Voortgang. Jaargang 5
(1984)– [tijdschrift] Voortgang–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 183]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kleurnamen in Paul van Ostaijen's poëzie
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 184]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
In deze en een volgende studie bespreek ik de betekenis van de kleurnamen in de gedichten. Het aspect waarop ik die betekenis heb onderzocht, betreft de verhouding van die woorden tot hun referent. Ik stel vast of de kleurnaam bijvoorbeeld een kleureigenschap van een object benoemt, of dat, naast de sensorische kwaliteiten, de kleurvoorstelling die door het woord wordt opgeroepen, geladen is met een abstracte betekenis die z'n directe referent te buiten en te boven gaatGa naar eind(3). Ik heb ook gekeken naar de grammaticale functie van de kleurnamen: ik heb uitgezocht of een kleurwoord wordt gebruikt als zelfstandigheidswoord, d.w.z. als absolute kern van een zin (= onderwerp), of als toevoegingswoord, d.w.z. als atributieve, predikatieve of adverbiale bepaling. Uit mijn bevindingen van dat onderzoek kan ik geen verandering of ontwikkeling in intentie van de lyrische ik afleiden. In alle bundels wordt het kleurwoord in evenredigheid gebruikt als zelfstandigheidswoord of toevoegingswoord. Terwille van de leesbaarheid laat ik plaatsen en aantallen weg. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
II.2In dit artikel bespreek ik aan de hand van een aantal voorbeelden de gebruikswijzen in Music-Hall en Het Sienjaal. Deze bundels dateren van respectievelijk 1916 en 1918. De gedichten die hij in Music-Hall opnam, schreef Van Ostaijen voor het merendeel in het jaar 1915. In deel I van zijn Paul van Ostaijen. Een documentatie vermeldt Borgers: ‘van de 23 gedateerde gedichten uit deze bundel ontstonden er 5 in 1914, de overige 18 in 1915’. Van de 6 ongedateerde gedichten ‘zijn er naar alle waarschijnlijkheid ten minste 3 (Jonge lente, Juffrouw Lola en Herinnering) uit het jaar 1915’ (Den Haag 1971, p.102). Het Sienjaal bevat 27 gedichten die in de jaren 1916 tot en met 1918 zijn geschreven (vgl. Borgers, Op. cit., p.181). In een volgend artikel komen de gebruikswijzen in de overige bundels aan de orde. In mijn eerste artikel heb ik op pp. 37/8 uiteengezet welke woorden ik als ‘kleurnaam’ (=‘kleurwoord’) aanmerk en waar ik in moeilijke gevallen knopen heb doorgehakt. Het ‘Overzicht gebruikte kleurnamen’ neem ik wel over, omdat ik daar enkele keren naar verwijs. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 185]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 186]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
II.3Onder de ‘betekenis’ van een kleurnaam versta ik datgene waarnaar ik meen dat de gebruiker van dat woord, c.q. de lyrische ik van het gedicht verwijst. Wanneer in de bundels MH. en HS. een kleurnaam wordt gebruikt, domineert één van de volgende betekenissen:
Ik bespreek die betekeniscategorieën achtereenvolgens in de §§ II.4 t/m II.6. In II.7 belicht ik afzonderlijk het gebruik van ‘blank’, ‘goud(en)’, ‘gulden’, ‘blond’ en ‘blauw’. Deze woorden vertonen over het geheel van het oeuvre gezien een opvallend frequentieverloop en bijzonderheden in de manier waarop ze worden gebruikt. In § II.8 wijs ik op enkele toepassingen die de lyrische ik in later werk tot een specifieke gebruikswijze ontwikkelt. In § II.9 tenslotte geef ik een opsomming van mijn bevindingen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
II.4De kleurnaam duidt aan de kleurwerking van (het ontbreken van) het (zon)licht, of noemt een kleureigenschap van een object. Kenmerkend voor deze toepassing is, dat de kleurnaam een voorstelling ontwerpt van de werkelijkheid, zoals die door de zintuigen en de rede wordt ervaren. Voorbeelden daarvan vind ik bijvoorbeeld in het vijfdelige gedicht ‘Music-Hall’. Dit lange gedicht opent de gelijknamige bundel en is geschreven in de periode juni-sept. 1915. In het derde deel vinden we de regels: Op het wit doek (*)
Staan, handelen,
Gaan, wandelen
Broeders van ons,
O, broeders van mij,
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 187]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Angstig zij aan zij
In de zaal
(V.W. Poëzie 1, p. 12).
* bedoeld is een filmdoek,
en enkele bladzijden verder in hetzelfde deel: De lelike muurschilderijen
Worden mooi, wijl zij bij het blije
Wezen hoeven. En ook daarbij
Moeten de goedkope glazen,
En de koffiekoppen, de slechte koffie,
De karaffen met water, de stropijlen,
Het ratelen van de kino
Door het algemene zwijgen,
De lichten(*) geel, groen en paars.
Dat alles wordt hier mooi
En goed, en innig, innig voor ons allen.
(V.W. Poëzie 1, p. 16)
* bedoeld zijn de lichten in de zaal.
In deze versregels worden ‘wit’, ‘geel’, ‘groen’ en ‘aars’ gebruikt om een eigenschap van een object of een kwaliteit van licht aan te duiden. Elders in het gedicht ‘Music-Hall’ waar ‘groen’, (4x) ‘gouden’ (1x), ‘rode’ (2x) voorkomen, hebben deze kleurnamen eveneens die betekenis. Ook in de bundel HS. vind ik een dergelijk gebruik. In ‘Stad’ bijvoorbeeld begint de tweede strofe met: Over het marmer rollen de dobbelstenen of op het groen tapijt
van de speelbak:
kleine kleuters eerst over een steenweg hollend,
...
(V.W. Poëzie 1, p. 120).
In de termen van Van Ostaijen is de functie van het woord ‘groen’ hier te omschrijven als: het staat in dienst van een streven naar ‘... overeenkomst met de uiterlijke natuurbeelden,...’Ga naar eind(4). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 188]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
II.5De kleurnamen vertolken of zijn geladen met stemmingen, gevoelens van de lyrische ik. Om kleurwoorden deze betekenis te geven past de lyrische ik in de regel de volgende techniek toe. Het kleurwoord heeft en behoudt een betekenis als omschreven in categorie 1, door syntactische of metaforische ‘koppeling op afstand’ met affectief geladen woorden wordt de kleurnaam drager van een emotieve betekeniswaarde. Een voorbeeld vind ik al in het eerste deel van het gedicht ‘Music-Hall’: Gelijk een zwakke vrouw d'armoe van heur lijf verbergt
Onder een ruisend froufrou van rokken en van kanten kleren
Zo dommelt de Music-Hall z'n lusteloos begeren
Weg in 't schijnen en 't kwijnen van veel rode en groene lichten.
(V.W. Poëzie 1, p.7)
De beide kleurnamen drukken hier meer uit dan ‘optische eigenschappen van het licht’. De hele passage heeft door de woorden ‘zwakke vrouw’, ‘armoe’, ‘lusteloos begeren’ en ‘kwijnen’ een atmosfeer van matheid. Ook de overeenkomst die de lyrische ik middels de vergelijking suggereert tussen ‘een ruisend froufrou van rokken en van kanten kleren’ en ‘'t schijnen en kwijnen van veel rode en groene lichten’, associeert deze gekleurde lichten met de gevoelswaarde waarvan de genoemde woorden de dragers zijn. Want de beide elementen worden voorgesteld als schamele pogingen om een tekort te verbergen. Bovendien is ‘kwijnen’ syntactisch met de ‘rode en groene lichten’ verbonden, waardoor die gekleurde lichten direct met de gevoelswaarde van ‘kwijnen’ geïnjecteerd worden. Een kleurnaam als drager van gevoelswaarden van de lyrische ik ontwikkelt zich in het poëtisch schildersportret ‘Vincent van Gogh’ dat Van Ostaijen schrijft van 27-30 oktober 1917. Dat vijfdelige gedicht bevat geen verwijzingen naar het werk van de schilder. Van Ostaijen typeert Van Gogh daarin als een ‘diepbewogen dichter’ (vs. 2). Diens levens- en kunstopvattingen omschrijft hij in Kanttekeningen bij diverse onderwerpen onder het hoofd ‘Poëzie’ als volgt: | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 189]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Voor de dichter is spil: zijn leven, wat daaruit groeit. ‘Zijn leven’, het spreekt misschien niet duidelijk, spijts er toch geen juister woord ligt en daarin juist het verschil tussen het egocentriese van de dichter en het egoïstiese van de bourgeois ligt. In het derde deel van het gedicht spreekt de lyrische ik over de vruchtbaarheid van wie, als Van Gogh, dragers zijn van leed: Leed als de golven van de oceaan
die baren witte blaân
van bloesems. Leed als van blaren aan
de bomen. Bomen die kruinen worden,
kruinen: der bergen wit gehelmde horden.
Het arme leed wanneer het wordt ontzaggelik
in het dragen aller leed,
wordt scheppend leven weer.
Wie al de noodbaren in zich stort,
tot een fontein van helder water wordt hij weer.
Wie leed als landen torst
draagt in zijn flank de vruchtbaarheid
van honderdduizend zielen
(V.W. Poëzie 1, p.101).
Zowel in de woordgroep ‘witte blaân’ (vs. 2) als ‘der bergen wit gehelmde horden’ (vs. 5) blijft de kleurnaam toepasbaar. Wit gerande koppen van golven en witte, met sneeuw bedekte bergtoppen vormen de foelie van zintuiglijke voorstelling waarop de vergelijkingen zijn gebaseerd. ‘Wit’ in ‘witte blaân’ wordt bovendien drager van stemmingen en gevoelens van de lyrische ik. Het ontleent die affectieve waarde aan het woord ‘Leed’ waarmee het metaforisch verbonden is en dat deze betekenisnotie op dominante wijze bezit. Het ‘wit’ van de ‘wit gehelmde horden’ is door associatieve verschuivingen eveneens met die emotieve betekenis geladen. In vs. 3 wordt ‘leed’ verbonden met ‘blaren aan bomen’. Door de dan volgende verschuiving van kruinen (van bomen) naar ‘kruinen’ van bergen (vs. 4/5) die dan in vs. 5 weer als ‘wit gehelmde horden’ worden gezien, blijft ‘wit’ drager van de emotieve betekenis die het sedert de metaforische koppeling met ‘leed in vs. 1 en 2 heeft gekregen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 190]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Als in § II.4 ontwerpen de betrokken verzen een uitgebeelde wereld analoog aan de ervaarbare werkelijkheid, in dit geval met de gevoelsreacties van de lyrische ik op die werkelijkheid. De kleurnaam constitueert (mede) het lyrisch equivalent van gevoelsreacties van de vertellende ‘stem’ op de innerlijke belevingswereld. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
II.6Het kleurwoord bezit een intellectueel-symbolische betekenis. Deze betekeniscategorie onderscheidt zich van de vorige, doordat de kleurnaam bovendien of in elk geval doorvloeid is met een abstracte betekenis die z'n directe referent te buiten en te boven gaat. In de vorige gebruikswijzen deed de kleurnaam vooral een beroep op het sensorisch voorstellingsvermogen en refereerde aan de concrete, zintuiglijk ervaarbare en/of innerlijke werkelijkheid; bij deze, de intellectueel-symbolische gebruikswijze, weegt het algemene, de idee zwaar. De kleurnaam functioneert als verbinding tussen het algemene, de idee, en het bijzondere, het sensorisch voorstelbare. Het woord suggereert het bestaan van een buiten-, bovenwereldlijke ordening. Het krijgt die symboolwaarde door associatie met abstracta als ‘leed’, ‘blijdschap’, ‘zuiverheid’, ‘broosheid’, of met woorden die een dergelijke betekenis als gemeenschappelijke betekeniscentrum hebben. Heeft een kleurwoord eenmaal die betekenisnotie verworven, dan wordt het vaak later in het gedicht of zelfs verderop in de bundel zelfstandig drager daarvan. In het gedicht ‘Fietstocht’ uit de bundel Music-Hall bijvoorbeeld krijgt het kleurwoord ‘wit’ de symboolwaarde ‘zuiverheid’, ‘blijdschap’, ‘hoop’, ‘levenskracht’. De eerste keer dat ‘wit’ voorkomt in de woordgroep ‘witte sneeuw’, is het voornamelijk een kleuraanduiding. Het woord is bovendien licht geïnjecteerd met een abstracte betekenisnotie. Die wordt te weeg gebracht doordat ‘witte sneeuw’ deel uitmaakt van de metafoor: ‘een eeuw (...,) van witte sneeuw’. De kleurnaam heeft dan nog geen intellectueel-symbolische betekenis, maar de weg daar naar toe is geëffend. De intellectueel-symbolische betekenis gaat overheersen, wanneer ‘wit’ gebruikt wordt als adjectief bij de abstracta ‘blijdschap’ (vs. 9), ‘boodschap’ (vs. 10) en via ‘geweven’ verbonden is met het abstractum ‘leven’ (vs. 5/6 ‘witter... geweven... leven’). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 191]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Fietstocht Aan mijn FietstochtvriendenAls een jong lied dat klinkt luid door lege hallen,
Zo is doorheen de Winter, de Lente getreden tot ons allen,
Die waren in een eeuw
Gehuld van witte sneeuw.
Niet enkel jonger is geworden ons leven,
Maar ook veel witter en lichter geweven
Als in het kleed
Van winterleed.
Witte blijdschap
Is de witte boodschap
Van een zongezant
Aan het wachtend land.
Gelijk voor zoveel jaren
Wit de boodschap was, blank als de blijheid,
Dat Maria van Nazareth zou baren
Een kindeken van alle eeuwigheid.
Zo wordt het land een nieuw lust
Bij elke nieuw Lente, bewust:
Een lust te dragen blonde scharen
Van korenharen
En elke Lente is jonger dan die voorafging,
Wijl hij brak een kring
Die jonger was van sneeuwgesching.
Wie nu niet voelt de hoop in zich
Worden tot een wil onhoudbaar en onstuimig,
Een wil: zonder verwijlen
De Lente door te ijlen;
Wie nu niet kon
Z'n nieuwe witheid laten varen
Langs de jonge hartstochtblaren
Van 'n witte-zeilenzon;
Die is een man zo koud
Gelijk de Winter, en zo oud
Aan dit gedicht dat hij in april 1915 schreef, wijdt hij drie jaar later het eerste deel, ‘Eksklusivisme’, van zijn ‘Kanttekeningen bij diverse onderwerpen’ (In: De Goedendag, jrg. 24, nr. 5, mei-juni 1918). In dat artikel ontkent hij dat de gebeurtenis zelf noodzakelijke en | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 192]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
voldoende voorwaarde voor dit gedicht is geweest. Niet het concrete voorval zelf maar een emotie, vormde toen de stuwende factor van het gedicht: Deze tocht emosioneerde mij zó dat ik niet bij mijn rijwiel bleef,... Deze Fietstocht werd in mij een groot-liriese gebeurtenis, die uiting vinden wou in een lied aan het land waar de fiets overheen rijdt’ Hij plaatst die persoonlijke, stuwende factor van het gedicht in de bedding van een breder gevoelsstroom die hij aan veel jongeren van negentien toeschrijft: een drang om zich te geven: Mijn Fietstocht werd uit gewone liefdedrang geboren. Daarom wordt hij bijna officiëel plechtig, door kwasi matrimoniale orgeltonen ingezet: ‘Als een jong lied dat klinkt luid door lege hallen’. Weldra gaat het naar de zuivere liriek over tot het hoogtepunt ‘Beiaarden van blijheid’. Dezelfde psichotechniek zou in liefdeverzen van vele jonge dichters te vinden zijn. Drang op negentien jaar: zich geven. En welke reden heeft men nu feitelik te geloven dat dit bij mij in Fietstocht het geval niet was? Waarom trachten pose te ontdekken, daar waar de natuurlijke ontwikkeling toch alles te verklaren schrijnt? Hij meent dat het gegeven uit zijn persoonlijke ervaringswereld in dit gedicht is omgewerkt tot wat hij noemt ‘een groot-liriese gebeurtenis’. De essentie van die ‘zuivere liriek’ voert hij terug op de ‘natuurlikheid van (zijn) sentiment tegenover (zijn) Fietstocht’. Uit een andere passage is op te maken dat hij ook voor dit gedicht contactpunten met de eigen persoonlijke werkelijkheid nog duidelijk aanwezig acht. In zijn uitspraak: ‘Wanneer ik niet mijn Fietstocht dan toch het emotionele van mijn fietstochten verdedigen mag,...Ga naar eind(5) (V.W. Proza II, p. 43), refereert hij aan de fietstochten die hij in de oorlogsjaren '14-'18 met zijn vrienden ondernam (vgl. Borgers 1, p. 90).
De manier waarop een kleurnaam deze intellectueel-symbolische gebruikswaarde krijgt, verloopt op een enkele uitzondering volgens eenzelfde procédé. De kleurnaam is eerst toepasbaar, d.w.z. duidt een kleurkwaliteit of optische indruk aan. Een symboolwaarde wordt geac- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 193]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
tiveerd als de kleurnaam verbonden wordt met een abstract concept. Evenals ‘wit’ in ‘Fietstocht’ is illustratief voor die procedure het gebruik van ‘zwart’ in het gedicht ‘Music-Hall’ uit de gelijknamige bundel. De eerste keer dat de kleurnaam voorkomt: ...
Onzeker staan de mensen
in de zwarte zaal
...
(V.W. Poëzie 1, p. 8),
is uit de context af te leiden dat ‘zwart’ hier betekent ‘het ontbreken van licht’. De voorstelling in de music-hall gaat beginnen, de zaallichten gaan uit, de zaal is donker. Op blz. 10 komen we ‘zwart’ opnieuw tegen: ...
Listen in 't glinstren der ogen
Kohl bestreken, twee zwarte bogen
Die omkransen geheimenis en logen
...
(V.W. Poëzie 1, p. 10)
Ook hier wijst het woord nog op een kleurkwaliteit: de zwart getekende wenkbrauwbogen van een figuur op het toneel. Die toepassing wordt echter door de woorden ‘Listen’, ‘geheimenis’ en ‘logen’ geladen met een emotionele betekeniscomponent: een sfeer van dreiging en verraad. Twee bladzijden verder vinden we ‘zwart’ opgenomen in een vergelijking die ‘zwart’ als optische indruk associeert met ‘zwart’ als drager van een idee: ...
in de zaal
Die is zwart als de dodenpraal
Van de lui die sterven,
...
(V.W. Poëzie 1, p. 12).
Ook nu is de kleurnaam toepasbaar. Een aantal regel vóór de laatst geciteerde verzen, deelt de lyrische ik mee dat de lichten in de zaal weer zijn gedoofd: | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 194]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
...
Gaan de lichten weer uit
En de donkerte fluit
Over de zaal
Op eenmaal
Z'n eenvoudig lied.
...
(V.W. Poëzie 1, p. 12).
In de regels op blz. 15 wordt vervolgens de betekenisverschuiving van zinnelijke indruk naar intellectueel-symbolische betekenis voltrokken: ...
Zwart en hopeloos
Smart zo troosteloos
...
(V.W. Poëzie 1, pag. 15).
Zelfs nu blijft de kleurnaam toepasbaar, want wanneer de lyrische ik deze woorden spreekt, roept hij mede de voorstellingop van de nachtelijke, donkere wereld buiten de music-hall.
Uitzonderingen op deze werkwijze vinden we twee keer bij ‘blauw’: (1) ...
In uw huis zal alles anders zijn onder de lach van uw geliefde.
In schuchtere vazen zullen bloemen staan, in hun hartochtelik/
heid gesloten
als uw reine, blauwe liefde.
...
(V.W. Poëzie 1, p. 145, vs. 30),
(2) ...
Kan een boot, mijn Heer vergaan
die niets draagt dan het licht gewicht van mijne blauwe ziel?
...
(V.W. Poëzie 1, p. 109).
‘Blauw’ staat in beide gevallen niet voor een optische indruk. Ook de context levert geen aanwijzingen dat de kleur als kwaliteit van een object gezien kan worden. ‘Blauw’ heeft hier de waarde van een ‘chiffre’, d.w.z. het woord wordt door de dichter gehanteerd met een betekeniswaarde, die alleen met dat woord (of met soortgelijke woorden uit de- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 195]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
zelfde sfeer) adequaat kan worden overgebracht. Voor dit gebruik van ‘blauw’ gaat de omschrijving van W. Killy op ... die Bedeutung liegt im Raum der Gefühle. Sie wird chiffriert: sie ist nicht ohne weiteres erkennbar, sie ist vor allem nicht dem Wesen des Dinges mit Selbstverständlichkeit zugehörig. Die verständlichkeit muss erst erschlossen werden. Voor de interpretatie van dit chiffre is het nodig er andere gevallen bij te halen. Omdat in latere bundels het gebruik van ‘blauw’ opnieuw ter sprake komt, volsta ik hier met de volgende opmerking: mét andere, latere plaatsen suggereren toepasbare gebruikswijzen als ‘blauwe lucht’, ‘blauwe zee’, ‘blauwe ogen’ grondeloze diepte. Verbonden met ‘reine’ en ‘liefde’ (in ‘Het Sienjaal’) en ‘mijn onschuld’ (in ‘Else Lasker-Schüler’) wordt ‘blauw’ drager van noties als ‘zuiverheid’, ‘onschuld’. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
II.7Uit het Overzicht valt op te maken:
In de poëzie van enkele toonaangevende dichters uit de eerste twee decennia na de eeuwwisseling komt het gebruik van deze kleurnamen in de toepassing II.4 veelvuldig voorGa naar eind(6). In de bundel MH. en HS. gebruikt ook Van Ostaijen deze woorden op overeenkomstige wijze: hij doelt ermee op de kleurwerking van het (zon)licht. Een zelfde gebruik van ‘goud(en)’ tref ik aan in de Verzen (1890) van Herman Gorter waaruit ik ter illustratie de eerste strofe van achtereenvolgens de gedichten ‘De zon’ en ‘De lucht was geel als geele chrysanthemen -’ citeer: | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 196]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De zon. De wereld is goud en geel
en alle zonnestralen komen heel
de stille lucht door als engelen.
Haar voetjes hangen te bengelen,
meisjesmondjes blazen gouden fluitjes,
...
(Uit: Herman Gorter, Verzamelde lyriek tot 1905 Amsterdam 1977, p. 89),
en, op blz. 135: De lucht was geel als geele chrysanthemen -
weien goudgroen in fonklende atmosferen
van misten - goudgesmolten horizonnen -
door goudzongloedend miststrooigoud verduisterd.
...
Ook Jacques Perk was dit gebruik van ‘goud(en)’ niet vreemd, getuige de volgende verzen uit zijn Verzamelde Gedichten (bezorgd door Garmt Stuiveling, Amsterdam 1957): ...
Een gouden waterval van zonnestralen
Heeft nooit een zachter aangezicht bezoomd....
...
(Uit: ‘Eerste Aanblik’. Op. cit., p. 21),
...
Maar neen! haar lokken zijn van zonnegoud,
En 's hemels blauw is 't blauw dier droomende oogen
...
(Uit: ‘Ochtendbede’. Op. cit., p. 31).
In de poëzie van Guido Gezelle, een andere door Van Ostaijen bewonderde dichter, vinden we - zij het minder frequent - eveneens een dergelijk gebruik van ‘goud(en)’. Maar vooral in Gorter's Verzen komt het gebruik van deze kleurnaam in de toepassingen II.4 en II.5 herhaaldelijk voor. Mét andere elementen wijst dat gebruik op beïnvloeding door deze dichterGa naar eind(7). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 197]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Van Ostaijen gebruikt ‘goud(en)’ op de manier van II.4 en II.5 uitsluitend in zijn eerste twee bundeld, bijvoorbeeld in het gedicht ‘Een herfstdag’ uit MH.:
Een herfstdag
Van zon en van een laatst geluk doorweven is de dag.
Zonnedraden, zilver-bepereld, zijden regenrag.
Gouden zon op de sterrevende blâren speelt;
Goud, veel goud overal, een Sesam-rotsen-weeld.
Dode blâren zijn op de grond gevallen,
Maar zó te sterven lijkt me mooi en allen
Die m'n vrienden ijn, wens ik zulke dood;
Dat zij nooit kennen koude winternood.
En om me ook wat van dat goud te geven
Speelt blij de zon op m'n aangezicht even,
Dan met schalkse klownknijpen, speelt de zon
Over m'n beeltnislege medaljon.
oktober 1915
(V.W. Poëzie 1, p. 67)
In de laatste drie bundels komt ‘goud(en)’ en ‘zilver(en)’ nog wel voor, maar dan als metafoor, zoals in vs. 4 van het voorgaande gedicht, waarbij mét de betekenis ‘kleurwerking van het (zon)licht’ ook die van ‘edel metaal’ wordt geactiveerd. Ik loop vast vooruit op mijn conclusies uit de volgende studie als ik veronderstel dat Van Ostaijen van het literair-traditionele gebruik van kleurwoorden als ‘goud(en)’, ‘gulden’, ‘zilver(en)’ af wil. Met een eveneens literair-traditioneel kleurwoord als ‘blank’ zien we hetzelfde gebeuren. Als ‘een meer gezochte term voor wit (dichterlijk)’ (vgl. WNT., dl. II, kol. 2781 e.v.) verdwijnt het woord bijna geheel uit Van Ostaijen's dichterlijke woordenschat van de laatste drie bundels. Het woord komt in dat latere werk nog eenmaal voor in de Feesten van angst en pijn in het gedicht ‘Maskers’ in de woordcombinatie ‘kinderblanke sneeuw’. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 198]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
II.8Het Overzicht leert dat ‘blauw’ in MH. ontbreekt. In HS. komt het woord zeven keer voor in toepassingen die hiervoor besproken categorieën illustreren. Het verschijnt driemaal in ‘Avondlied’, dat geschreven is in de periode begin nov. - 31 dec. 1917; eenmaal in respectievelijk ‘Vincent van Gogh 1’ en ‘2’, het gehele, vijfdelige gedicht kwam tot stand van 27-30 okt. 1917 en eenmaal in ‘Lied voor mezelf’ van 18 mei 1918. Het staat ook in ‘Else Lasker-Schüler’ dat dateert van april 1918, en een keer in ‘Het Sienjaal’ dat geschreven is in de periode 15 febr.-15 mei. In het gedicht ‘Else Lasker-Schüler zijn elementen uit het werk van deze dichteres verwerkt, o.a. de kleur blauwGa naar eind(8).
Ik plaats de betreffende regels uit deze gedichten onder elkaar om de gebruikswijzen van de kleurnaam te kunnen vergelijken. Ik orden de regels naar de (vermoedelijke) tijd van ontstaan van het gedicht. (1) ... diepbewogen dichter
die de zware dingen van buiten licht schiep,
herschiep als de kompleet blauwe lucht, -
(V.W. Poëzie 1, p. 98)
(2) ‘Maar alle schoonheid, mijn zoon, is in de brand
van je ogen. Ogen zijn steeds blauw als de zeestrandrand.’
(V.W. Poëzie 1, p. 100)
(3) En blauwer dan het blauw van uw naieve ogen
is het blauw dat ligt in de diepte van de witte teekop.
(V.W. Poëzie 1, p. 92)
(4) Uw verzen zijn als sterren die de onmetelikheid van de hemel/beduiden.
Blauw: papier van de magiërster: mijn onschuld
(V.W. Poëzie 1, p. 128)
(5) In uw huis zal alles anders zijn onder de lach van uw gelief/de.
In schuchtere vazen zullen bloemen staan, in hun hartstochelik/heid gesloten
als uw reine, blauwe liefde.
(V.W. Poëzie 1, p. 145)
(6) Kan een boot, mijn Heer, vergaan
die niets draagt dan het licht gewicht van mijne blauwe ziel?
(V.W. Poëzie 1, p. 109)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 199]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De gebruikswijzen van de kleurnaam ‘blauw’ passen in twee van de drie besproken categorieën. In (1), (2), (3) en (4) refereren ze aan een sensorisch voorstelbare werkelijkheid, in (5) en (6) en bovendien in (4) zijn ze drager van een idee. Dominant in de betekenis is óf een optische indruk, een weergave of weerspiegeling van een buitenwerkelijkheid, óf een idee. Die spiegeling gebeurt ook hier weer naar ‘wetten’ van iets buiten het gedicht zelf. Op de plaatsen waar ‘blauw’ als zelfstandigheidswoord voorkomt zoals in (3) ‘Avondlied’: ‘het blauw van uw naieve ogen’ en ‘het blauw dat ligt in de diepte van de witte teekop’ fungeert het als representant van een object. Het eerste ‘blauw’ laat zich via de niet-genoemde iris van het oog verbinden met ‘uw naieve ogen’, het tweede ‘blauw’ refereert aan de blauwe weerschijn in een witte teekop van (bijv.) wit porselein. In (4) is de verbinding met een zintuiglijk beeld niet zo gemakkelijk te leggen. Ik veronderstel dat er een associatieketen loopt van ‘de onmetelikheid van de hemel’ naar ‘blauw’. Dat ‘blauw’ kan vervolgens worden gezien als achter- of ondergrond van de ‘magiërster’ die de drie magi of wijzen uit het oosten naar Bethlehem voerdeGa naar eind(9). Een vergelijkbare associatie van ‘blauw’ naar ‘papier’ tref ik aan in ‘De marsj van de hete zomer’ in de bundel Fe.: snel schichten klawieteren de huizen van de stad
snel en wit
grote vlekken
kalkend in gespannen papier van hemel
omgedraaide kuip van blauw
...
(V.W. Poëzie 1, p. 174)
Maar in (3) bespeur ik toch ook iets anders, een element dat in de latere bundels frequenter zal voorkomen en zich verder zal ontwikkelen. In (3) ‘Avondlied’ constateer ik wat ik noem een convergentie van de aandacht van de lyrische ik op dat ‘blauw’. Die vindt plaats door de herhaling van het kleurwoord en het tenslotte verzelfstandigen van de kleurnaam binnen de syntactische structuur van de versregel. Door die intensivering van de aandacht op het ‘blauw’ wordt de zintuiglijke voorstelling van het object naar het tweede plan gedrongen. Er ont- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 200]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
staat zo ruimte voor de psychische betekeniswaarde van ‘blauw’. Die notie wordt nog versterkt door de intensivering van de kleur door het contrast met ‘wit’, en de verdieping van het ‘blauw’ door de vergelijking ‘Blauwer dan het blauw van uw naieve ogen is het blauw dat ligt in de diepte van de witte teekop’. In overeenstemming met Kandinsky's Aber das Geistige in der Kunst (1912), waaruit Van Ostaijen in zijn ‘Expressionisme in Vlaanderen’ van mei-juni 1918 citeert (vgl. V.W. Proza II, p. 58), krijgt het blauw hier door de keuze van het woord ‘diepte’ de notie van zuigende, naar binnen spiralende kracht. Ter vergelijking laat ik Kandinsky's beschrijving van ‘blauw’ volgen: Die Neigung des Blau zur Vertiefung ist so gross, dass es gerade in tieferen Tönen intensiver wird und charakteristischer innerlich wirkt. Je tiefer das Blau wird, desto mehr ruft es den Menschen in das Unendliche, weckt in ihm die Sehnsucht nach Reinem und schliesslich Ubersinnlichem... Blau ist die typisch himmlische Farbe (München 1912, pp. 73 v.). De vergelijking van het blauw van de ogen met het blauw in de witte teekop in associatie met het woord ‘diepte’ suggereert de verhouding van ‘blauw’ tot ‘dieper blauw’. De betekenispotentie van blauw wordt volgens Kandinsky nog versterkt wanneer het in contrast wordt gebracht met ‘wit’. Deze technieken, het verzelfstandigen van de kleurvoorstellingen en het werk met kleurcontrasten, vinden we in enkele van de Ng. terug. Maar dan is de functie van die poëtische middelen binnen het gedicht veranderd. Daár maar ook hier al proef ik in de combinatie blauw-wit mystieke noties. Debet daaraan zijn naar mijn indruk het spel met de gradatie in kleurintensiteit, het blauw-wit contrast en de associatie met het woord ‘diepte’ tegen de achtergrond van vooral Kandinsky's visie op het gebruik van kleuren. Ik anticipeer op een volgende studie wanneer ik vaststel dat de kleuren ‘blauw’ en ‘wit’ hier nog refereren aan objecten en verschijnselen die buiten de uitgebeelde wereld van het gedicht bestaan of buiten die wereld als werkelijk worden gedacht. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 201]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
In Het Sienjaal vind ik een rangschikking van kleurnamen die eveneens lijkt voort te komen uit een convergentie van de aandacht van de lyrische ik op de kleur als zodanig: (1) Wachtend laten enigen de avond binnenglijden.
Op de wanden kan eenieder het evenwel duidelijk vertoog lezen
en hoe, wit op zwart, met grote schaduwtrekken
de zege van de avond staat bewezen;
...
(‘Avondlied’
V.W. Poëzie 1, p. 91)
(2) ...
Een neger lacht, - Jack wat heb je mooie handen, Black and White -
terwijl hij paradeert in khaki, naast een havenmeid.
...
(In: ‘Avondlied’,
V.W. Poëzie 1, p. 95).
Het derde voorbeeld vind ik in het gedicht ‘Koffiehuis’: (3) ...
Solidariteit der spel-geruchten,
van de tragies-ernstige domino's, fatum-zwart
tot der biljartblallen rood-wit luchtig vluchten.
...
(V.W. Poëzie 1, p. 118).
De kleurnaam blijft refereren aan kwaliteiten van de betreffende objecten. In (1) zijn dat de plaatsen of vlakken die het daglicht nog weerkaatsen tegenover het donker van plaatsen waar de invallende avond het daglicht heeft verdrongen. In (2) de witte tanden in het zwarte gezicht van de neger, in (3) de kleur van de rode en witte biljartballen.
Het in reliëf brengen van de kleurvoorstellingen als zodanig gebeurt hier door het oproepen van het kleurcontrast. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 202]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
II.9Ik sluit deze studie af met een puntsgewijze opsomming van mijn bevindingen.
- In de gebruikswijzen II.4 t/m II.6 domineert de communicatieve functie, d.w.z. de kleurnamen doen dienst als tekens om een bewustzijnsinhoud uit de geest van de spreker over te brengen in die van de hoorder of lezer.
- Deze gebruikswijzen stemmen hierin overeen dat de kleurnamen (mede) als een spiegel een voorstelling weerkaatsen van ‘iets’ buiten het gedicht: een concreet zintuiglijk ervaarbare wereld, een sensorisch voorstelbare, een emotioneel innerlijke wereld, of een concept of idee. Deze toepassingen komen in het dagelijkse en ook literaire taalgebruik van de decennia rond de eeuwwisseling veelvuldig voor.
- Met uitzondering van twee gevallen vormen de kleurnamen contactpunten met de door de zintuigen, het verstand samengestelde, niet-fictieve werkelijkheid van de lyrische ik, of met diens herinnering aan een visuele of emotionele ervaring. Daardoor behoudt de betekenis van de kleurnaam de sensorische kwaliteiten van de zintuiglijke voorstelling door zijn verwevenheid met het concrete of als werkelijk gedachte.
- De betekeniswaarden II.5 en II.6 worden vaak opgebouwd vanuit betekenis II.4. Een kleurwoord met een zintuiglijk-optische betekenis ondergaat door verbindingen met affectief geladen woorden of met woorden die refereren aan abstracte concepten of ideeën een betekenisverschuiving van II.4 naar II.5 of II.6. In de betekenis die het kleurwoord tenslotte krijgt, is het accent verplaatst van het concreet-zintuiglijk-optische naar het affectieve of conceptuele en abstracte. Gebruikt in een intellectueel-symbolische functie raakt het zintuiglijk voorstelbare betekenismoment op de achtergrond. De kleurnaam heeft dan het karakter van een ‘chiffre’. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 203]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- De betekeniswaarde II.6 ontstaat in de regel via de techniek van het verschuiven. De eerste keer wordt een optische betekenis geassocieerd met een ideële of conceptuele betekeniscomponent. Een volgende keer wordt dan door verbinding van de kleurnaam met een abstractum voornamelijk een ideële betekeniscomponent geactiveerd. In MH. en HS. vinden we twee uitzonderingen op die regel. In de combinaties ‘reine, blauwe liefde’ en ‘blauwe ziel’ wordt de combinatie kleurnaam abstractum gebruikt zonder voorafgaande toepasbare gebruikswijze.
- In de bundels MH. en HS. vind ik voor de kleurnamen ‘blank’, ‘goud(en)’ en ‘gulden’ toepassingen die ik voor het literaire klimaat van de tijd conventioneel acht. Ook die kleurnamen geven de betreffende kleur weer in zijn afhankelijkheid van andere elementen, objecten en verschijnselen. Die afhankelijkheid vind ik overigens niet altijd terug in de syntactische structuur. Want zoals ik reeds eerder opmerkte: in alle bundels worden de kleurnamen in verhoudingsgewijs evenredige mate gebruikt als zelfstandigheidswoord én als toevoegingswoord.
- In ‘Avondlied’ en ‘Stad’ uit HS. merk ik een verandering in het gebruik die vooral betekenis krijgt in het licht van latere ontwikkelingen in het gebruik van de kleurnamen. De aandacht van de lyrische ik richt zich op een kleurvoorstelling als zodanig (‘blauw’), of op een contrastwerking van kleurvoorstellingen (‘wit op zwart’). Door de convergentie van de aandacht van de lyrische ik op de kleurvoorstelling zelf, wordt deze minder afhankelijk van het object of verschijnsel, maar vorm (nog) niet een zelfstandig psychisch-affectieve factor in de gevoels- en gedachtenstroom die het ontstaansproces van het gedicht stuwt.
De onderdelen van deze opsomming vormen samen het platform van waaruit ik het gebruik van de kleurnamen in de volgende bundels kan overzien. |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||