigens niet zijn, maar vertrokken. Het aangegeven verschil tussen vertrekken en vertrokken zijn hoeft in de benadering van hebben/zijn + voltooid deelwoord waarin hebben en zijn worden opgevat als volwaardige werkwoorden en niet slechts als ‘feature suppliers’ (Rigter 1984: 162), niet te worden gestipuleerd als een kenmerk van het perfectum.^8.

Uit het bovenstaande blijkt dat het beter is om verder niet met de karakterisering state te verwijzen naar gevallen van hebben/zijn + voltooid deelwoord waar een resultatieve lezing aan is toe te kennen, zoals voor (1-3) tot de mogelijkheden behoort. Hiernaast is voor dit drietal zinnen de lezing mogelijk waarin hebben/zijn en het ‘voltooid deelwoord’ als simultaan zijn op te vatten. De constructie hebben/zijn + (‘)voltooid deelwoord(’) zal eerst bezien worden op het verschil in de resultatieve en de simultane interpretatiemogelijkheid, waarna afzonderlijk zal worden ingegaan op de vraag of er bij de simultane toepassing van de constructie al dan niet sprake is van een voltooid deelwoord.

7. Bezie de volgende teksten.

(i)

(Ik voorzie dat Peter vanavond niet van de partij is.) Hij zal ziek zijn.

(ii)

(Ik voorzie dat Peter vanavond niet van de partij is.) Hij zal vertrokken zijn.

In beide gevallen is de tijd van zijn posterieur aan de tijd van zal, hoewel een specificatie door middel van een temporele modificatie in de betrokken zin zelf ontbreekt. Blijkens de observaties die betrekking hebben op enerzijds (35) en (37) en anderzijds (38)c, is er verschil in de toekenbaarheid van een futurele lezing aan formaties zonder zullen en aan formaties die optreden als complement bij zullen (Janssen 1983: 67-86). Gemakshalve wordt hier met betrekking tot het complement van zullen de term futureel gebruikt; daar is geen bezwaar tegen, immers als de tijd van het complement bij zullen posterieur is aan de tijd van zullen in de presentische toepassing, dan is de tijd van het complement bij implicatie futureel (Janssen 1983: 64-65).
Er is wel op een ander punt een opmerkelijke overeenkomst tussen het futurum exactum en de temporele compositie posterioriteit + anterioriteit (zoals in de formatie zullen vertrokken zijn). Dit kan toegelicht worden met de volgende zinnen opgevat in een anterieure lezing voor vertrokken ten opzichte van zijn.

(iii)

Peter was om tien uur vertrokken.

(iv)

Peter is om tien uur vertrokken.

(v)

Peter zou om tien uur vertrokken zijn.

(vi)

Peter zal om tien uur vertrokken zijn.

Zin (iii) is ambigu tussen een lezing waarin Peters vertrek zich om tien uur voltrekt, en een lezing waarin zijn vertrek om tien uur al voltrokken is. Zin (iv) heeft in de perfectumtoepassing alleen de eerste lezing, in de toepassing van het futurum exactum alleen de tweede. Bij beide zinnen met zullen is evenals bij het futurum exactum de lezing uitgesloten waarin het vertrek zich om tien uur voltrekt. Ook een context als in (i) of (ii) verandert hier niets aan, getuige de volgende tekst.

(vii)

(Ik voorzie dat Peter vanavond niet van de partij is.) Hij zal om tien uur vertrokken zijn.

De tijd van zijn wordt hier niet door het contextuele vanavond gespecificeerd, maar door om tien uur. Vergelijk verder nog de volgende zinnen.

(viii)

Peter had zich tijdens het journaal van acht uur geërgerd.

(ix)

Peter heeft zich tijdens het journaal van acht uur geërgerd.

(x)

Peter zal zich tijdens het journaal van acht uur geërgerd hebben.

Deze zinnen kunnen alleen begrepen worden in de lezing dat Peter zich ergert tijdens het journaal. Zin (ix) kan dan ook niet als futurum exactum begrepen worden, evenmin als hebben in zin (x) begrepen kan worden als posterieur aan zal, hebben kan worden opgevat als simultaan aan zal.

8. Ook in een ‘synthetische’ benadering van het perfectum als door Oversteegen en Verkuyl (1984) moet dit kenmerk afzonderlijk gestipuleerd worden.

3.1. Resultatief versus simultaan

Eerst zal het onderscheid tussen de anterieure en de simultane lezing van de constructie hebben/zijn + (‘)voltooid deelwoord(’) in algemene zin toegelicht worden (Van Bree 1981: 380-384; Abraham 1985);

[p. 61]

vervolgens zal het onderscheid tussen de resultatieve en de simultane toepassing nader worden beargumenteerd. Vergelijk om te beginnen (39) en (40-41).

(39)	Peter heeft zijn handen op de rug gebonden.
(40)	Peter heeft zijn handen op de rug gebonden zitten.
(41)	Peter heeft gisteren zijn handen op de rug gebonden.

Los van de inhoud van de toegevoegde elementen zelf corresponderen de zinnen (40) en (41) met twee mogelijke lezingen van zin (39). Is in (40) de meest plausibele lezing dat het om Péters handen gaat, in (41) is het echter aannemelijker dat het níet Peters handen betreft. In elk geval vormt Peter in (40) géén, maar in (41) wél een agentief subject en is zin (39) ambigu tussen deze twee mogelijke interpretaties van de subjectsrol.

Zou de aanwezigheid van nu, zoals in Rigters zinnen (3) en (6) - Het hekje is nu geschilderd., resp. Het hekje is nu groen. - dit beeld kunnen wijzigen? Zin (42)a, met de tijdsbepaling nú, onderscheidt zich echter op het relevante punt niet van zin (39), want ook hier zijn twee lezingen mogelijk die kunnen worden weergegeven met de b- en c-zin, overeenkomend met de zinnen (40) en (41).

(42)a	Peter heeft nú zijn handen op de rug gebonden.
b	Peter heeft zijn handen nú op de rug gebonden zitten.
c	Zijn handen zijn nú door Peter op de rug gebonden.

Dat een zin als (42)a inderdaad een anterioriteitslezing heeft, kan, om te beginnen, aannemelijk worden gemaakt met behulp van de volgende zinnen, waar voor (43) alleen de interpretatie van toepassing is, die correspondeert met (41).

(43)	Na zijn handen op de rug gebonden te hebben vertrekt Peter.
(44)	*Na zijn handen op de rug gebonden te hebben zitten vertrekt Peter.

[p. 62]

In zin (43) wordt Peter begrepen als de agens van de kneveling en is het nauwelijks aan te nemen dat de actie daarbij op diens eigen handen gericht is. De ongrammaticaliteit van zin (44), die in beginsel correspondeert met zin (40), geeft aan dat de tijd van hebben en de tijd van gebonden niet simultaan kunnen zijn in het syntactisch verband van zin (43). Een soortgelijk beeld tonen de volgende zinnen.

(45)a	Peter heeft zijn haar achterover gekamd.
b	Na zijn haar achterover gekamd te hebben vertrekt Peter.
(46)a	Peter heeft zijn haar achterover gekamd zitten.
b	*Na zijn haar achterover gekamd te hebben zitten vertrekt Peter.
(47)a	Peter heeft zijn haar achterover zitten.
b	*Na zijn haar achterover te hebben zitten vertrekt Peter.

Uit zin (47)b blijkt dat de ongrammaticaliteit van zinnen als (44) of (46)b niet aan de stapelformatie ‘voltooid deelwoord’ + te + infinitief + infinitief toe te schrijven is.

Laat nu aannemelijk zijn (a) dat zinnen als (39), (42)a en (45)a ambigu zijn tussen een lezing waarin het subject wel en niet agentief is (Peter hoeft ook niet zelf zijn haar te hebben gekamd), en (b) dat Peter begrepen moet worden als agens van de na-constructie in de zinnen (43) en (45)b, dan staat hiermee nog niet vast dat het in dit type constructie gaat om een resultatieve lezing. Maar vastgesteld kan worden dat de tijd van hebben en niet de tijd van het voltooid deelwoord er op markante wijze in het geding is, zoals de volgende parafrases indiceren.

(48)	Na het moment waarop Peter zijn handen gebonden heeft, vertrekt hij.
(49)	Na het moment waarop Peter zijn haar achterover gekamd heeft, vertrekt hij.

[p. 63]

Het tijdsinterval van het voltooid deelwoord is anterieur aan het tijdsinterval genoemd door het moment, dat - zij het via het relatieve verband - het tijdsinterval van heeft denoteert.

Nog in twee andere syntactische verbanden dan de na-constructie zal gedemonstreerd worden dat het zinvol is de constructie hebben/zijn + (‘)voltooid deelwoord(’) in haar resultatieve toepassing te onderscheiden van haar simultane gebruiksmogelijkheid. Vergelijk de volgende zinnen.

(50)a	Peter heeft zijn haar nu al drie keer achterover gekamd.
b	*Peter heeft zijn haar nu al drie keer achterover gekamd zitten.
c	Peter heeft zijn haar achterover gekamd zitten.
(51)a	Peter heeft het hekje nu al drie keer geschilderd.
b	*Peter heeft het hekje nu al drie keer open staan.
c	Peter heeft het hekje open staan.

Indien de a-zinnen van (50) en (51) een lezing zouden hebben gehad waarin de tijd van heeft en de tijd van het voltooid deelwoord simultaan waren geweest, zou het niet verklaarbaar zijn geweest waarom de b-zinnen ongrammaticaal zijn, waar de c-zinnen zonder de bepalingen nu en al drie keer onberispelijk zijn. Dat de bepaling nu in de a-zinnen betrekking heeft op het finiete werkwoord en aldus het peilinterval markeert waarvóór de serie van drie deelsituaties gedenoteerd door het complement voltrokken is, hoeft hier nauwelijks nog gemeld te worden.

Ten slotte zij opgemerkt dat een bepaling als al sinds vorige maand of pas vanaf tien uur vanavond alleen met de simultaan te interpreteren constructie gecombineerd kan worden, getuige de volgende azinnen, die semantisch nauw aansluiten bij zinnen zonder een ‘voltooid deelwoord’.

(52)a	Peter heeft zijn haar al sinds vorige maand achterover gekamd.
b	Peter heeft zijn haar al sinds vorige maand achterover zitten.

[p. 64]

(53)a	Het café is pas vanaf tien uur vanavond geopend.
b	Het café is pas vanaf tien uur vanavond open.

Bepalend in de a-zinnen is dat het gekamd, resp. geopend zijn niet al is afgesloten op het tijdsinterval dat met de tijdsbepalingen wordt aangeduid, maar er daarentegen juist niet buiten gesitueerd kan worden. Hierin onderscheidt de simultane toepassing van de constructie hebben/zijn + (‘)voltooid deelwoord(’)^9. zich wezenlijk van de niet-simultane toepassingen.

9. Gelet op zinnen als de volgende mag een opvatting als zou het (‘)voltooid deelwoord(’) in de simultaan te interpreteren toepassing van de constructie als betekeniskenmerk hebben dat de gedenoteerde toestand ontstaan is door een proces van verbergen, opslaan, optasten, overdekken of omgeven, zeker niet doorgaan voor onomstreden.

(i)

In de Nederlandse bodem zitten nog heel wat mineralen verborgen.

(ii)

In de Nederlandse bodem ligt nog veel aardolie opgeslagen.

(iii)

In de Nederlandse bodem liggen nog heel wat kolen opgetast.

(iv)

De Noordpool is geheel door ijs overdekt.

(v)

Walcheren is nagenoeg geheel door water omgeven.

In gevallen van simultane toepassing van de constructie hebben/zijn + (‘)voltooid deelwoord(’) waar de interpretatie voor de hand ligt dat de toestand door een voorafgaande gebeurtenis of handeling tot stand is gekomen, laat de betekenis van de uitdrukking zo'n inferentie of conversational implicature overigens zonder meer toe. Zie verder paragraaf 3.2.
Een vaststelling als van Rigter (1984: 161): ‘Whenever in a particular intensional domain an event x occurs, all the time after x in that domain contains a state y, which is the state of x having occurred’, biedt voor gevallen als (i-v) geen verklaring, maar mogelijk wel voor het feit dat hebben/zijn - ook in de formatie hebben/zijn + voltooid deelwoord in de anterieure toepassing - een state-werkwoord is.

3.2. (‘)Voltooid deelwoord(’)

Ook ten aanzien van de tegenstelling tussen enerzijds de anterieure en anderzijds de simultane toepassing van de constructie hebben/zijn + (‘)voltooid deelwoord(’) kan de vraag gesteld worden: (a) berust zij op een semantisch verschil tussen constituenten die naar de vorm overeenkomen (een verschil in hebben/zijn, in het (‘)voltooid deelwoord(’), wellicht in beide constituenten), of (b) is zij niet meer dan een interpretatief effect waarbij de constituenten in de verschillende toepassingen niet alleen hun vormelijke maar ook hun semantische identiteit behouden?

Voor zienswijze b pleit dat daarmee zowel de vormelijke overeenkomst als de sterke semantische verwantschap in beide toepassingen verklaard zou zijn, voor zienswijze a daarentegen pleit niet alleen dat er een interpretatief verschil bestaat, maar bovendien dat niet elke constructietoepassing waarin de tijd van het voltooid deelwoord anterieur is aan de tijd van hebben/zijn, een simultane tegenhanger kent. Het betreft hier onder meer constructies zonder direct object en met een voltooid deelwoord van een type dat zonder hebbend niet attributief gebruikt kan worden, bijvoorbeeld gestaan hebben, geregend hebben, geslapen hebben. Maar het kan ook gaan om constructies waar wel een direct object aanwezig is en waarvan het voltooid deelwoord in beginsel ook attributief te gebruiken is, terwijl een simultane interpretatie van de constructie niettemin nauwelijks voorstelbaar is. Zie bijvoorbeeld zin (54) naast de woordgroep de gehate

[p. 65]

leraar en de ambigue zin (55).

(54)	Peter heeft de leraar gehaat.
(55)	De leraar is gehaat.

Is gehaat kan niet alleen begrepen worden in de anterieure, maar ook in de simultane lezing, zodat het ontbreken van een simultane lezing voor (54) niet aan een ontbrekende simultane gebruiksmogelijkheid van gehaat kan liggen.

Ten slotte kan tegen benadering b een raadselachtige verschuiving in de werking van de tijdsbepaling worden aangevoerd. Stel dat zin (56)a geanalyseerd zou worden als (56)b, waarin de tijd van het tussen haakjes geplaatste complement door de aanwezigheid van zojuist anterieur is aan de tijd van heeft, en dat het complement begrepen zou moeten worden als ‘zijn haar zat zojuist achterover gekamd’.

(56)a	Peter heeft zijn haar zojuist achterover gekamd.
b	Peter heeft (zijn haar zojuist achterover gekamd)

Dan zou er wat de werking van de tijdsbepaling betreft een discrepantie zijn tussen (56)a en het constructiedeel zijn haar zojuist achterover gekamd in (56)b in de veronderstellenderwijs aangenomen interpretatie. Immers, in (56)a zat het haar op de met zojuist aangeduide tijd nog niet achterover gekamd (er werd toen aan gewerkt), in tegenstelling tot de met (56)b bedoelde interpretatie.^10. Aan de interpretatie van (56)a wordt met een (zonder enige grammaticale status te beschouwen) weergave als in (56)c meer recht gedaan.

(56)c

Peter heeft (hij kamde zijn haar zojuist achterover)

Het syntactisch verschil tussen de constructie hebben + (‘)voltooid deelwoord(’) in de simultane en in de anterieure betekenis kan globaal worden weergegeven met (57)b en resp. (58)b.

10. Een diachrone benadering van de constructie hebben + (‘)voltooid deelwoord(’) waarin wordt aangenomen dat de constructie in de anterieure lezing zich ontwikkeld heeft uit (/op basis van) de constructie in de simultane lezing, moet een verklaring geven (a) voor de uitzonderlijke positie van formaties als gestaan hebben, geregend hebben, geslapen hebben en zich vergist hebben, (b) voor de nauwelijks of niet te aanvaarden simultane interpretatie van een zin als (54) en (c) voor het verschil in werking van de tijdsbepaling, zoals toegelicht aan (56). Zie Benveniste (1968).

[p. 66]

(57)a	Peter heeft zijn haar al sinds vorige week achterover gekamd.
b	Peter heeft (subj.-pred. verbind. zijn haar al sinds vorige week achterover gekamd)
(58)a	Peter heeft zijn haar zojuist achterover gekamd.
b	Peter heeft (pred. zijn haar zojuist achterover gekamd)

Aangenomen wordt dat hebben een subject-predikaatverbinding tot complement kan hebben (Janssen 1976) of een predikaat (VP). De analyse (57)b verantwoord dat Peter, zoals eerder ter sprake is gekomen, niet begrepen moet worden als agentief ten opzichte van gekamd, terwijl de analyse (58)b zo'n interpretatie geenszins in de weg staat. Voor de gedachte om het complement bij hebben in (57) te beschouwen als een subject-predikaatverbinding pleit bijvoorbeeld in de c-zinnen van (50-51) de aanwezigheid van de werkwoorden zitten en staan, die een selectionele samenhang vertonen met zijn haar, resp. het hekje zoals in zijn haar zit achterover gekamd en het hekje staat open.^11.

Heeft benadering a het hiermee nu gewonnen van benadering b? Voor wat hebben betreft kan dit op grond van de analyses zeker niet beweerd worden; er is alleen gebleken dat het werkwoord met verschillende typen complementen combineerbaar is. Maar kan wat het (‘)voltooid deelwoord(’) betreft volgehouden worden dat de ambiguïteit van bijvoorbeeld zijn haar achterover gekamd hebben toe te schrijven is aan een interpretatief effect onder semantische identiteit van gekamd in de onderscheiden gevallen? Vooraleer hier een stevige ontkenning volgt, is het dienstig deverbatieven als beoordeling in de beschouwing te betrekken en enkele kenmerken daarvan in herinnering te brengen (zie Sassen 1968).

(59)	De beoordeling zinde Peter niet.
(60)a	‘dat er beoordeeld werd/was, zinde Peter niet’
b	‘de vermoedelijke reden waarom er beoordeeld werd/was, zinde Peter niet’

11. Twee opmerkingen.
Wat de selectionele samenhang tussen subject en predikaat betreft, hiermee zij niet gezegd dat een soortgelijke selectie niet voorkomt tussen andere elementen, vergelijk bijvoorbeeld: de kast zit vol vertrouwelijke dossiers, de kast ligt vol paperassen, de kast staat vol dozen, waar de denotata van de ‘vol-objecten’ - overigens wel of niet op ‘hun plek’ in de kast, al of niet in een duidelijk verticale ‘houding’ - een selectionele samenhang met het werkwoord vertonen, of bijvoorbeeld: Peter legt de paperassen in de kast, Peter zet de dozen in de kast, waar een selectionele samenhang bestaat tussen het direct object en het werkwoord (Van den Hoek 1971; Van den Toorn 1975). Een zin die binnen de aangenomen subject-predikaatverbinding van hebben's complement een pronomen bevat dat reflexief is ten opzichte van subject van hebben, zou aangevoerd kunnen worden als te pleiten tegen een complement bestaande uit een subject-predikaatverbinding, omdat het pronomen reflexief is ten opzichte van het hogere subject.

(i)

Peter heeft een kind naast zich zitten.

Maar zinnen als deze onderscheiden zich hierin niet van zinnen met als matrixwerkwoord laten, zien, horen etc., bijvoorbeeld.

(ii)a

Peter zag een kind naar zich toekomen.

b

Peter zag (_{subj. pred. verbind.} een kind naar zich toekomen)

Ook hier is zich reflexief ten opzichte van Peter en niet ten opzichte van een kind, dat als subject is op te vatten in het complement van zag, bestaande uit de subject-predikaatverbinding een kind naar zich toekomen. Voor een met-constructie als in (iii) of een zogenaamde absolute constructie als in (iv) geldt mutatis mutandis hetzelfde.

(iii)

Peter zat te slapen met een dik rapport naast zich.

(iv)

Peter zat te slapen, een dik rapport naast zich.

Ook hier is een dik rapport naast zich te beschouwen als een subject-predikaatverbinding, terwijl Peter als antecedent van zich dient (zie Janssen 1976).
Opgemerkt zij dat het (wellicht geheel) dezelfde klasse van ‘voltooid deelwoorden’ is die in de simultaan te interpreteren constructie hebben + ‘voltooid deelwoord’, de met-constructie en in de zogenaamde absolute constructie als in (iv) voor kan komen. Vergelijk.

(v)

Peter heeft zijn handen op de rug gebonden (zitten).

(vi)

Peter lag in de schuur met zijn handen op de rug gebonden.

(vii)

Peter lag in de schuur, zijn handen op de rug gebonden.

[p. 67]

c	‘dat er toen beoordeeld werd/was, zinde Peter niet’
d	‘de wijze waarop er beoordeeld werd/was, zinde Peter niet’
e	‘hetgeen waarop er beoordeeld werd/was, zinde Peter niet’
f	‘het beoordelingsresultaat zinde Peter niet’
(61)a	‘dat hij beoordeeld werd/was, zinde Peter niet’
b	‘de reden waarom hij vermoedde beoordeeld te worden/zijn, zinde Peter niet’
c	‘dat hij toen beoordeeld werd/was, zinde Peter niet’
d	‘de wijze waarop hij beoordeeld werd/was, zinde Peter niet’
e	‘de aspeccten waarop hij beoordeeld werd/was, zinde Peter niet’
f	‘het resultaat van de beoordeling die van hem gemaakt, was, zinde Peter niet’
(62)a	‘dat hij beoordeelde/beoordeeld had, zinde Peter niet’
b	‘de reden waarom hij beoordeelde/beoordeeld had, zinde Peter niet’
c	‘de wijze waarop hij beoordeelde/beoordeeld had, zinde Peter niet’
d	‘dat hij toen beoordeelde/beoordeeld had, zinde Peter niet’
e	‘de aspecten waarop hij beoordeelde/beoordeeld had, zinde Peter niet’
f	‘het resultaat van de beoordeling door hem zinde Peter niet’

Uit de diverse (maar overigens zeker niet al de mogelijke) interpretaties van (59), die in (60-62) zijn weergegeven, blijkt de beoordeling systematisch open te laten of het beoordelingsproces anterieur, dan wel simultaan is aan de tijd van het finiete werkwoord (posterioriteit hoort overigens ook tot de mogelijkheden), wie of wat de beoordelingsinstantie is en wie of wat voorwerp van beoordeling vormt (de beoordeling zou zeker ook reflexief kunnen zijn), of het gaat om het loutere feit van een beoordelingsproces, om de reden van een beoordelingsproces, om de beoordelingsprocedure (de duur, de deugdelijkheid, de criteria, dan wel de voorlichting erover), om het beoordelingsmoment, om de punten van beoordeling of om het

[p. 68]

beoordelingsresultaat. In sommig verband kunnen aan de beoordeling sterke voorkeursinterpretaties verbonden zijn, getuige (63) en (64); het vooropstaande vraagteken in (65) en (66) geeft aan dat de betrokken interpretatie voor zeer onwaarschijnlijk wordt gehouden.

(63)	De beoordeling liet lang op zich wachten. ‘het moment waarop de beoordeling begon, liet lang op zich wachten’ ‘het moment waarop het beoordelingsresultaat beschikbaar kwam, liet lang op zich wachten’
(64)	De beoordeling van het project kostte Peter veel tijd. ‘het kostte Peter veel tijd om het project te beoordelen’ ‘de wijze waarop hij het project beoordeelde, kostte Peter veel tijd’
(65)a	?‘dat hij het project beoordeelde/had, kostte Peter veel tijd’
b	?‘de reden waarom hij het project beoordeelde/had, kostte Peter veel tijd’
c	?‘de wijze waarop hij het project beoordeeld had, kostte Peter veel tijd’
d	?‘dat hij toen het project beoordeelde/beoordeeld had, kostte Peter veel tijd’
e	?‘de aspecten waarop hij het project beoordeelde/beoordeeld had, kostte Peter veel tijd’
f	?‘het resultaat van de beoordeling van het project kostte Peter veel tijd’
(66)a	?‘het moment waarop de beoordeling van het project begon, kostte Peter veel tijd’
b	?‘het moment waarop het beoordelingsresultaat van het project beschikbaar kwam, kostte Peter veel tijd’

Bij andere nomina actionis als voltooiing of wandeling zijn overeenkomstige interpretaties niet altijd aannemelijk^12. of is, omgekeerd, een type interpretatie die bij beoordeling onaannemelijk is, juist zonder meer toepasselijk.^13.

12. Niet in alle gevallen waar een nomen actionis in het geding is, zijn interpretaties als van (60-62) mogelijk. Bezie bijvoorbeeld (i); een vraagteken vóór een interpretatie geeft hier aan dat ze voor zeer onwaarschijnlijk wordt gehouden.

(i)

De voltooiing zinde Peter niet.

(ii)

?‘dat er voltooid werd/was, zinde Peter niet’

(iii)a

‘dat het (?) voltooid werd/was, zinde Peter niet’

b

?‘de vermoedelijke reden waarom het (?) voltooid werd/was, zinde Peter niet’

c

‘de wijze waarop het (?) voltooid werd/was, zinde Peter niet’

d

‘dat het (?) toen voltooid werd/was, zinde Peter niet’

e

?‘de aspecten waarop het (?) voltooid werd/was, zinden Peter niet’

f

?‘het resultaat van de voltooiing zinde Peter niet’

(iv)

?‘dat hij voltooide/voltooid had, zinde Peter niet’

(v)a

‘dat hij het (?) voltooide/voltooid had, zinde Peter niet’

b

?‘de reden waarom hij het (?) voltooide/voltooid had, zinde Peter niet’

c

‘de wijze waarop hij het (?) voltooide/voltooid had, zinde Peter niet’

d

‘dat hij het (?) toen voltooide/voltooid had, zinde Peter niet’

e

?‘de aspecten waarop hij het (?) voltooide/voltooid had, zinden Peter niet’

f

?‘het resultaat van de voltooiing ervan (?) zinde Peter niet’

Hoewel met (i) een voltooiinsproces aan de orde kan zijn zonder dat het object van voltooiing genoemd wordt, laten (ii) en (iv) zien dat zo'n situatie lastig sententiëel is weer te geven.

13. Een interpretatie die vergelijkbaar is met die van (i) in geval van beoordeling of voltooiing, is moeilijk of niet te geven.

(i)

De wandeling zinde Peter niet.

(ii)

‘de te nemen/begonnen/afgelegde wandelroute zinde Peter niet’

[p. 69]

De diversiteit in de interpretatieve mogelijkheden van nomina actionis enerzijds en de syntagmatische afhankelijkheid van de interpretatieve mogelijkheden anderzijds wijzen erop dat een soortgelijk potentieel in het geval van het (‘)voltooid deelwoord(’) zeker niet op voorhand mag worden afgewezen.

Hoe dient de identiteit van de betekenis van de betrokken verbale categorie dan vastgesteld te worden? Opnieuw kan het nomen actionis hier als vergelijkingspunt dienst doen. Immers, wat is de betekenis van bijvoorbeeld beoordeling? Wat is hierin het kardinale betekenismoment: de beoordelingshandeling, het beoordelingsproces of eventueel het beoordelingsresultaat? Vijftig jaar na Het woord van Reichling heeft de waarneming dat woorden een dynamische betekeniseenheid vormen, die toestaat dat ze variabel worden toegepast (‘beweeglijk symboliseren’), nog onverminderde waarde.^14.

Ten aanzien van het naast elkaar bestaan van de constructie hebben + (‘)voltooid deelwoord(’) in de anterieure en in de simultane lezing komt Sassen (1968: 413) tot de bevinding om ook het (‘)voltooid deelwoord(’) te beschouwen als één betekeniseenheid met méér dan een toepassing. Maar waarom bezitten deelwoorden als gestaan, geregend, en geslapen dan niet dezelfde dynamiek in hun toepassing als geschilderd, gekamd of gebonden? Zonder dat de vraag daarmee ten principale beantwoord wordt, kan opnieuw verwezen worden naar woorden als beoordeling, voltooiing en wandeling, die door hun vorm-betekenisovereenkomst onmiskenbaar deel uitmaken van één natuurlijke klasse, terwijl toch ook hún toepassingspotentieel niet identiek is, getuige zinnen als de volgende, waar het vraagteken aangeeft dat de betrokken interpretatie niet of nauwelijks voor toepasselijk wordt gehouden.

(67)a	De beoordeling zinde Peter niet. ‘dat er beoordeeld werd, zinde Peter niet’
b	De voltooiing zinde Peter niet. ?‘dat er voltooid werd, zinde Peter niet’
(68)a	Jans beoordeling zinde Peter niet. ‘de wijze waarop Jan beoordeelde, zinde Peter niet’
b	Jans voltooiing zinde Peter niet. ?‘de wijze waarop Jan voltooide, zinde Peter niet.

14. Zie in dit verband onder anderen Nunberg (1979), Bartsch (1984) en Bosch (1984).

[p. 70]

(69)a	De voltooiing liet lang op zich wachten. ‘het moment waarop de voltooiing werd afgesloten, liet lang op zich wachten’
b	De wandeling liet lang op zich wachten. ?‘het moment waarop de wandeling werd afgesloten, liet lang op zich wachten’

De moeilijkheden van de interpretatie voor de b-gevallen van (67-68) zijn hieraan toe te schrijven dat het direct object in sententieel verband lastig is weg te laten of weg te denken, (Jans voltooiing in (68)b kan begrepen worden als de voltooiing van een tekening die van Jan gemaakt wordt). De moeilijkheid die de interpretatie van (69)b ontmoet, is stellig een kwestie van een non-terminatieve aktionsart (Hoeksema 1984: Ten Cate 1985), die bij veel toepassingen van wandelen zonder nadere modificatie in het geding is. Zoals reeds is aangegeven, is hiermee slechts een algemeen verklaringskader aangeduid voor het toepassingspotentieel van een (‘)voltooid deelwoord(’),^15. maar ontbreekt een verklaring die is toegespitst op een discrepantie als tussen de zinnen (54) en (55). Peter heeft de leraar gehaat, en De leraar is gehaat, waar een lezing met een simultaniteitsverhouding tussen het finiete en het infiniete werkwoord in het eerste geval niet van toepassing kan zijn, maar in het tweede geval wel, zodat het verschil niet op rekening komt van de aktionsart van haten/gehaat. Alhoewel correlaties in de syntactische toepassingsmogelijkheden van (‘)voltooid deelwoord(’) hier belangrijke indicaties kunnen vormen, is het niet uitgesloten dat er resultaten geboekt kunnen worden door te onderzoeken welke semantische eisen het werkwoord hebben aan het complement stelt (zie Bakker 1972; Janssen 1976; Van Bree 1981), getuige tegenstellingen als van de c- en de d-zin in (70) en (71).

(70)a	Peter heeft zijn haar kort,
b	Peter heeft zijn glas leeg.
c	?Peter heeft de leraar aardig.
d	?Peter heeft de leraar saai.

15. Vergelijk verder nog bijvoorbeeld het toepasingspotentieel van infinitieven: actief, passief en anterieur, zoals helpen in achtereenvolgens (i-iii).

(i)

Vader liet Peter zijn broer helpen.

(ii)

Vader liet zich door Peter helpen.

(iii)

Vader heeft Peter helpen sjouwen

[p. 71]

(71)a	Zijn haar is kort.
b	Zijn glas is leeg.
c	De leraar is aardig.
d	De leraar is saai.

Nader onderzoek zowel van het eerste als van het tweede constituerende deel van de constructie hebben/zijn + (‘)voltooid deelwoord(’) is geboden om te kunnen specificeren onder welke voorwaarden de constructie met de simultaniteitsverhouding en de constructie met de anterioriteitsverhouding wel en niet kunnnen optreden. Niet alleen in verband met de constructie hebben/zijn + (‘)voltooid deelwoord(’) is de term voltooid deelwoord misleidend, naar in het voorgaande gebleken is, maar ook ten aanzien van constructietypen als worden of krijgen + ‘voltooid deelwoord’. Het is zeer gewenst dat hij wordt vervangen door een neutrale aanduiding als deelwoord 2 tegenover een aanduiding als deelwoord 1 in plaats van de term tegenwoordig deelwoord,^16. waartegen Den Hertog (1903:179-180) al terechte bezwaren heeft aangevoerd.

16. Analoge termen, te weten 1. Partizip en 2. Partizip, zijn in gebruik bij Duitse taalkundigen.

4. Slot

De constructie hebben/zijn + voltooid deelwoord is geanalyseerd als een formatie waarin het voltooid deelwoord het hoofd van een VP-complement van hebben/zijn vormt, terwijl de tijd van de situatie die meer in het bijzonder met het voltooid deelwoord gedenoteerd wordt, anterieur is aan de tijd van hebben/zijn. Het feit dat de meer in het bijzonder met het voltooid deelwoord aangeduide situatie bij toepassing van de constructie met de anterioriteitsverhouding resultatief opgevat kan worden indien hebben/zijn met een striktsituerende (of kaderaanduidende) tijdsbepaling wordt gemodificeerd, is geduid als een effect dat bij de interpretatie ontstaat doordat het tijdsinterval van de situatie die meer in het bijzonder met hebben/zijn wordt gedenoteerd, door de tijdsbepaling saillant in beeld komt en dit tijdsinterval tevens de grens markeert

[p. 72]

waarvóór de situatie van het voltooid deelwoord geheel voltrokken moet zijn.

De constructie hebben/zijn + (‘)voltooid deelwoord(’) zonder een wederkerend/wederkerig (in)direct object is in beginsel structureel homoniem tussen een lezing waarin de tijd van de situatie meer in het bijzonder gedenoteerd door het voltooid deelwoord anterieur is aan de tijd van hebben/zijn, en een lezing waarin de tijd van de situatie meer in het bijzonder gedenoteerd door het ‘voltooid deelwoord’ simultaan is aan de tijd van hebben/zijn. Voor de constructie met hebben is de analyse in het eerste geval: hebben met een VP als complement, in het tweede geval: hebben met als complement een subject-predikaatverbinding. Dat het voltooid deelwoord in de constructie met de anterioriteitsverhouding de denotatie van een toestand, proces of handeling betreft, terwijl het ‘voltooid deelwoord’ in de constructie met de simultaniteitsverhouding de denotatie van een toestand betreft, wordt beschouwd als een interpretatief effect. Het voltooid deelwoord en het ‘voltooid deelwoord’ worden dan ook beschouwd als één en dezelfde grammaticale categorie, ter aanduiding waarvan is voorgesteld de term deelwoord 2.

De analyse van de constructie hebben/zijn + deelwoord 2 kan schematisch als volgt worden weergegeven.

(72)	Analyse van de constructie hebben/zijn + deelwoord 2^17.

17. De simultane lezing is uitgesloten bij aanwezigheid van een wederkerend/wederkerig (in)direct object (zie verder ook noot 3). Als de constructie hebben + (‘)voltooid deelwoord(’) wordt gecombineerd met een indirect object is de simultane lezing steeds onmogelijk, wat gelet op de semantische verwantschap tussen sommige typen constructies met hebben en sommige typen constructies met een indirect object (Janssen 1976; vergelijk echter Van Bree 1981) verklaarbaar is. Bij de constructie met zijn is een indirect object niet zonder meer uitgesloten in de simultane lezing, getuige de volgende zin.

(i)

Het is Peter niet gegeven om zijn plannen zelf nog te verwezenlijken.

[p. 83]

Bibliografie

1985	Abraham, W., ‘Transitivitätskorrelate und ihre formale Einbindung in die Grammatik’ in Groninger Arbeiten zur germanistischen Linguistik 26, 1-60.
1972	Bakker, D.M., Tekengeving en syntaxis, over constructies met hebben en zijn, Assen.
1975	‘Werkwoordstijden en taalhandeling’ in Handelingen van het Drieëndertigste Nederlands Filologencongres 1974, Amsterdam, 169-176.
1984	Bartsch, R., ‘Norms, tolerance, lexical change, and context-dependence of meaning’ in Journal of Pragmatics 8, 367-393.
1984	Bennis, H. en W.U.S. van Lessen Kloeke (eds.), Linguistics in the Netherlands 1984, Dordrecht en Cinnaminson.
1968	Benveniste, É., ‘Mutations of linguistic categories’ in W.P. Lehmann en Y. Malkiel (eds.), Directions for historical linguistics; a symposium, Austin en Londen, 83-94.
1984	Bosch, P., ‘Kontexte, Stereotype und Dynamik der Bedeutungskonstitution’ in B. Rieger (ed.), Dynamik der Bedeutungskonstitution, Hamburg.
1981	Van Bree, C., Hebben-constructies en datiefconstructies binnen het Nederlands taalgebied; een taalgeografisch onderzoek, (diss. Leiden).
1985	Ten Cate, A.P., Aspektualität und Nominalisierung. Zur Bedeutung satzsemantischer Beziehung für die Beschreibung der Nominalisierung im Deutschen und im Niederländischen, Frankfurt a.M. etc. (diss. Groningen).
1903	Den Hertog, C.H., Nederlandsche spraakkunst, 3e stuk, Amsterdam; ook bew. door H. Hulshof 1973.
1971	Van den Hoek, Th., ‘Leggen en zetten’ in Tabu 1 (1970-1971), 33-37.
1984	Hoeksema, J., Categorial morphology, (diss. Groningen).

[p. 84]

1984	Hoekstra, T.A., Transitivity; grammatical relations in Government-Binding Theory, Dordrecht.
1976	Janssen, Th.A.J.M., Hebben-konstrukties en indirekt-objektskonstrukties, Utrecht (diss. Nijmegen).
1983	‘Het temporele systeem van het Nederlands: drie tijden en twee tijdscomposities’ in Glot 6, 45-104.
1985	‘Composiete temporele modificatie: suprematie van semantische categorieën’ in Tabu 15, 10-78.
1984	Molendijk, A., ‘Knowledge of the world and temporality in French: a Reichenbachian approach’ in Bennis en Van Lessen Kloeke (1984), 129-137.
1979	Nunberg, G., ‘The non-uniqueness of semantic solutions: polysemy’ in Linguistics and Philosophy 3, 143-184.
1984	Oversteegen, L. en (H.) J. Verkuyl., ‘De temporele zinsstructuur van het Nederlands: twee tijdsbanden’ in Glot 7, 257-297.
1935	Reichling, A., Het woord. Een studie omtrent de grondslag van taal en taalgebruik, Nijmegen.
1984	Rigter, (G.H.)., ‘Passive and perfect in Dutch and English’ in Bennis en Van Lessen Kloeke (1984), 159-168.
1968	Sassen, A., ‘Problems of pre-, post-, and co-existence and the word-class of past participles in Dutch’ in Lingua 21, 400-416.
1980	Steube, A., Temporale Bedeutung im Deutschen, Berlin, (Studia Grammatica XX).
1975	Van den Toorn, M.C., ‘Over de semantische kenmerken van staan, zitten en liggen’ in De Nieuwe Taalgids 68, 458-464.
1976	Vet, J.P., ‘Aspecten: een kwestie van tijd’ in Spektator 6 (1976-77), 137-155.
1986	Verhagen, A. Linguistic theory and the function of word order in Dutch; a study on interpretive aspects of the order of adverbials and noun phrases (te verschijnen)
1983	Verkuyl, H.J. en J.A. le Loux-Schuringa., ‘Verleden tijd?’ in De Nieuwe Taalgids 76, 385-405.