Voortgang. Jaargang 1

[p. 125]

Een machiavellist bij Coornhert
Henk Duits

Geen politiek-theoretisch geschrift uit de zestiende eeuw heeft zoveel pennen in beweging gebracht als Machiavelli's Il Principe.^1.)

Vanaf het midden van de zestiende eeuw - wanneer de eerste vertalingen verschijnen^2.) - nemen in heel West-Europa publicisten de pen op om de verderfelijk en immoreel geachte ‘maximen’ van de Florentijn te bestrijden. Zowel van katholieke als van protestantse zijde keert men zich tegen hem omdat men in hem vooral iemand ziet die het geloof en de zeden ondermijnt, die zich aan God noch gebod stoort en die er slechts op uit is om de macht van de staat en van de heerser in de staat op gewetenloze wijze met alle middelen te versterken.^3.)

Ook in de Nederlanden vindt hij vele bestrijders^4.) en nog in de tijd van Hooft kan geen politiek schrijver het zich permitteren om zich niet te keren tegen de Florentijnse politicus.^5.)

Tot de tegenstanders van Machiavelli behoort - het kan niet anders - ook Coornhert. Beide schrijvers hebben immers een fundamenteel verschillende visie op de mens. Machiavelli ziet de mens in de eerste plaats als een egoǐst die altijd en overal het eigenbelang nastreeft en die slechts in toom kan worden gehouden door strenge wetten en harde heersers.^6.) Coornhert daarentegen beschouwt de mens als iemand die in oorsprong goed is en die de mogelijkheden in zich heeft om te streven naar volmaaktheid.^7.) De ‘perfectist’ Coornhert verafschuwt de opvattingen van Machiavelli en zal dat ook verschillende keren uitspreken, bijvoorbeeld in de polemiek met Justus Lipsius.^8.)

Hij verstaat onder machiavelliseren het machtswellustig staatkundig handelen en dat wordt door hem met kracht verworpen.^9.) Geen wonder dan ook dat hij De Heerser een funest boek vindt voor regeerders.^10.) Ongetwijfeld heeft hij het beruchte boek gelezen. Daar hij geen Italiaans kende^11.) zal hij waarschijnlijk een Franse of Latijnse vertaling onder ogen hebben gehad^12.) want eerst in de zeventiende eeuw verschijnen er vertalingen in het Nederlands en het Duits.^13.) In 1575 schrijft Coornhert, in hoge mate verontrust door de situatie van zijn vaderland^14.), zijn Comedie van Israel.^15.) Het stuk is onbetwijfelbaar een politiek actueel stuk want op de titelpagina lezen we ‘Als een klare spieghele der teghenwoordighen tyden’.^16.) Men vermoedt dan ook dat zich achter de namen van de hoofdpersonen een aantal van de belangrijkste politici uit de begintijd van de Nederlandse opstand verschuilen maar het is niet eenvoudig de sleutels te vinden.^17.) In dit stuk komen verschillende politieke kwesties aan de orde.

Het ‘vierde uytkomen’ van de ‘tweede handeling’ wordt geheel beheerst door een debat over de wijze van regeren. Aan de orde is namelijk de vraag of een vorst met harde respectievelijk met zachte hand moet heersen. Deze kwestie die we reeds in Seneca's Octavia tegenkomen, wordt in deze tijd, het laatste kwart van de zestiende eeuw, door veel schrij-

1.) In 1532 wordt het boek voor het eerst gedrukt en uitgegeven, vijf jaar na de dood van Machiavelli.
De nieuwste Nederlandse vertaling is:
Niccolò Machiavelli, De Heerser, uit het Italiaans vertaald, ingeleid en toegelicht door Frans van Dooren. Amsterdam, 1976.
Ik gebruik verder in mijn betoog de moderne Nederlandse titel.

2.) Zie voor de vertalingen:
A. Gerber, Niccolò Machiavelli, Die Handschriften, Ausgaben und Übersetzungen seiner Werke im 16 und 17 Jahrhundert. Con un profilo dell Autore a cura di Luigi Firpo. Torino, 1962.

3.) Van Dooren, De Heerser, p. 46

4.) Zie: P.H.J.M. Geurts, Overzicht van Nederlandsche politieke geschriften tot in de eerste helft der 17de eeuw. Maastricht, 1942. Dissertatie K.U. Nijmegen.

5.) Fokke Veenstra, Ethiek en Moraal bij P.C. Hooft. Twee Studies in renaissancistische Levensidealen. Zwolle, 1968. p. 56

6.) George H. Sabine, A history of political theory. London, 1966. Third edition.
p. 342 e.v.

7.) H. Bonger, Leven en werk van Dirk Volckertsz Coornhert. Amsterdam, 1978. p. 316

8.) H. Bonger, De motivering van de godsdienstvrijheid bij Dirck Volckertszoon Coornhert. Arnhem, 1954. Diss. U.v.A.
p. 103.

9.) id. p. 103, noot 6.

10.) Bonger, Leven en werk, p. 316.

11.) id. p. 373.

12.) Zie: Gerber, Niccolò Machiavelli
De eerste Franse vertaling verschijnt in 1553.

13.) Zie voor de Nederlandse vertalingen van Macchiavelli:
J.Th.W. Clemens, Italiaanse boeken in het Nederlands vertaald (tot 1800), Bibliografie samengesteld door ... met medewerking van J.W. Steenbeek. Groningen, 1964. Studia litteraria Rheno-Traiectina, VIII.
p. 69 e.v.

14.) Bonger, Leven en werk, p. 335.

15.) De spelen van Coornhert zijn uitgegeven in:
Het Roerspel en de Comedies van Coornhert, uitgegeven en van commentaar voorzien door P. van der Meulen. Leiden, 1955.
Leidse drukken en herdrukken, kleine reeks IV.
Comedie van Israel, p. 402 e.v.

16.) Het Roerspel, p. 402.

17.) Bonger, Leven en werk, p. 335.

[p. 126]

vers aan de orde gesteld en Machiavelli is degene die daarbij is voorgegaan.^18.) Immers een van de meest beruchte hoofdstukken uit De Heerser, namelijk het zeventiende, behandelt de kwestie ‘Van de wreedtheyt ende sachtmoedigheydt, ende wat het beste is, bemint of gehaet te zijn’.^19.)

Over deze vraagstelling laat Coornhert twee personen aan het woord die beiden een ander standpunt verwoorden, het cynisch realistische van Achazib (de Loghen) staat tegenover het idealistische van Eubulus (de Welradende). Over de opvattingen die Achazib verkondigt is verschillend geoordeeld. Van der Meulen spreekt van een reactionnair standpunt^20.), Bonger suggereert dat Achazib machiavellistische opvattingen heeft^21.), hij geeft hiervoor echter geen argumenten Als Achazib werkelijk een machiavellistisch standpunt verkondigt is het natuurlijk de vraag in welke mate zo'n standpunt inderdaad is terug te voeren op Machiavelli. Laten we daarom de gang van Achazibs betoog eens volgen. Hij begint zijn verhaal met een karakteristiek te geven van het gewone volk:

‘Eerst is het Heromnes als de windt onstadigh,
Schandelijck ondanckbaar van goedtheydt weldadigh,
Ancxtvluchtigh voor gevaar, gierigh na der winsten vuyck,
En mint boven vryheydt den snoden dienst vanden buyck’^22.)

vss. 961-965

Het zal voor iedereen duidelijk zijn dat Achazib een nogal cynische visie heeft op het volk, wat hij daaronder ook moge verstaan. Wat ons echter opvalt is dat hij een karakteristiek geeft die hij zo ontleend kan hebben aan het beruchte zeventiende hoofdstuk van Machiavelli's De Heerser. Daarin wordt namelijk gesteld dat mensen ondankbaar, wispelturig en huichelachtig zijn, dat zij het gevaar ontlopen en belust zijn op winst:

‘De reden daer toe / is/ (namelijk dat het voor een vorst veiliger
is gevreesd te worden H.D.) door dien dat de menschen in 't
ghemeen vol ondanckbaerheydts zijn / veranderlijck / gheveynst /
de perijckelen schouwende ende begheerigh na winst /’^23.)

Voor Achazib is het vanzelfsprekend dat zo'n volk met harde hand geregeerd moet worden:

‘Meer laat het volck 't quade om de straf te vrezen,
Dant de dueght hanteert om te zyn ghepreezen.
Des doots ancxt heeft meer cracht voor oproer af te schricken
Dan des duechts beloning om zich wel te schicken.
Het ancxtighe ontzich baart dan ghehoorzaamhede,
En die ghehoorzaamheydt baart weeldighe vrede.’^24.)

vss. 979-985

Ook hier horen we weer echo's uit hetzelfde hoofdstuk. Allereerst lezen we dat een vorst als hij zijn onderdanen verenigd en trouw wil houden, niet al te bang moet zijn om voor wreed te worden gehouden:

18.) Gilliam Jondorf, Robert Garnier and the Themes of Political Tragedy in the Sixteenth Century. Cambridge, 1969.
p. 106.

19.) Ik citeer uit:
Nicolai Machiavelli // Prince // ofte // Onderrechtinghe hoe hem een Vorst in sijn regeeringhe dra- // ghen ende aen-stellen sal. Overgeset door A.N. // Tot Leyden, // Wt de Boek-winckel van // Cornelis // Banheyningh. 1652. //

20.) P. van der Meulen, De comedies van Coornhert. Assen, 1945. Teksten en Studiën, deel IX.
p. 92.
Ik meen overigens dat de term ‘reactionnair’ wat ongelukkig gekozen is. Op grond van de zestiende eeuwse politieke theorieën zou ik liever willen spreken van een modern absolutistisch standpunt.

21.) Bonger, Leven en werk, p. 75.

22.) Het Roerspel, p. 440.

23.) Prince, p. 111.

24.) Het Roerspel, p. 440, 441.

[p. 127]

 

‘Daerom sal de Vorst niet veel daer op passen / hem voor
Soodanigh te sien houden / (wreed H.D.) midts dat hy sijn Volck
door dit middel / in getrouwe eenigheyt ende gehoorsaemheydt
houde’.^25.)

Even verder stelt Machiavelli dat de mensen eerder een geliefd dan een gevreesd iemand de voet dwars zetten. Want liefde berust op bepaalde morele verplichtingen die - omdat de mensen nu eenmaal slecht zijn - telkens wanneer het eigenbelang in het spel komt, verbroken worden. Maar vrees berust op angst voor straf en die verdwijnt nooit:

‘Daer-en-boven maken de luyden min wercks / van te beschadigen
de gene die hem doet beminnen / als een ander daer men vreese
voor heeft. Want de vrientschap en hout niet als een plaetse
van verbindinge / die om de boosheyt der menschen ter eerster
gelegentheydt gebroken wort / die haer vertoont / om nu sijn
bysonder profijt te doen / u schadende. Maer de vrees gegrondt
op een vreese voor straffe / die nimmermeer verlaet.’^26.)

Achazib vervolgt zijn betoog met:

‘Alle dwang (hoe straf oock) zal 't volck duldelijck lyden,
Alst maar magh in nering door 't ghewin verblyden,
Grote sommen kryghen en weeldelijck teren.
Zo willigh dient nu elck 't ghelt en buyck, huer twee heren.’^27.)

vss. 985-989

Een variant op deze uitspraak lezen we ook in De Heerser. Machiavelli betoogt namelijk dat een vorst er voor moet zorgen dat hij wel gevreesd wordt, maar niet gehaat. Dat behoeft geen probleem te zijn als hij er maar voor zorgt dat hij afblijft van het bezit en van de vrouwen van de onderdanen. Het belangrijkste is echter het afblijven van andermans bezit, want de mensen vergeten eerder de dood van hun vader dan het verlies van de vaderlijke erfenis:

‘Nochtans moet hem de Vorst met maten doen vreesen / soo dat /
indien hy geen liefde verkrijght / hy ten minsten de haet ontga /
zijnde dinghen die seer wel over-een-komen / gevreest te zijn /
ende niet gehaet. 't Welck hy altijdt lichtelijck doen sal / de
goederen niet roerende / noch de vrouwen van syn borgers ende
ondersaten (...) mits dat hy hem dit doende / onthoude van het
toeslaen der goederen / overmits dat de kinderen die overblijven
veel eer vergheten de doodt van hen Vader / als het verlies van
hen Vaderlijcke erffenis.’^28.)

Spreekt Machiavelli over bezit, Achazib heeft het vooral over het maken van winst. Het is niet onaannemelijk dat Achazib hierbij uitgaat van Nederlandse toestanden. Nederlanders zijn immers een handeldrijvend volk en het ongestoord winst kunnen maken is dan een belangrijke zaak.

Achazib besluit zijn betoog als volgt:

25.) Prince, p. 109.

26.) Prince, p. 111, 112.

27.) Het Roerspel, p. 441.

28.) Prince, p. 112.

[p. 128]

 

‘In somma, het staat gants buyten des Konincx machte

 

Recht bemint te werden in 's volcx hert en ghedachte,

 

Ick swyghe van stadigh wel bemint te blyven,

 

Maar ghevreest te werden en 't volck in ancxt te styven

 

Hangt niet aan den volcke, maar aan den Koning alleen.

 

Ghemerckt nu doort ontsich of door die liefde ghemeen

 

'T volck beheerschapt werdt van d'overheydts tomen

 

En lieft onzeker is, maar zeker 't vreeslijck schromen,

 

Zo moet ick die strenghe heerschappye pryzen,’^29.)

 

vss. 997-1006

Het is opvallend dat het zeventiende hoofdstuk van De Heerser met ongeveer dezelfde conclusie eindigt. Machiavelli betoogt dat aangezien de mensen beminnen voor zover ze dat zelf willen en vrezen voor zover de vorst dat wil, een wijs en verstandig vorst zich zal baseren op datgene wat van hem zelf afhankelijk is en niet op dat wat van anderen afhankelijk is:

‘Soo sal ick daerom besluyten / hervattende het propoost van
gevreest ende bemindt te zijn / dat / nadien dat de menschen
beminnen / gelijck het hen-luyden belieft / en vreesen ghelijck
het den Vorst belieft / indien hy wijs is / hy hem behoort te
gronden op het ghene dat aan hem hanght / ende niet aen een
ander/’^30.)

Ik meen dat de feiten voor zichzelf spreken. Uit de mond van Achazib horen we een aantal opvattingen over het regeren met strenge hand die voor een groot deel zijn ontleend aan het zeventiende hoofdstuk van De Heerser. Achazib hanteert argumenten die ook bij Machiavelli worden gebruikt. De conclusie kan dan ook zijn dat Coornhert met de figuur van Achazib inderdaad een machiavellist op het toneel heeft willen zetten.

29.) Het Roerspel, p. 441.

30.) Prince, p. 114, 115.