Voortgang. Jaargang 2

[p. 81]

De receptie van Jac. van Ginnekens taalbiologie
G.P. van der Stroom

0. In het wetenschappelijke werk van Jac. van Ginneken kan men globaal drie fasen onderscheiden. Gedurende ongeveer de eerste tien jaren van deze eeuw bedreef hij, in het voetspoor van Wilhelm Wundt, psychologische taalstudie, welke geleidelijk aan plaats moest maken voor de bestudering van taal als sociale entiteit, dit in navolging van Antoine Meillet. Vanaf 1925 heeft Van Ginneken aan zijn taalbiologie gewerkt; een theorie waarin hij de fonologie aan de genetica en de antropologie koppelde. Aangezien hij deze theorie als zijn meest wezenlijke bijdrage aan de linguïstiek beschouwde, is het de moeite waard na te gaan welke ontvangst de taalbiologie in de loop des tijds ten deel is gevallen.

1. Prof. dr. Jac. van Ginneken S.J.

Met het overlijden van Jac. van Ginneken (1877-1945), hoogleraar in de Nederlandse taal- en letterkunde, de vergelijkende Indogermaanse taalwetenschap en het Sanskriet aan de Katholieke Universiteit van Nijmegen, verloor de linguïstiek meer ‘een ontwerper, een stuwer, een ziener bijna’ (Van Haeringen 1946: 229) dan een nauwgezet taalkundige. Veel van het werk van Van Ginneken kan worden gekenschetst als een wijdse synthese van verschillende wetenschappelijke disciplines, waarbij met het feitenmateriaal niet steeds even gewetensvol is omgesprongen. Van Ginneken is, terecht, gebrek aan acribie verweten (zo presteerde hij het eens, Adriaan met Henriëtte Roland Holst te verwarren (Brom 1955/1956: 279)), maar dit tekort, menen zijn necrologen, was een gevolg van zijn visionaire geest. In zijn in 1919 verschenen werk Gelaat, gebaar en klankexpressie kan men de volgende verzuchting lezen:

Wat zou de wetenschap spoedig een hooge vlucht nemen als we er is een genie zagen Opstaan, dat weer eens alle vakken samen beheerschte met zijn éénig denkhoofd! Zoo'n man zou verschillende vakken kunnen vooruithelpen, ja herscheppen, door er eenvoudig de methode op over te brengen van een heel ander onderzoeksveld [...] Zoo's man zou algemeene lijnen in den Kosmos ontdekken, die ons, kleine wetelingen, nog eeuwenlang misschien zullen verbijsteren of ontgaan (geciteerd bij Pollmann 1979: 5).

[p. 82]

Misschien bezat Van Ginneken wel zo'n ‘éénig denkhoofd’, al is dat nooit tot volle wasdom gekomen. Toen hij in 1902 Letteren begon te studeren aan de Rijksuniversiteit van Leiden werd hij er ‘de geniaalste leerling van de geniale Uhlenbeck’ (Heeroma 1960: 25). In 1907 promoveerde hij op de Principes de linguistique psychologique, een aangevulde en verbeterde versie van de in 1904/1906 in Leuvensche Bijdragen verschenen ‘Grondbeginselen der psychologische taalwetenschap’. Het proefschrift ‘plaatste de auteur met één slag onder de geleerden van internationale naam. Wie het opslaat, komt steeds opnieuw onder de indruk van de veelheid van onderwerpen, de grote belezenheid van de auteur, de stoutheid van conceptie’ (Van Haeringen 1946: 221). De tijd zat Van Ginneken evenwel niet mee: de mentalistische psychologie van Wilhelm Wundt werd verdrongen door het behaviouristische paradigma van J.B. Watson en de begrippen die Van Ginneken had gebruikt raakten verouderd. Maar zijn naam was, ook internationaal, gevestigd.

In 1913 en '14 verschenen de twee delen van het Handboek der Nederlandsche taal, dat volgens de plannen maar liefst tien delen zou gaan beslaan. Verdere delen zijn niet gepubliceerd. In het Handboek wijdde Van Ginneken verscheidene hoofdstukken aan vrouwen-, studenten- en kindertaal. Men zou kunnen stellen dat het werk de tegenhanger van de Principes is; in het Handboek is sprake van sociologische taalstudie, terwijl in de Principes alleen plaats was geweest voor de psychologische (Wils 1966: 449). Deze twee benaderingswijzen staan echter bij Van Ginneken niet tegenover elkaar, psychologische en sociologische factoren werken gezamenlijk in op de taal. Dit idee is Van Ginneken steeds trouw gebleven, al is ook het tegendeel beweerd.

In de jaren twintig sloeg Van Ginneken daadwerkelijk een andere weg in; hij koppelde de historische taalwetenschap aan de destijds bijzonder snel voortschrijdende genetische wetenschap en vond ‘eindelijk’ waar hij jarenlang naar had gezocht: ‘de hoofdoorzaak der menschentaal ligt niet in de psychologie of de sociologie, maar op het terrein der algemeene biologie of levensleer: in de erfelijkheid’ (Van Ginneken 1926: 147). Met veel energie toog hij aan het werk om dit standpunt te bewijzen en verder uit te bouwen. ‘Hij zag naast de wet van Grimm en de wet van Verner al een wet van [Van] Ginneken’ (Brom 1955/1956: 279).

2. Voorlopers van de taalbiologie

Dat erfelijkheid in de taalklanken de een of andere rol speelde was geen nieuw inzicht. Van Ginneken kon zijn verhandeling van 1926, De erfelijkheid der klankwetten, dan ook openen met een heel rijtje namen van ‘deskundigen’ die dit idee al geopperd hadden.

Hermann Paul had in zijn Prinzipien der Sprachgeschichte (1909) geschreven:

Kaum zu bezweifeln ist es, dass Eigentümlichkeiten der Sprechorgane sich vererben, und nähere oder weitere Verwandtschaft ist daher gewiss mit zu den Umständen zu rechnen, die eine grössere oder geringere Uebereinstimmung im Bau der Organe bedingen (1909: 60).

Albert Dauzat meende:

Le langage, en tant que réunion de signes sonores, dépend étroitement et rigoureusement de la forme de nos organes vocaux et de leurs habitudes acquises, fortifiées par l'hérédité (1912: 31).

[p. 83]

Volgens J. Vendryes (1921: 43) hadden ‘les dispositions héréditaires’ invloed op het aanleren van de moedertaal. Wilhelm Wundt (Die Sprache) zei over de zogenaamde lalperiode, het uitstoten van klanken door een baby, een periode die inzet als het kind zo'n zes weken oud is:

Erstens verrät die eigenartige Beschaffenheit der vorsprachlichen Artikulationen des Kindes deutlich den Einfluss der Vererbung. Jener Reichtum mannigfacher Lautbildungen, wie er beim Kinde der Ausbildung der Sprache vorgeht, ist sichtlich kein individueller Erwerb, sondern er beruht auf einer angeborenen Organisation der Sprachwerkzeuge (gecit. bij Van Ginneken 1932: 82, n. 1).

E. Wechssler had in zijn boek Gibt es Lautgesetze? (1900) geschreven:

Man vergleiche einmal sorgfältige Abbildungen der Menschenrassen, so wird man sich sofort davon überzeugen dass hier die Artikulationsbasis mit physischer Notwendigkeit verschieden sein muss’ (gecit. bij Van Ginneken 1926: 150, n. 1).

In zijn in 1925 gehouden lezing over La méthode comparative en linguistique historique had Antoine Meillet opgemerkt:

Il y a [des] changements spécifiques qui se produisent après le changement de langue, souvent longtemps après, et qui n'ont lieu que peu à peu, sans doute en vertu de tendances héréditaires acquises (gecit. bij Van Ginneken 1926: 188, n. 1).

Verder werden door Van Ginneken genoemd: Axel Kock, August Schleicher en Hermann Osthoff¹⁾. Maar een systematisch onderzoek was nog nimmer uitgevoerd en Van Ginneken voelde dat hierin toch wel iets te vinden zou zijn (1926: 147). Een passage uit Ernst Machs Prinzipien der Wärmelehre (1900) wees de weg:

Ein Kollege (Jude) versichert mich [Mach], dass er jeden Juden, ohne den selben zu sehen, nach dem Laut eines einzigen Wortes erkenne. Ich glaube dasselbe in bezug auf die Slawen behaupten zu können. Wenn also nicht ganze Worte angeboren sind [...] sind doch für die Rasse charakteristische Lautelemente angeboren (gecit. bij Van Ginneken 1926: 148).

Van Ginneken dacht hierbij aan de schedelvormen, aan de ‘negerlippen’ (‘die toch invloed moeten hebben op de labialen’), voorts aan ‘de al langer hoe meer erfelijk blijkende temperaments- en rompstandverschillen’, verder aan de ‘mondphysionomie, misschien wel het sterkst muteerend erffragment’. En tenslotte dacht hij van de ‘erfelijke familie-gezichten’ (Van Ginneken 1926: 148, 149). Het idee van de taalbiologie was geboren. Van Ginneken zelf zag haar als zijn belangrijkste bijdrage aan de taalkunde (Wils 1966: 451).

1) Met respectievelijk de volgende werken; Om sprâkets fórändring 1896, Ueber die Bedeutung der Sprache für die Naturgeschichte des Menschen 1865 en Das physiologische und psychologische Moment in der sprachlichen Formenbildung 1879.

3. De theorie van de taalbiologie

De pijlers van de theorie worden gevormd door de zogenaamde kruisveranderingen of mendelismen, zo genoemd naar de Augustijner monnik Gregor Mendel (1822-1884), de grondlegger van de genetica. Wordt er bij een

[p. 84]

kruising van genetisch gezien ongelijke ouders op slechts een kenmerk gelet, dan spreekt men van een monohybride kruising. Beziet men twee kenmerken, dan is het een dihybride kruising. Als er nog meer kenmerken in ogenschouw worden genomen is de kruising polyhybride. Met deze verschillende typen kruisingen corresponderen de zogenaamde mendeliaanse getalsverhoudingen. Kruist men bijvoorbeeld een rode met een witte leeuwebek, dan ontstaan er roze nakomelingen. Bij zelfbestuiving van deze roze variëteit ontstaan er bloemen van drie verschillende kleuren: een kwart van de bloemen is wit, de helft is opnieuw roze en weer een kwart is rood. Deze verhouding van 1:2:1 in de derde generatie is typisch voor de monohybride kruising, maar geldt alleen voor het geval van onderlinge of zelfbevruchting. Het laatste is bij de mens uiteraard onmogelijk, maar het eerste komt volgens Van Ginneken toch heel vaak voor; meestal toch trouwen sprekers van een zeker dialect onderling (1926: 185). Nu ging het erom de mendeliaanse verhoudingen in de taalklanken terug te vinden. Hiervoor waren foneemstatistieken nodig.

Schleicher en W.D. Whitney hadden al gewezen op de noodzaak van kwantitatief taalonderzoek en Van Ginneken had deze nouveauté in 1915 in Nederland geïntroduceerd (Weijnen 1948: 54). In 1932 nodigde Van Ginneken alle ‘taalkenners’ uit ‘voor de hun bekende talen zoo spoedig en breed mogelijk een phoneem statistiek op te maken. Het compleet uittellen eener taal is werk voor een enkele week, maar zal misschien eeuwen lang vruchten dragen’ (1932: 4). Van Ginneken sloeg aan het tellen. In De ontwikkelingsgeschiedenis van de systemen der menschelijke taalklanken (1932) deed hij uitvoerig verslag van zijn bevindingen.

Taalklanken zijn volgens Van Ginneken nooit onafhankelijke grootheden, ze horen in groepen bijeen. Deze vormen in beginsel een trits: twee extremen en een middelklank. Dit is duidelijk te illustreren aan het Lak, een taal uit de Kaukasus. Het Lak kent slechts drie vocalen: u²⁾, a en i (1932: 5-6). Dit vocaalsysteem is volgens Van Ginneken op de volgende wijze ontstaan: er zijn twee stammen geweest, de ene sprak voor in de mond (i), de andere juist achterin (u). De kinderen die werden geboren uit een huwelijk tussen leden van verschillende stam articuleerden midden in de mond (a). Binnen de daaropvolgende generatie was de verhouding tussen u-, a- en i-sprekers 1:2:1. ‘En als zij zoo promiscue door huwden, bleef deze frequentie verhouding bestaan’ (1932: 29).

In deze bastaardstam ontstond na enige tijd een nieuwe reeks woorden die voor een kwart voor wat de klinkers betreft uit u, voor een kwart uit i en voor de helft uit a bestond. Om dit te bewijzen telde Van Ginneken de vocalen in drie tekstfragmenten in het Lak en vond de volgende verhouding: 187 u : 415 a : 219 i (1932: 29-30), wat in grote lijnen overeenkomt met de mendeliaanse getalverhouding van 1:2:1.

Van Ginneken onderzocht ook consonantsystemen en talen met ingewikkelder vocaalstelsels en vond steeds mendeliaanse verhoudingen (Van Ginneken 1932 en 1934). Hiermee meende Van Ginneken het bewijs voor de juistheid van zijn theorie geleverd te hebben en hij heeft, naar eigen zeggen, ‘met een menschelijke blijheid: Eureka! geroepen’ (1934/1935: 141).

Naast deze kruisveranderingen speelt de articulatiebasis een zeer voorname rol in Van Ginnekens taalbiologie. Met articulatiebasis bedoelde hij ‘niet alleen de anatomie en de russtand van de menschelijke articulatieorganen’, maar ook

hun physiologie, of hun onderlinge functie en beweging. Bij den ruststand hoort b.v. de vorm van de beide lippen, van de beide tandrijen,

2) Met u duidde Van Ginneken de Hoogduitse u (‘oe’, [u]) aan.

[p. 85]

en hun stand ten opzichte van elkander [...] de vorm van het verhemelte, de vorm van tong en tongbodem, de bouw der neusholten, de grootte der huig, en de constructie van de ademhalingspijp en het strottenhoofd, om van het middenrif en den rompstand nog maar niet te spreken. Bij de beweging hoort de ronding en de stulping der lippen, de bijtvormen van kaak en tanden, de graden van de mondopening, de tallooze bewegingen der tong, der huig, en vooral die van de stembanden en de overige beweeglijke deelen van het strottenhoofd en ten slotte de heele ademhaling en ademuitstooting in haar verschillende vormen (Van Ginneken 1934/1935: 130).

Een uitzonderlijk ruime invulling van de term articulatiebasis. Nu heeft ieder menselijk gas volgens Van Ginneken een speciale articulatiebasis. Zo bezitten de Arctische en Alpiene volkeren een laryngale articulatiebasis (1930: 23). Als voorbeelden van talen, geënt op deze articulatiebasis noemt Van Ginneken o.m. het Arabisch³⁾ en het Chinees (1929: 11-13). Een labiaal ras vormen de negers met hun ‘reuze-lippen’ (1930: 23). Naast de echte, oorspronkelijke negertalen kan men ook het neger-Engels en het neger-Nederlands hier onderbrengen (1929: 11-12), ‘de natuur gaat boven de leer’ (1932: 54). De derde articulatiebasis, de cacuminale, vinden we weerspiegeld in het Sanskriet (1929: 15).

Nu is er nog een vierde articulatiebasis, het zogenaamde bivalente complex dat zich voordoet bij het Germaanse ras. Dit Germaanse ras is volgens Paudler (Die hellfarbigen Rassen) een mengsel van het (labiale) Middellandse Zee-ras en het (laryngale) ‘Finnische’ ras van de ‘sneeuwen ijsmenschen’ (Van Ginneken 1929: 17, n. 1). In West-Europa is tenslotte ‘alles weer hopeloos door elkaar geloopen’ (1929: 13). De drie al genoemde articulatiebases trachten de articulatie op één plaats te concentreren. Kenmerkend voor de bivalente groep is o.a. de vernauwing van de mondopening. Dat kan op twee plaatsen: voor in de mond (zoals het labiale ras) en achter in de mond (zoals het laryngale). En inderdaad, alle taalklanken van de bivalente groep vallen in deze twee soorten uiteen (1929: 13).

‘We gaan hiermee dus terug naar August Schleicher, die er ook altijd op wees dat wij taal als een biologisch organisme moeten beschouwen’ (1930: 26-27). Het zijn volgens Van Ginneken de feiten geweest en geen vooropgezette theorie die hem brachten tot het ‘ongehoorde parool: zeker voor een deel: terug naar August Schleicher!’ (1929: 22). De stamboom van Schleicher zal gedeeltelijk in ere worden hersteld, hij zal moeten worden aangevuld met een volledige geslachtstafel (1926: 190-191). De ‘kardinale fout’ van Schleicher was volgens Van Ginneken zijn eenzijdigheid in deze: ‘bij alle voortplanting ontmoeten elkander steeds twee lijnen van erfelijkheid, eene van den vader en eene van de moeder; en de articualtieorganen van de nakomelingschap zijn dus evenals alle andere organen altijd het gecombineerde resultaat van de mengeling der vaderlijke en moederlijke erfelijkheden’ (1933/1934a: 196).

Ook de fata morgana zijn werkelijkheid. Luchtspiegeling is slechts bedriegelijk voor hem die spiegel en werkelijkheid verwart. Wie geduldig en exact door den spiegel der redeneering naar de werkelijkheid schouwt, schouwt niet vergeefs. Ik wacht althans van de observatie der vroegste taaluitingen van kinderen uit gemengde afkomst, van het lingustiech [sic] en erfelijkheidsonderzoek der stamelaars en van de uitkomsten eener naar ik hoop spoedig rijk opbloeiende

3) In het onderbrengen van het Arabisch bij een bepaalde groep is Van Ginneken overigens niet consequent; hij somt het namelijk zowel bij de labiale als bij de laryngale taalstelsels op (1929: 12, 13).

[p. 86]

klank-statistiek, rustig de bevestiging, maar nog liever de aanvullende correctie mijner vergezichten (1932; 93).

Vergezichten. Daarmee kan men Van Ginnekens inzichten waarschijnlijk het beste typeren. Maar Van Ginnekens spiegel der redenering is zeer verschillend gewaardeerd.

4. De receptie van de theorie (1)

Wat schreven Van Ginnekens necrologen over de taalbiologie? Van Haeringen verwachtte dat ‘zijn stoutmoedige theorieën’ over de erfelijkheid der klankwetten wel niet zouden gaan ‘behoren tot het blijvend bezit dat een volgend geslacht meedraagt en verder uitwerkt, toch zijn de geschriften waarin hij die theorieën ontwikkelt, boeiend om hun grootse visie, en kan geen linguist ze zonder schade ongelezen laten’ (1946: 227).

Ook Van Ginnekens leerling A. Weijnen schreef een herdenkingsartikel. Het woord ‘geniaal’ valt in dat stuk herhaaldelijk. Zo schreef Weijnen dat Van Ginneken met zijn studies over Vondel ‘niet op zijn best’ was. ‘Zeker, het is springlevend, het is bezield met de adem van het grootse, het is in zekere zin geniaal, maar er komt geen synthese’ (1948: 56). Uit de Principes was Van Ginnekens geniale intuïtie al gebleken, maar ‘nòg genialer’ was zijn taalbiologische periode (1948: 51). Even verder komt Weijnen hierop terug door te zeggen dat hij De ontwikkelingsgeschiedenis van de systemen der menschelijke taalklanken (1932) als ‘iets uitzonderlijk geniaals’ beschouwde.

Een andere leerling van Van Ginneken, J. Wils, nam aanmerkelijk meer afstand: ‘We have to thank van Ginneken for the fact that he applies Mendel's laws consequently to linguistic facts and is therefore the first to make the biological view discussible in the scientific sense of the word’ (1966: 450).

De vroegste reactie op Van Ginnekens theorie was van de hand van Eduard Hermann (1927). Deze schreef in de Göttingische gelehrte Anzeigen een vernietigende kritiek op ‘Die Erblichkeit der Lautgesetze’ (1927), een verbeterde, vertaalde versie van De erfelijkheid der klankwetten (1926). Hermann was hoogst verbaasd dat Van Ginneken ‘ein Gelehrter, der sich auf dem Gebiet der allgemeinen Sprachwissenschaft eines Namens erfreut’ (1927: 401), de nieuwste genetische inzichten pardoes op de taalkunde had trachten toe te passen. Zo'n onderneming was z.i. ‘völlig aussichtslos’. Niet weinig minder verwonderd was Hermann over het feit dat Van Ginneken zo bijzonder weinig tegenspraak had ondervonden. Sterker nog: Van Ginneken presenteerde zijn verhandeling De erfelijkheid der klankwetten voor het ‘hochangesehene Gesellschaft’ der Roninklijke Akademie van Wetenschappen (er volgde door gebrek aan tijd geen discussie), vertaalde zijn voordracht in het Duits en deze vertaling werd gepubliceerd in Indogermanische Forschungen, het geschrift opende zelfs het Thurneysennummer! Van Ginnekens uiteenzettingen hadden zonder twijfel hier of daar indruk gemaakt en dus bestond het gevaar dat taalkundigen, die niet bekend waren met de erfelijkheidsbiologie, Van Ginneken zouden volgen. Dit moest voorkomen worden en het was derhalve, aldus Hermann, de hoogste tijd om aan te tonen dat Van Ginnekens theorie niet deugde (1927: 401).

Hermanns punten van kritiek hebben vooral betrekking op het volslagen onjuist hanteren van het biologisch begrippenapparaat door Van Ginneken. Volgens Hermann haalde Van Ginneken in verscheidene gevallen de kernbe-

[p. 87]

grippen modificatie⁴⁾ en mutatie⁵⁾ door elkaar. Daar komt nog bij dat men mutaties per definitie alleen vast kan stellen aan de hand van een plotselinge verandering binnen een reincultuur, d.w.z. binnen een serie nakomelingen van één ouder en dus met precies dezelfde erfelijke aanleg. Dergelijke gevallen kunnen zich bij mensen uiteraard niet voordoen, en dus kan men eigenlijk niet met zekerheid bepalen wanneer er sprake is van een mutatie. Deze moeilijkheid had Van Ginneken zelf ook wel gezien, maar er, zoals gezegd, op gewezen dat men toch meestal trouwt met mensen die hetzelfde dialect spreken (1926: 185 en 1927: 39). Hermann meende dat deze voorstelling van zaken historisch gezien onhoudbaar was (1927: 413).

Volgens Hermann hadden de klankveranderingen een sociologische ondergrond, ‘allein die soziologische Betrachtung will ja van Ginneken, weil untauglich, durch die biologische ganz allgemein ersetzen’ (1927: 407). Aan het slot van zijn bespreking kwam Hermann uitgebreid op dit punt terug: Van Ginneken zou een ‘einseitig biologische Einstellung’ hebben gehad en slechts de articulatiebasis voor de klankveranderingen verantwoordelijk hebben willen stellen (Hermann 1927: 416, 417). Dit verwijt wees Van Ginneken in 1932 van de hand: ‘de psychologie en de sociologie [werken] ten nauwste met de biologie samen, en juist daarom was het tot nu toe zoo moeilijk de biologische factoren van de psychologische en sociologische feiten te isoleeren’ (Van Ginneken 1932: 60). Aan de talloze andere opmerkingen van Hermann ging Van Ginneken voorbij. Hermann kwam tot de slotsom dat er van de door Van Ginneken ‘mit so ungewöhnlicher Selbstsicherheit [...] errichteten Bau’ niets overeind bleef staan, ‘er bricht als Kartenhaus ganz in sich zusammen’ (1927: 415), de taalbiologie was niet meer dan ‘ein luftiges Spinnengewebe’ (1927: 403).

Impliciete kritiek op Van Ginnekens taalbiologie treft men aan in Carl Meinhofs bijdrage aan de verzameling opstellen opgedragen aan mgr. prof. dr. Jos Schrijnen (1929). Van Ginneken wordt hier niet in de tekst genoemd, maar zijn studie over de taalbiologie uit 1927 staat wel in de literatuuropgave vermeld, evenals Hermanns recensie. Het kan niet anders of Meinhof heeft het op Van Ginneken gemunt. Ik citeer de saillantste zinnen:

Wir werden uns [...] bewusst sein müssen, dass der Begriff der ‘Abstammung’ auf die Sprache nur in einem übertragenen Sinne angewandt werden kann (1929: 4). Das Sprachgut selbst vererbt sich nicht, sondern jedes Individuum erlernt es neu von seiner Umgebung [...] Freilich werden auch Lautgewohnheiten der früheren Sprache in die neu erlernte mit herübergenommen [...]; aber auch das ist nicht Vererbung (1929: 6).

De klankverandering ‘ist nicht’, aldus nog steeds Meinhof,

das Ergebnis einer geheimnisvollen Vererbung, sondern erklärt sich aus der Berührung mit der Fremdsprache, also aus erlernten Lautgewohnheiten. Der Ausdruck ‘Sprachverwandschaft’ darf uns also nicht dazu verleiten, wirkliche Blutzusammenhänge anzunehmen, wo Aehnlichkeit der Sprache vorliegt (1929: 6-7)⁶⁾.

4) Met modificatie wordt de verandering in een eigenschap van een organisme door uiterlijke (bijv. klimatologische) omstandigheden bedoeld.

5) Onder mutatie wordt het plotseling optreden van een verandering in één of meer erffactoren van een organisme verstaan.

6) Pal achter de bijdrage van Meinhof is Van Ginneken 1929 afgedrukt. Men kan zich niet aan de indruk onttrekken dat dit door de samenstellers van de feestbundel voor Schrijnen met opzet is gedaan, een indruk die nog versterkt wordt door het volgende. De eerste regels van Van Ginneken 1929 luiden: ‘Niets is zoo aangenaam, dan door een jongen vriend een rijk standpunt te zien verdedigen, dat men zelf twintig jaar lang heeft ingenomen, maar eindelijk door de feiten overrompeld, noodgedwongen voor een nog breeder vergezicht heeft moeten prijsgeven; als men er dan ten minste ook maar in slaagt, dien vriend ten slotte mee te krijgen naar het nieuwe in- en uitzicht’. Die jonge vriend is Alf Sommerfelt geweest, wiens bijdrage weer direct achter die van Van Ginneken is geplaatst. Het is Van Ginneken niet gelukt Sommerfelt voor de taalbiologie te winnen.

[p. 88]

Hierna was het een drietal jagen stil rondom de taalbiologie, maar in 1931 voegde H. Bruch aan zijn proefschrift de volgende stelling toe: ‘Het betoog van Prof. Dr. J, van Ginneken[...] vermag het vraagstuk van de aard en de oorsprong der klankwetten geenszins op te lossen (Bruch 1931: stelling X). Bruch had als student in de geschiedenis Nederlands als bijvak gevolgd bij F.A. Stoett, die hem naderhand aanspoorde de stelling tot een artikel uit te werken⁷⁾. Dit artikel, ‘De erfelijkheid der klankwetten’, verscheen in 1932. Het is een bespreking van Van Ginneken 1926 (1927) die in scherpte niet onderdoet voor die van Hermann (1927), welke Bruch overigens niet kende: het had hem verbaasd dat er nog niet op Van Ginnekens verhandeling was gereageerd, ‘het gaat hier toch om een zeer belangrijk probleem’ (Bruch 1932: 192).

Verscheidene punten die Bruch tegen Van Ginnekens theorie inbracht, sloten aan bij de aanmerkingen van Hermann. O.a. verweet ook Bruch Van Ginneken de sociologische factoren te verwaarlozen en voorts kon de manier waarop Van Ginneken de genetische basisbegrippen toepaste in zijn ogen geen genade vinden. Dit betekende niet dat Bruch een positieve correlatie tussen de ‘biologische geaardheid’ van een mens en zijn taal onmogelijk achtte, maar voor hier iets zinvols over te zeggen zou zijn, moesten de biologen z.i. eerst de vraag in hoeverre de articulatiebasis erfelijk bepaald is, kunnen beantwoorden - hoeveel erffactoren zijn bij de (eventuele) overerving van invloed en hoe gedragen die zich bij de kruising - en verder moesten de fonetici kunnen aantonen wat de invloed van een bepaalde articulatiebasis op de uitspraak is (1932: 216).

Wilde de taalbiologie enige toekomst hebben, dan zou zij eerst op een hechtere basis gegrondvest moeten worden, aldus Bruch. Van Ginneken heeft nooit op Bruchs scherpe kritiek gereageerd en bleef in zijn theorie volharden. Geheel overeenkomstig zijn onstuimige rusteloosheid begon hij haar zelfs zonder enige terughoudendheid in praktijk te brengen.

7) Mededeling van dr. H. Bruch d.d. 2 juli 1981. In 1918 ging Jan te Winkel met emeritaat en zijn leerstoel werd gesplitst in taal- en letterkunde. Tegen de algemene verwachting in benoemde de Amsterdamse gemeenteraad niet Van Ginneken maar Stoett tot hoogleraar in de taalkunde. Hierover Uitman (1968). De brochure van Opstelten (1918) en de bijdrage van Robbers (1918) heeft Uitman niet behandeld.

5. Het Preslavisch substraat

Op het derde internationale linguïstencongres te Rome in 1933 had Van Ginneken, zoals hij het een jaar later formuleerde, ‘het dwaze parthenogenetische standpunt [...] alle taalverwantschap tot de gemeenschappelijke moeder te willen herleiden’ afgewezen. Parallellen tussen niet verwante talen vallen dan namelijk tussen de wal en het schip, een punt dat Roma Jakobson ook al had betreurd (Van Ginneken 1933/1934b: 289). In ‘Waalsche en Picardische klank-parallellen’ (1933/1934b) stelde Van Ginneken dat het ‘best mogelijk’ is dat aan zo'n parallellie, naast onderling verkeer en klimatologische omstandigheden, fysiologische rasovereenkomsten ten grondslag liggen. Zo vinden we aan onze Nederlandse taalgrens niet alleen overeenkomsten met verwante Nederduitse dialecten, maar ook met verscheidene Romaanse tongvallen van Noord-Frankrijk en Wallonië. ‘Best mogelijk, dat hier een zelfde aangeboren articulatiebasis onder ligt, die aan de beide zijden der taalgrens, in totaal andere omstandigheden toch dezelfde resultaten heeft te weeg gebracht’ (290).

In totaal vond Van Ginneken zeventien parallelle verschijnselen. Zo wordt in Brabant en Zuid-Limburg de combinatie e + r + dentaal aan het einde van een woord uitgesproken als ‘jêt’, bijvoorbeeld in het Leuvense ‘pjêd’ voor ‘paard’ (290). Ook de West-Vlaamse en Zeeuwse ronding,

[p. 89]

de Zuid-West-Limburgse ontronding en de Brabantse diftongering vinden hun pendanten in Waalse dialecten (293-296). Tenslotte behandelde Van Ginneken de sp- of ps-groep in Auslaut. In het algemeen beschaafd Nederlands komen beide voor, bijvoorbeeld in ‘wesp’ en ‘rups’, maar in het noorden van West-Vlaanderen, in Zeeland en in het zuiden van Zuid-Holland vinden we alleen de combinatie -sp (‘rusp’). Aan de andere kant van de taalgrens sluit het gebied waar de s in bijvoorbeeld ‘guêpe’ bewaard is gebleven volkomen aan bij het Nederlandse -sp-gebied. Nu loopt er door dit gebied een strook waar juist het omgekeerde (-ps) het geval is. Van Ginneken concludeerde dat we hier waarschijnlijk met de doortocht van een volk met een afwijkende articulatiebasis te doen hebben. Gezien het feit dat ons woord ‘gesp’ in het Nedersaksisch ‘göpse’ was en ons ‘wesp’ in het Saksisch ‘wepsia’ mogen we, volgens Van Ginneken

het er dus veilig voor houden, dat wij hier met de Saksische doorbraak door Brabant naar Boulogne te doen hebben, waar vandaan de oudste Saksische invasie in Engeland begonnen is; en dit te meer waar de heele geschiedenis der parallelle -sk- en -ks-groep in het Oud-Saksisch en het Angelsaksisch duidelijk op eenzelfde verband wijst (1933/1934b: 302).

De kenner bij uitstek van de Waalse dialecten, Jean Haust, gaf te kennen niet op alle details van deze ‘curieuse étude’ van Van Ginneken in te kunnen gaan, maar merkte wel op dat

pour les dialectes wallons, la documentation de l'auteur⁸⁾ nous paraît manquer d'étendue et de sûreté. On a aussi l'impression que parfois les rapprochements sont forcés pour les besoins de la thèse. En somme, la question doit être sérieusement approfondie avant qu'il soit permis d'en tirer des conclusions plausibles (1935: 42).

Marius Valkhoff begon zijn bespreking met de opmerking dat ‘l'éminant linguist’ Van Ginneken met ‘Waalsche en Picardische klank-parallellen’ aan zijn verschillende eigenaardige ideeë, o.a. betreffende ‘l'origine (biologique) de l'évolution linguistique’ een even originele hypothese had toegevoegd (1934: 145). Valkhoff sloot zich aan bij de kritiek van Haust op de bronnen van Van Ginneken; deze waren te weinig betrouwbaar voor een dergelijk onderzoek. Voorts onderwierp hij de overeenkomsten die Van Ginneken had gevonden aan een ‘rapide examen critique’. Met vier van de zeventien kon hij meegaan, met enige goede wil zelfs met zes, maar de overige verschijnselen zijn van veel algemenere aard dan Van Ginneken suggereerde. De convergenties zijn dus eigenlijk niet zo bijzonder. En dat deze zouden stoelen op eenzelfde articulatiebasis (Van Ginneken 1933/1934b: 290) achtte Valkhoff weliswaar niet onmogelijk - ‘il y a des phénomènes comme la disparition du subjonctif, qui sont communs à tout un groupe de langues dissembiables, et nous serons le premier à reconnaître qu'on a sous-estimé l'importance de la race dans l'histoire culturelle et linguistique de nos nations’ (151) - maar er zijn minder vergaande verklaringen te vinden: voor de parallellen waar Van Ginneken op wees zou de verklaring eenvoudig gelegen kunnen zijn in onderlinge beïnvloeding van de Germaanse en Romaanse dialecten (1934: 151-152).

Ondertussen was Van Ginneken er nog niet achter welke articulatiebasis hij voor de gesignaleerde overeenkomsten verantwoordelijk moest

8) De bronnen die Van Ginneken geraadpleegd had waren: M. Charles Bruneau, Etude phonetique des patois d'Ardenne 1913 en J. Gilliéron/E. Edmont, Atlas linguistique de la France (ALF) 1902-1920.

[p. 90]

stellen. Maar via de bestudering van de Slavische talen kwam hij in 1935 tot de conclusie dat er ‘niet de geringste twijfel’ (1935: 148) aan kon bestaan dat de Preslavische of Oost-Europese articulatiebasis aan de genoemde verschijnselen ten grondslag heeft gelegen. In zijn verhandeling Ras en taal (1935)⁹⁾ zette hij uiteen hoe door (o.a.) de Thüringse invasie, de Saksische doortocht en de komst van de Chatten uit Hessen een Preslavische articulatiebasis binnen de Lage Landen werd geïntroduceerd, die in niet geringe mate op onze taal heeft ingewerkt.

Ziedaar het veni, vidi, vici van onzen modernen Caesar, die, aangekomen op het slagveld der Slavistiek, even rondkeek, en zegezeker alle taalkundige voorgangers sloeg met een geheel nieuwe ‘synthese onzer Nederlandse taalgeschiedenis’, de eerste proeve tevens van een taalgeschiedenis op biologische grondslag

jubelde Gerard Knuvelder in Roeping (1935/1936: 69). Met Ras en taal, met zijn ‘bijna phantastische gezichtspunten’, zette Van Ginneken ‘de taalkundigen een fikse kluif ter kritische bestudering’ voor (70).

Maar L. Grootaers (1936) meende dat de Oosteuropese talen met hun honderden dialecten nog te weinig in kaart gebracht waren om tot ‘zulke grootsche synthese’ (1936: 187) te kunnen komen. Het feitenmateriaal dat Van Ginneken gebruikte was te onbetrouwbaar.

Twee jaren later werd Ras en taal besproken door de Franse taalgeleerde Marcel Cohen. Deze kon, naar eigen zeggen, geen kritiek leveren, hij achtte zich daartoe niet competent. Graag zag hij een discussie over het onderwerp ontstaan, maar daar zou hij zelf niet aan kunnen deelnemen vanwege een te groot gemis aan kennis van de Germaanse en Romaanse dialecten en van de antropologie (1938: 16).

Ook vanuit de (antropologische) rassenkunde werd er op Ras en taal gereageerd: de nationaal-socialistische rastheoreticus¹⁰⁾ ir. J.E. de Langhe schreef in Dietbrand, een sterk pro-Duits, pro-Italiaans tijdschrift waarin de ‘“Groot-Dietse werkelijkheid”’ overheerste (Schöffer 1956: 273), een bijdrage waarin hij zich tegen Van Ginnekens stelling dat - in de woorden van De Langhe - ‘ons Dietsche volk in sterke mate van Praeslavische en niet van Noordsche afkomst’ (1938: 14) zou zijn verzette. De waarde van het door een ‘vakman’ als Van Ginneken verzamelde taalmateriaal kon De Langhe niet beoordelen, hij wees slechts terloops op de vinnige bespreking door Grootaers (1936). Het ging De Langhe om de antropologische kant van de zaak en die deugde volgens hem niet. De invloed van vertegenwoordigers van het Preslavische ras op de Nederlandse taal kan niet anders dan zeer gering zijn geweest: er bestaat tenslotte, aldus De Langhe, een ‘hemelsbreed verschil, [...] zoowel lichamelijk als psychisch tusschen het Noordsche en [...] Oosteuropeesche ras’ (1938: 15). Aan ‘ons Dietsche volkswezen’ is het Oosteuropese type, met zijn grove, gedrukte, krachtige lichaamsbouw en onevenwichtige, fatalistische psyche ten enen male vreemd. Kortom, het was volgens De Langhe onmogelijk dat het Preslavisch element de articulatie in Nederland sterk zou hebben bepaald.

Nu wilde Van Ginneken ‘- zonder te steunen op onderlinge taalverwantschap in den gewonen zin - de biologische afstamming der Oudnederlandsche menschen met hun eigendardige articulatiebasis van de menschen met de articulatiebasis van het Praeslavische ras bewijzen’ (Van Ginneken 1935:

9) Van Ginneken 1935/1936 is er een samenvatting van.

10) Deze, ongetwijfeld juiste, benaming is van I. Schöffer (1956: 25, n. 1).

[p. 91]

11), en dat ging volgens De Langhe niet op:

Het verband tusschen taalkunde en anthropologie staat thans nog zo weinig vast, dat een taalkundig feit amper als tweederangsargument in de anthropologische bewijsvoering mag gebruikt woeden. Wat weten wij b.v. over de erfelijkheid der taal? Het onderzoek is hier pas begonnen en geraakt haast niet vooruit wegens de groote ingewikkeldheid der feiten (De Langhe 1938: l8).

Daarentegen had onderwijl Volk en vaderland, het blad van de NSB (Nationaal Socialistische Beweging), ‘met genoegen’ vastgesteld ‘dat twee vooraanstaande katholieke geleerden’, Jac. van Ginneken en prof. dr. Th. Baader¹¹⁾,

op het standpunt der erfelijkheidsleer staan en van meening zijn, dat de eigenschappen der menschelijke persoonlijkheid uit het erfgoed der vaderen moeten worden verklaard. Deze beide geleerden staan dus practisch op het rassenstandpunt en aanvaarden de formule ‘bloed en bodem’ precies als de duizendmaal verwenschte Alfred Rosenberg¹²⁾.
Er is echter één verschil. De nationaal-socialist, die uit het wetenschappelijk feit der erfelijkheid de gevolgtrekking maakt, dat dit van onze voorvaderen tot ons gekomen erfgoed - het bloed zoowel als de voorvaderlijke bodem - moet worden in stand gehouden en beschermd, vindt Staatsgreeppartij [d.i. de Roomsch-Katholieke Staatspartij] en bisschoppen tegenover zich. Maar de beide hooggeleerden, die uit het wetenschappelijk feit niet de practische gevolgtrekking tot den plicht van instandhouding en bescherming maken, worden hoog geëerd¹³⁾.

Van Ginnekens theorie werd voor een politiek karretje gespannen, maar goed passen deed een en ander blijkbaar niet.

In 1941 verscheen er tenslotte nog een korte recensie van Ras en taal van de hand van A. Heiermeier. Deze vroeg zich af of de Preslaven wel een ras hebben gevormd en zou liever van een Westeuropese articulatiebasis spreken dan van een Preslavische. Meer aanmerkingen maakte Heiermeier niet.

11) Baader doceerde Germaanse en Keltische taal- en letterkunde aan de Katholieke Universiteit van Nijmegen.

12) Rosenberg was de ideoloog van Hitlers NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) en auteur van Der Mythos des 20. Jahrhunderts (1930).

13) Volk en vaderland d.d. 23 april 1937.

6. De receptie van de theorie (2)

In 1937 vierde Van Ginneken zijn zestigste verjaardag. Ter gelegenheid hiervan verscheen de feestbundel Mélanges de linguistique et de philologie offerts à Jacq. van Ginneken (1937). Dit Festschrift opent met een opstel van M.J. Sirks¹⁴⁾, de erfelijkheidsbioloog wiens Handboek der algemeene erfelijkheidsleer (1922) Van Ginneken gebruikt had (Baader 1937 en Renders 1945). Ook moet Van Ginneken hem gevraagd hebben De ontwikkelingsgeschiedenis van de systemen der menschelijke taalklanken (1932) van genetisch standpunt te beoordelen. Sirks was hier zeker toe genegen¹⁵⁾, maar of het ook daadwerkelijk gebeurd is, blijft een vraag. In de Mélanges zwaaide Sirks Vag Ginneken de lof toe om

daraufhin gewiesen zu haben, dass [die] Artikulationsbase einerseits als Fakto in der Lautbildung eine grosse Rolle spielt und sodann such in der Entstehung der Sprachen ihre Bedeutung geltend macht und dass sie andererseits auf erblicher Grundlage ruht. [...] Mit

14) Sirks was van 1917 tot 1937 als plantkundige verbonden aan de Landbouwhogeschool te Wageningen. In 1937 werd hij tot buitengewoon hoogleraar in de variabiliteit en de erfelijkheidsleer aan de Rijksuniversiteit van Groningen benoemd, in 1948 werd hij er gewoon hoogleraar.

15) Cf. de brief van Sirks aan Van Ginneken d.d. 5 april 1932. NCDN, Collectie Van Ginneken, 164 Erfelijkheid II.

[p. 92]

dieser Arbeitshypothese hat van Ginneken eine überaus reiche und vielversprechende Fundgrube genetischer und phonetischer Ergebnisse eröffnet, aus welcher noch manches vorgehen wird. Bekanntlich stellt er die Häufigkeiten der Laute [...] einer Mendelspaltung gleich; ob diese Gleichstellung berechtigt ist, kann den Phonetikern vielleicht ein wenig fraglich erscheinen, aber der Genetiker kann deswegen meines Erachtens kein Bedenken haben (Sirks 1937: 13).

Dit laatste ging in tegen wat Bruch (1932) en Hermann (1927: 407) hierover hadden opgemerkt. Volgens Bruch ging de erfelijkheidsleer uit van individuen en hij geloofde niet

dat een erfelijkheidsonderzoeker er toe zal komen, twee mierenhoopen of twee bijenkorven bij elkaar te werpen om dan een kruising tusschen deze twee collectieven te constateeren, die in de nieuw geboren mierenhoopen resp. bijenkorven de wetten van Mendel zou moeten volgen. [...] Vermenging van volken, van talen, van klanken, moet worden teruggebracht tot het begrip vermenging van vele malen twee menschen (1932: 198).

Wat hier nu ook van zij, Van Ginneken wist zich gesteund door de ‘Groningsche erfelijkheidsspecialiteit Sirks’ die zich, zo zei Van Ginneken in 1941, aan zijn zijde had geschaard (1941: 1040).

In 1938 promoveerde W. Hellinga op De opbouw van de algemeen beschaafde uitspraak van het Nederlands. Als eerste stelling nam hij op:

Alleen Van Ginnekens Erfelijkheidstheorie kan ons inzicht geven in het ‘Waarom’ der klankveranderingen, wanneer historische, sociologische, psychologische en phonologische verklaringen tekortschieten.

Twee jaren tevoren had Hellinga al opgemerkt dat de ‘substraatinvloed’ door Van Ginnekens erfelijkheidstheorie op wetenschappelijk plan was gebracht (1936: 96; 1968: 373). Van Ginnekens theorie had ‘grootsche perspectieven’ geopend (Hellinga 1938 en 1968: 126), de principiële waarde van Van Ginnekens onderzoekingen lag in de ‘werkelijk bevrijdende constateringen’ die eruit voortgekomen waren (127). Dat Van Ginneken ‘vaak hoogst luchthartig’ met het feitenmateriaal omsprong was ook Hellinga niet ontgaan, maar

het doet er in principe niets toe, of het Van Ginneken nu werkelijk wel gelukt is om Praeslavische invloeden aan te tonen en al evenmin, of al zijn combinaties op klankhistorisch gebied wel stand zullen houden - wanneer het den lezer van Ras en Taal gegaan is als mij, toen ik - voortdurend geboeid, soms geprikkeld, vaker geamuseerd door de details - er aan het slot van het boek toch van overtuigd was, dat alleen de erfelijkheidstheorie klankontwikkeling begrijpelijk maakt (Hellinga 1938 en 1968: 127, n. 1).

Ook elders dook Ras en taal nog herhaaldelijk op in studies van Hellinga¹⁶⁾ en nooit in strikt negatieve zin, maar soms staat het taalbiologische aspect ervan niet op de voorgrond:

16) De taalbiologie en meer in het bijzonder Ras en taal speelt verder nog een rol in Hellinga 1940a: 2; 1968: 435 en 1940b: 131, 154; 1968: 499, 522 en 1941/1942: 178, 182; 1968: 597, 601.

[p. 93]

Als paddestoelen schoten de mouilleringen, (labio-) velariseringen en alle mogelijke Slavische parallellen uit Neerlands grond en al kan de schrijver van Ras en Taal het verwijt niet ontlopen, dat hij ze er soms uittóverde, toch geeft zijn boek de oplossing voor allerlei feiten, die iedereen in onze taalhistorie kan zien en in onze taalwereld kan horen. Met of zonder praeslavische horden, met of zonder Ras, kunnen wij dankzij de harde dentalen en dankzij de weke labialen, gutturalen en gemouilleerde dentalen zowel alle gevallen in het Veluws, als hart: sterk begrijpen (Hellinga 1940a: 9; 1968: 442).

In de door Werner Bahner vertaalde en bewerkte editie van Iorgu Iordans befaamde werk Einführung in die Geschichte und Methoden der romanischen Sprachwissenschaft werd een halve pagina aan Van Ginnekens taalbiologie besteed. Kritiek in de strikte zin van het woord treffen we hier niet aan, al kunnen we uit de volgende passage wel afleiden hoe Bahner over de theorie dacht¹⁷⁾:

Er [Van Ginneken] spricht von väterlicher und mutterlicher Erblichkeit, um dann Behauptungen aufzustellen wie diese, dass die römischen Kolonisten nur Männer gewesen seien, die sich mit den eingeborenen Frauen in den verschiedenen Provinzen des Imperiums verheiratet hätten! (Iordan 1962: 66).

In 1939 verscheen A.L. Koppelmanns boek Ursachen des Lautwandels waarin hij koos voor de psychologische verklaringen van de taalveranderingen. Edgar H. Sturtevant schreef er een recensie over (1940):

A devastating attack upon van Ginneken's biological (or rather pseudobiological) theory of phonetic law necessarily wins the sympathy of an American linguist. We Americans have at our door such a linguistic laboratory as can scarcely be found elsewhere, and, even if we have shamefully neglected our opportunities, we have, with very few exceptions, learned better than to ascribe the articulations of a person or of a group to inherited peculiarities of the vocal organs. Nevertheless Koppelmann's refutation of the doctrine is clearly needed in Europe; for this reason the book is to be welcomed (1940: 235).

Dit was volgens Sturtevant dan ook wel de enige waarde die Ursachen des Lautwandels had; Koppelmann volgde namelijk ‘the same loose method that invalidates much of van Ginneken's work’ (1940: 236). Waaruit bestond nu Koppelmanns ‘devastating attack’? De articulatiebasis bleef volgens Koppelmann - die overigens niet alle taalbiologische geschriften van Van Ginneken had gelezen (Koppelmann 1939: 12, n. 1) - een ‘schwebendes Etwas’ en dat terwijl het begrip binnen de theorie een sleutelrol vervulde (1939: 12). Voorts waren in Ras en taal de feiten te gering in aantal om er conclusies uit te kunnen trekken en bovendien nog zeer onnauwkeurig (13-14). Veel van de door Van Ginneken gesignaleerde problemen konden eenvoudiger vanuit de psychologie verklaard worden (l48). Koppelmann kwam tot de volgende slotsom: ‘In ihrem heutigen Stadium entzieht sich die biologische Theorie der Kontrolle durch die Tatsachen, aber es fehlt ihr auch die Bestätigung durch die Tatsachen’ (154).

17) In de door John Orr bewerkte en vertaalde editie uit 1937 kan men de geciteerde zinnen niet aantreffen; ze moeten vermoedelijk op rekening van Bahner geschreven worden.

[p. 94]

7. Van Ginneken, de taalbiologie en de Tweede Wereldoorlog

Afgezien van enkele terloopse verwijzingen is het daarna vele jaren stil rondom de taalbiologie¹⁸⁾. In 1979 verscheen zij weer ten tonele toen Thijs Pollmann zijn studie ‘Ook een Fata Morgana is werkelijkheid’ publiceerde. Het was het jaar waarin de Leidse hoogleraar Buikhuizen zijn biocriminologisch onderzoek begon. O.a. H. Brandt Corstius had voorspeld dat uit zulk onderzoek ‘niets dan slechts’ kon voortkomen (Pollmann 1979: 1). Om die voorspelling verdere steun te verlenen wilde Pollmann het verhaal van de taalbiologie vertellen.

De taalbiologie heeft voor de taalkunde niets van enig belang opgeleverd, en is als taalkundige richting dan ook niet interessant. Maar door de tijd waarin het vak enige levensvatbaarheid leek te vertonen, de periode van ^± 1900 tot 1945, door de Bloed-en-Bodem-ideologie waarin het vak was ingebed [...], is het de moeite waard het verhaal om zijn principiële uitgangspunten opnieuw te vertellen (1979: 2).

Het wetenschappelijk klimaat was volgens Pollmann in die jaren gunstig voor een theorie als de taalbiologie, zij had de ‘tijdgeest’ mee (1979: 17). Als men verschillen in gedrag (i.c. articulatie) aanwijst, ‘vooral als ze gelocaliseerd kunnen worden in minderheidsgroepen’, kunnen die als afwijkingen van de norm worden gezien. ‘Maak je resultaten bekend, en de maatschappij zorgt wel voor de discriminatie’, aldus Pollmann.

Een voorbeeld? In 1943 (!) citeert Van Ginneken instemmend een weense fysicus [Mach] die in 1900 schreef: ‘Ein Kollege (Jude) versichert mich, dass er jeden Juden, ohne den selben zu sehen, nach dem Laut eines einzigen Wortes erkenne. Ich glaube dasselbe in bezug auf die Slawen behaupten zu können. Wenn also nicht ganze Worte angeboren sind, [...] sind doch für die Rasse charakteristische Lautelemente angeboren’. [...] Daar is geen woord antisemitisme bij; maar toch, een echte anti-semiet, of iemand die de vernietiging van het slavische onder-ras op zijn politiek programma had, kan een dergelijke uitlating in die tijd alleen maar zien als een uitlating die zijn rassen-ideologie verder onderbouwde, en wetenschappelijk gewicht gaf (Pollmann 1979: 3-4)¹⁹⁾.

Pollman vroeg zich af of Van Ginneken nu dom (naïef) of ‘fout’ of misschien wel allebei was. Zelf komt hij aarzelend tot de conclusie dat het eerste het geval moet zijn geweest (1979: 18).

Van Ginnekens gedragingen in de Tweede Wereldoorlog zijg beslist ‘wat merkwaardig te noemen’ (Noordegraaf 1980: 42). Toen de bezetter in 1941 vroeg wie van de Nijmeegse geleerden bereid was lezingen in Duitsland te houden, was Van Ginneken de enige die zich beschikbaar stelde, en wel, zo zei hij naderhand, om in Wenen een handschrift te kunnen raadplegen (Brom 1955/1956: 185). Zulk gedrag van iemand van wie volgens Brom (279) nooit gezegd zou kunnen worden dat de wetenschap buiten het leven stond, is hoogst merkwaardig; het is op zijn minst uitzonderlijk naïef. Verder valt op te merken dat Van Ginneken in 1943 De studie der Nederlandsche streektalen met steun van het departement van Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming publiceerde. Vreesaanjagend, zeker vanuit naoorlogs standpunt, is de volgende losse opmerking die men in Van Ginneken 1930 aantreft:

18) Weijnen schreef in 1966: ‘Nog steeds is het een sterk bestreden punt of en in hoeverre erfelijkheidsfactoren de taal en i.c. de dialecten beïnvloed hebben’ (1966: 109). Maar twee jaren later zei Josef Vachek dat Van Ginnekens toepassing van de wetten van Mendel binnen de taalkunde een poging was ‘which found little response in Prague or, for that matter, in any linguistic quarters’ (1968: l0). Verder komt de taalbiologie van Van Ginneken heel kort aan bod in Fischer-Jørgensen (1975: 393) en in Goossens (1977: 297).

19) Overigens had Van Ginneken deze opmerking van Mach al in 1926 (147-148) geciteerd en in 1934/1935 (135) kwam hij er nog eens op terug.

[p. 95]

Strikt genomen, zou er naast de onwillekeurige biologie ook een gewilde biologie mogelijk zijn, namelijk de Eugenetics, en verwante strevingen, om door allerlei bewuste middelen de menschalijke erfelijkheid te verbeteren. Eenige drieste pogingen in die richting ondernomen mogen ons de oogen niet doen sluiten voor de misschien heel goed mogelijkblijkende menschelijke teeltkeus (Van Ginneken 1930: 27, n. 2).

Op grond van deze laatste punten en ‘een reeks andere weinig frisse maatschappelijke ideeën’ van Van Ginneken kwam Pollmann tot de slotsom dat Van Ginnekens opvattingen tegen het fascisme aanleunden (1979: 19).

Maar tegenover deze welhaast foute Van Ginneken staat de pater Van Ginneken die nadat de Amerikaanse luchtmacht op 22 februari 1944 de bijzonder ongelukkige vergissing had begaan Nijmegen voor haar eigenlijke doelwit te verslijten en daarop het centrum van de stad had gebombardeerd - er kwamen meer dan zeshonderd mensen bij om het leven - tijdens de rouwdienst verkondigde dat deze ramp niet alleen als een zware oorlogsslag diende te worden beschouwd, maar ‘aanvaard in innige onderdanigheid aan God, die weet wat wij kunnen dragen en ons leed toezond, omdat Hij ons uitverkoos iets te offeren voor het hooge heil der samenleving’²⁰⁾.

Over zijn maatschappelijke en politieke denkbeelden zijn in Van Ginnekens taalbiologische geschriften geen concrete aanwijzingen te vinden en de vaag in hoeverre zijn theorie een weerspiegeling is van deze denkbeelden moet hier, waar ik me concentreer op de beoordeling van de theorie, dan ook buiten beschouwing blijven.

20) Storm-SS d.d. 17 maart 1944. Storm-SS was het orgaan van de Germaansche SS. Het blad noemt als bron van het citaat Het Nieuws van den Dag van 8 maart 1944, maar in de mij ter beschikking staande stadseditie van De Courant/Het Nieuws van den Dag wordt Van Ginneken, noch de herdenkingsdienst van de slachtoffers van Nijmegen genoemd.
In de bijdrage ‘Aan Prof. Dr. Jac. v. Ginneken, S.J.’ wordt getracht aan te tonen dat de ‘Anglo-Amerikaansche luchtgangsters’ die volgens Van Ginneken een ‘goddelijke opdracht’ vervullen, oorlog voeren op een wijze die in strijd is met de Katholieke moraal-theologie, en daarmee ‘komt pater van Ginneken's bewering wel in een vreemd licht te staan’.

8. Samenvatting

Het in vogelvlucht doornemen van de verschillende reacties op Van Ginnekens taalbiologie heeft geen helder beeld opgeleverd van de ontvangst die de theorie ten deel is gevallen. De critici hebben verschillende facetten op de korrel genomen. De theorie, opgebouwd vanuit verscheidene ongelijksoortige wetenschappelijke disciplines, leende zich daar ook in hoge mate toe. De waardering voor de theorie liep sterk uiteen.

Allereerst werd de biologische kant onder de loupe genomen door Hermann en Bruch. Beiden meenden de theorie op in hoofdzaak genetische gronden als volslagen onjuist te moeten afwijzen. Daar staat evenwel de waardering voor en (vermoedelijke) betrokkenheid bij diezelfde theorie van de bioloog Sirks tegenover.

De taalgeleerden hebben vooral op Ras en taal gereageerd. Deze kritiek betrof voornamelijk de betrouwbaarheid van de taalfeiten die Van Ginneken had aangevoerd. Soms werden de bronnen die Van Ginneken had gebruikt ontoereikend geacht, vaker moest de wijze waarop hij met het taalmateriaal was omgesprongen het ontgelden.

Het is niet ondenkbaar dat de meeste taalkundigen niet vertrouwd waren met het genetisch begrippenapparaat, noch met de verschillende exotische talen en talloze dialecten die de juistheid van de theorie moesten bewijzen. Dat Cohen door een gemis aan de noodzakelijke kennis geen raad wist met een geschrift als Ras en taal is waarschijnlijk kenmerkend voor de toenmalige linguïstiek. En een dergelijk tekort maakt het eigenlijk onmogelijk gedegen kritiek te leveren op de theorie. Het is aannemelijk dat hierin de verklaring bisloten ligt van het feit dat de meeste reacties vanuit de taalkunde pas na de toepassing van de theorie in de praktijk zijn losgekomen; niet de theoretische uitgangspunten werden aan de kaak gesteld,

[p. 96]

maar de feiten die Van Ginneken ter ondersteuning van zijn theorie had opgevoerd.

De afwijzing van de taalbiologie door Hermann, Koppelmann en Sturtevant is grotendeels terug te voeren op het vasthouden aan de door hen aangehangen wetenschappelijke paradigmata. Hun kritiek is dan ook vooral een pleidooi voor hun eigen - sociologische of psychologische - taalbeschouwing.

Enkele Neerlandici hebben de theorie positief gewaardeerd. Knuvelders loftuiting aan het adres van Van Ginneken is hoogdravend, gezwollen er betreft meer de persoon Jac. van Ginneken dan diens theorie. Hellinga daarentegen was werkelijk enthousiast over de taalbiologie, kon dat zijn door aan de feiten voorbij te gaan en louter het principe van de theorie te bezien, met daaraan gekoppeld de verruiming van het taalkundig blikveld die Van Ginneken in het vooruitzicht stelde of in elk geval leek te stellen.

Onder de beoordelaars van de taalbiologie neemt Pollmann een eigen plaats in. Hij meende dat de waarde van de theorie van Van Ginneken voor het kunnen begrijpen van de oorzaken der taalveranderingen nihil was, een mening die lijnrecht tegen die van Hellinga indruiste. Verder beschreef hij de taalbiologie 35 jaar na de Theede Wereldoorlog en betrok hij haar op het geestelijk klimaat van de jaren dertig. De taalbiologie was volgens hem een theorie die zich uitstekend verhield met fascistische ideologieën.

De NSB heeft inderdaad gepoogd de taalbiologie voor haar karretje te spannen, maar moest daarvoor uit de theorie conclusies trekken die er niet noodzakelijkerwijze uit voortvloeiden, namelijk dat het aanvaarden van de principes van de erfelijkheidsleer met zich mee zou moeten brengen dat het een ‘volksplicht’ was het ‘erfgoed der vaderen’ in stand te houden. Dit betekent niet dat de premissen van Van Ginnekens theorie geïnfecteerd waren. De opzet van de taalbiologie paste in het wetenschappelijk klimaat van voor de oorlog. Men kon theorieën opbouwen waarbij men uitging van menselijke rassen en de verschillen daartussen, maar een theorie met raciale facetten kon vrij eenvoudig worden misbruikt, de Blut-und-Boden-ideologie kon er aan worden opgedrongen en de theorie verzeilde dan in racistisch vaarwater. En men kan Van Ginneken het verwijt maken totaal geen oog te hebben gehad voor dit aspect van zijn taalbiologische onderzoekingen.

Een verklaring voor het feit dat de theorie zo verschillend is gewaardeerd, is daarmee nog niet gegeven en de vraag wat het principe van de taalbiologie voor de taalkunde zou hebbes kunnen betekenen, is tot op heden onbeantwoord gebleven.

[p. 99]

Literatuur

BAADER, Th. 1937 ‘Prof. Dr. Jac. van Ginneken S.J. Bij gelegenheid van zijn zestigsten verjaardag’. In De Maasbode d.d. 18 april 1937.

BROM, Gerard 1955/1956 ‘Pater van Ginneken’. In Roeping 31 (1955/1956), p. 273-288.

BRUCH, H. 1931 Direk Franckensz. Pauw (Theodericus Pauli). Kronijcke des lants van Arckel ende der stede van Gorcum. Middelburg, Altorffer, 1931.

BRUCH, H. 1932 ‘De erfelijkheid der klankwetten’. In NTg 26 (1932), p. 191-216.

COHEN, Marcel 1938 ‘[Revue de] Jac. Van Ginneken. Ras en taal’. In Bull. de la Société de Linguistique de Paris 39 (1938), p. 13-16.

DAUZAT, Albert 1912 La philosophie du langage. Paris, Flammarion, 1912.

FISCHER-JØRGENSEN, Eli 1975 Trends in phonological theory. A historical introduction. Copenhagen, Akademisk Forlag, 1975.

GINNEKEN, Jac. van 1907 Principes de linguistique psychologique; essai de synthèse. Amsterdam, Van der Vecht, 1907. (Bibliothèque de philosophie expérimentale IV).

GINNEKEN, Jac. van 1913-1914 Handboek der Nederlandsche taal (2 dln.). Nijmegen, Malmberg, 1913-1914.

GINNEKEN, Jac. van 1926 De erfelijkheid der klankwetten. Amsterdam, s.n., 1926. (Med. KA, Lett., dl. 61, serie A, nr. 5).

GINNEKEN, Jac. van 1927 ‘Die Erblichkeit der Lautgesetze’. In Indogermanische Forschungen XLV (Festschrift für R. Thurneysen) (1927), p. 1-44.

GINNEKEN, Jac. van 1929 ‘Zeker: voor een deel, terug naar August Schleicher!’ In Donum Natalicium Schrijnen. Nijmegen-Utrecht, Dekker & Van de Vegt, [1929] , p. 10-22.

GINNEKEN, Jac. van 1930 De oorzaken der taalveranderingen (3de, omgewerkte dr.). Amsterdam, s.n., 1930. (Med. KA, Lett., dl. 69, serie A, nr. 1).

GINNEKEN, Jac. van 1932 De ontwikkelingsgeschiedenis van de systemen der menschelijke taalklanken. Amsterdam, Noord-Hollandsche Uitgevers-Maatschappij, 1932.

GINNEKEN, Jac. van 1933 ‘La biologie et la base d'articulation’. In Journal de psychologie normale et pathologique XXX (1933), p. 266-320. Ook opgenomen in Psychologie du langage. Paris, Felix Alcan, 1933, p. 266-320.

GINNEKEN, Jac. van 1933/1934a ‘De vernieuwende invloed der talen op elkander en het begrip der taalverwantschap’. In Onze Taaltuin 2 (1933/1934), p. 193-216.

GINNEKEN, Jac. van 1933/1934b ‘Waalsche en Picardische klank-parallellen’. In Onze Taaltuin 2 (1933/1934), p. 289-302.

GINNEKEN, Jac. van 1934 ‘La biologie du langage’. In Compte rendu de la première session du Congrès International des Sciences Anthropologiques et Ethnologiques. Londres, 1934, p. 320-322.

[p. 100]

GINNEKEN, Jac. van 1934/1935 ‘Welke taalelementen zijn ons aangeboren?’ In Onze Taaltuin 3 (1934/1935) p. 129-142.

GINNEKEN, Jac. van 1935 Ras en taal, Amsterdam, Noord-Hollandsche Uitgevers-Maatschappij, 1935. (Verh. KA, Lett., n.r., dl. XXXVI).

GINNEKEN, Jac. van 1935/1936 ‘Ras en taal’. In Onze Taaltuin 4 (1935/1936)., p. 129-145.

GINNEKEN, Jac. van 1941 ‘Phonologische problemen die misschien door de aphasieen de anarthrie-leer kunnen worden opgelost’. In Psychiatrische en neurologische bladen 45 (1941), p. 1035-1043.

GINNEKEN, Jac. van 1943 De studie der Nederlandsche streektalen. Amsterdam, ‘Elsevier’, 1943. (Hoekstenen onzer volkskultuur, 3de reeks, Streektalen dl. 1).

GOOSSENS, J. 1977 ‘Geschiedenis van de Nederlandse dialectstudie’. In D.M. Bakker en G.R.W. Dibbets (eds.). Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. Den Bosch, Malmberg, 1977, p. 285-311.

GROOTAERS, L. 1936 ‘De Nederlandsche dialectstudie in 1935’. In H Top Dial X (1936), p. 185-204, i.c. p. 186-189.

HAERINGEN, C.B, van 1946 ‘Herdenking van J.J.A. van Ginneken (21 April 1877-20 October 1945)’. In Jaarboek der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen 1945-1946. Amsterdam, Nood-Hollandsche Uitgevers-Maatschappij, 1946, p. 220-230. Ook opgenomen in C.B. van Haeringen. Gramarie. Keur uit het werk van zijn hoogleraarstijd. Assen, Van Gorcum, 1962 (Herdr. Utrecht, Hes, 1979), p. 11-19.

HAUST, Jean 1935 ‘La philologie Wallonne en 1934’. In H Top Dial IX (1935), p. 23-55, i.c. p. 41-42.

HEEROMA, K. 1960 De Nijmeegse Nederlandistiek. Assen, Van Gorcum, 1960

HEIERMEIER, A. 1941 ‘[Rezension von] Jac. van Ginneken. Ras en Tal [sic]’. in Indogermanische Forschungen LVIII (1941), p. 301-302.

HELLINGA, W.Gs 1936 ‘Onverschoven oudwestgermaanse o in het (Noord-) Westen tot in de XVe eeuw’. In Beknopte handelingen van het dertiende Vlaams philologencongres, Gent, 17-19 april 1936, p. 88-96. Ook opgenomen in Hellinga 1968: 365-373.

HELLINGA, W.Gs 1938 De opbouw van de algemeen beschaafde uitspraak van het Nederlands. Amsterdam, Noord-Hollandsche Uitgevers-Maatschappij, 1938. Ook opgenomen in Hellinga 1968: 1-362.

HELLINGA, W.Gs 1940a ‘De korte vocalen voor R+consonant in het Noordwestelijk Middelnederlands’. In Leuv B 32 (1940), p. 1-25. Ook opgenomen in Hellinga 1968: 434-458.

HELLINGA, W.Gs 1940b ‘Het Stadsfries en de problemen van taalverhoudingen en taalinvloed’. In TNTL 59 (1940), p. 19-52 en p. 125-158. Ook opgenomen in Hellinga 1968: 459-526.

HELLINGA, W.Gs 1941/1942 ‘De wordingsgeschiedenis van de phonemen van het Nederlandsch beschaafd’. In Onze Taaltuin 10 (1941/1942), p. 169-191. Ook opgenomen in Hellinga 1968: 588-610.

[p. 101]

HELLINGA., W.Gs 1968 Bijdragen tot de geschiedenis van de Nederlandse taalcultuur (Anastatische herdr. van De opbouw [etc.] met aansluitende opstellen. Voor de herdr. gereedgemaakt en van reg. voorzien door P. Tuynman). Arnhem, Gysbers & van Loon, 1968.

HERMANN, Eduard 1927 ‘[Rezension von] J. van Ginneken, Die Erblickeit der Lautgesetze’. In Gött gel Anz 189 (1927), p. 401-420.

IORDAN, Iorgu 1937 An introduction to romance linguistics, its schools and scholars (Rev., transl. and in parts recast by John Orr). London, Methuen & Co. , [1937] .

IORDAN, Iorgu 1962 Einführung in die Geschichte und Methoden der romanischen Sprachwissenschaft (Uebertr., ergänzt und teilw. neubearb. von Werner Bahner). Berlin, Akademie-Verlag, 1962.

KNUVELDER, Gerard 1935/1936 ‘[Recensie van] Jac. van Ginneken. Ras en Taal’. In Roeping 14 (1935/1936), p. 68-70.

KOPPELMANN, H.L. 1939 Ursachen des Lautwandels. Leiden, A.W. Sijthoff, 1939.

LANGHE, J.E. de 1938 ‘Het Oosteuropeesche ras in de Nederlanden’. In Dietbrand 5 (1938), p. 13-18.

MEINHOF, Carl 1929 ‘Sprachvergleichung und Sprachverwandtschaft’. In Donum Natalicium Schrijnen. Nijmegen-Utrecht, Dekker & Van de Vegt, [1929] , p. 3-9.

MéLANGES 1937 Mélanges de linguistique et de philologie offerts à Jacq. van Ginneken à l'occasion du soixantième anniversaire de sa naissance (21 avril 1937). Paris, Klincksieck, 1937.

NOORDEGRAAF, J. 1980 ‘Jac. van Ginneken en de signifische beweging’. In S.A.J, van Faassen (ed.). Was ik er ooit eerder? Een bundel opstellen aangeboden aan dr. H.A. Wage. 's-Gravenhage, Bzztôh, 1980, p. 41-61.

OPSTELTEN, G.E. 1918 Een hoogleraarsbenoeming. Amsterdam, ‘Elsevier’, 1918.

PAUL, Hermann 1909 Prinzipien der Sprachgeschichte (4. Aufl.). Halle a.S., Max Niemeyer, 1909.

POLLMANN, T. 1979 ‘Ook een Fata Morgana is werkelijkheid’. J. van Ginneken en de taalbiologie. Utrecht, 1979 (Int. publ. Inst. De Vooys, nr. 79-NE-10). In verkorte vorm verschenen in NRC-Handelsblad d.d. 11 augustus 1979.

RENDERS, J.M. 1945 ‘Prof. van Ginneken als taalgeleerde’. In Nieuwe Eeuw d.d. 10 november 1945.

ROBBERS, Herman 1918 ‘Een hoogleeraarsbenoeming’. In Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift September 1918, p. 203-206.

SCHöFFER, I. 1956 Het nationaal-socialistisch beeld van de geschiedenis der Nederlanden. Een historiografische en bibliografische studie. Arnhem-Amsterdam, Van Loghum Slaterus-J.M. Meulenhoff, [1956].

SIRKS, M.J. 1922 Handboek der algemeene erfelijkheidsleer. 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1922.

[p. 102]

SIRKS, M.J. 1937 ‘Klang, Stimme und Laut im Geltungsbereich der Vererbungslehre’. In Mélanges 1937, p. 1-15,

STURTEVANT, Edgar H. 1940 ‘[Review of] Ursachen des Lautwandels, By H.L. Koppelmann’. In Language XVI (1940), p. 235-237.

UITMAN, G.J. 1968 ‘De strijd om de opvolging van J. te Winkel’. In Levende Talen 1968, p. 208-215, 281-286, 352-358.

VACHEK, Josef 1968 Dutch linguists and the Prague Linguistic School. Leiden, UP, [1968].

VALKHOOF, Marius 1934 ‘Réflexes phonologigues des deux côtés de la frontièe linguistique’. In Bull. du Dictionnaire Général de la Langue Wallonne 19 (1934), p. 145-153.

VENDRYES, J. 1921 Le langage. Introduction linguistique à l'histoire. Paris, La Renaissance du livre, 1921 (L'évolution de l'humanité, lière section, III).

WEIJNEN, A. 1948 ‘Jac. van Ginneken (Oudenbosch, 21 April 1877 - Nijmegen, 20 October 1945)’. In Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden 1946-1947. Leiden, E.J. Brill, 1948, p. 50-61.

WEIJNEN, A. 1966 Nederlandse dialectkunde (2de dr.). Assen, Van Gorcum, 1966.

WILS, J(ohannes) 1966 ‘In memoriam Jacques van Ginneken (21 April 1877-20 October 1945)’. In Thomas A. Sebeok (ed.). Portraits of linguists. Dl. II. Bloomington & London, Indiana UP, [1966], p. 447-454. Oorspr. gepubl. in Lingua 1 (1948), p. 133-139.