Voortgang. Jaargang 1

[p. 120]

Onderzoek oudere letterkunde/renaissance
L. Strengholt

In deze bijdrage wordt een en ander gezegd over het onderzoek dat onder mijn verantwoordelijkheid gebeurt. In de reeks projekten, die in de verslaggeving aan het College van Bestuur zijn vermeld, zijn er drie die genoemd moeten worden omdat ze onder mijn naam genoteerd staan:

1.	het projekt-Hofwijck.
2.	het projekt-Huygens' poëzie (thematiek, etc.; in termen van publikatie: vervolg(en?) op mijn dissertatie, Huygens-studies II en eventueel verder; en eventuele uitgaven van poëzie van de grote man).
3.	het projekt-lyriek 17e/18e eeuw.

Behalve over deze drie projekten wil ik een en ander zeggen over mijn overige onderzoeksaktiviteiten van dit moment. Niet helemaal toevallig zal daarbij de naam van Hooft telkens opduiken. Er lijken dan drie onderzoekssferen te ontstaan, die elkaar ruimschoots overlappen en misschien zelfs overkoepelen. Maar ik wil meteen voorop stellen, dat ik er geen behoefte aan heb, wat ik doe onder één theoretische noemer te brengen, een schema te zien ontstaan waarbinnen alles vanuit één gezichtspunt geordend is. Mijn neiging en praktijk zijn erop gericht me te concentreren op een klein stukje terrein: de interpretatie van een gedicht, de achtergronden van een of ander thema (een paar epigrammen van de componist Sweelinck bijvoorbeeld), bij de gedachte dat het werk zich voorlopig nog concentreren moet op de kleine dingen voor we toe zijn aan de grote lijnen. Ik bespeur bij mezelf, bij alle concentratie op een bepaald punt, ook een zekere vluchtigheid. Ik stap graag van het een op het ander over. Als er dan iets blijft liggen, blijft het ook wel eens wat te lang (half afgewerkt) liggen. Dat hangt ook samen met een nogal ontwikkeld besef van de betrekkelijkheid, het betrekkelijk belang van het onderzoek van de Nederlandse letteren van de renaissance, in het licht van wat er aan veel ingrijpender dingen in de wereld aan de hand is. Niettemin blijf ik bij wat ik in mijn inaugurele rede van 1977 gezegd heb, nl. ‘dat we ons toch ook kunnen wapenen tegen de gevaren waarvoor Solzjenitsyn ons waarschuwt door onze geest te voeden met de evenwichtige wijsheid waarvan de oudere literatuur doordrenkt is. Daarom alleen al beschouw ik het als een van God gegeven opdracht, de toegangswegen naar onze culturele schatkamers - ik zeg nog liever voorraadkamers - open te houden.’

Onderzoeksaktiviteiten worden mede bepaald door ‘omstandigheden’. Er is een Hooft-jaar op komst (1581-1981, Hoofts 400e geboortejaar). Bij de voorbereidingen ben ik, met anderen, betrokken. In maart 1981 zal er een Hooft-colloquium gehouden worden, hier op de VU, en ik hoop daar iets te zeggen over een groep lyrische gedichten van Hooft, waarschijnlijk de gedichten voor Christina van Erp (1609-1610). Helemaal toevallig is die keuze niet. Al een tijdlang hou ik me bezig met de interpretatie van een aantal gedichten van Hooft, er is een college over Hoofts sonnetten geweest dat in dezelfde lijn lag. Hooft heeft me

[p. 121]

vanouds geboeid en ik zit met zijn lyriek geloof ik op zo'n punt waar ik me nog het meest happy voel: de studie van lyriek en haar achtergronden en dan m.n. de interpretatie van lyrische gedichten. In de jaargang XCV (1979) van het TNTL is het eerste van een reeksje artikeltjes verschenen waarin een paar praktische interpretatieproblemen in Hoofts poëzie de revue passeren. De teneur zal in het algemeen zijn dat men wel eens te grif ambiguïteiten vindt die er niet zijn.

Ook op het Hooft-terrein ligt een onderzoek waarvoor dank zij de toewijding van Ad Leerintveld (toewijding en deskundigheid op bibliografisch gebied moet ik zeggen) het materiaal nu helemaal geordend is. Op mijn tafel thuis ligt een grote map klaar voor redaktionele bewerking. Dat wordt een studie (een klein boekje misschien, liefst in 1981 te publiceren) over de editiegeschiedenis van de oudste uitgave van Hoofts Neederlandsche Histoorien. Alle gegevens zijn geordend: dit is geen ijdele praat van iemand die denkt dat je van een onderwerp alles weten kunt. Ik moet daarom preciseren: wij hebben achter het verzamelen van gegevens een punt gezet in de idee, dat wat we gevonden hebben nu wel eens naar buiten gebracht mag worden en dat de bibliografen dan kunnen komen met kritiek, aanvullingen, correcties etc. Het resultaat komt hierop neer, dat we uit alles wat het oog waarneemt in exemplaren van de eerste editie van de NH mogen afleiden dat er op z'n minst twee drukkersbedrijven bij de drukgeschiedenis van de NH van 1642 betrokken zijn geweest. Geen opzienbarend nieuws. Maar ik hoop, dat alle puntjes die erbij aan de orde komen zullen laten zien, dat het gewoon goed kijken naar de eigenaardigheden van een boek als ‘drukwerk’ ongelooflijk veel aan het licht brengt. Voor mezelf was het bewandelen van deze weg een spannend avontuur. Wellicht is het beschreven geval leerzaam voor andere werken uit de oude tijd.

Er zijn vanzelfsprekend allerlei lijnen van dit Hooft-spul naar het Huygens-onderzoek. Ook bij Hofwijck staat centraal het speuren naar alles waaruit je kunt zien wat er allemaal met een tekst gebeuren kan voordat hij als literair werk het daglicht ziet. Het Hofwijck-projekt draait al sinds 1974. Die langzame groei past wel bij Huygens' Hofwijck: je hebt van die langzaamgroeiers, en de bomenliefhebber geniet meer van het vooruitzicht op die reusachtige eiken dan van de (wat armetieriger) werkelijkheid. Laat ik iets mogen zeggen van de opzet van het projekt en van de stand van zaken op dit moment.

Het Hofwijck-projekt (officieel getiteld: ‘Constantijn Huygens' Hofwijck: onderzoek van de tekst, zijn geschiedenis, structuur en literairhistorische betekenis, op basis van handschriften en oudste edities’) is gekozen op grond van drie overwegingen:

1.	het gedicht is een van de belangrijkste gedichten van Huygens en geldt als de voornaamste representant van het genre der hofdichten;
2.	van Hofwijck is het bijna komplete ‘fundamentele’ materiaal aanwezig: het ‘klad’ (ontwerp) van de auteur, een kopie door de auteur overzien en als kopij naar de drukker gegaan, drie edities waar de auteur bij betrokken is geweest, en allerlei documenten die zich bij de handschriften bevinden en op het gedicht betrekking hebben;
3.	tot voor kort is al dit materiaal nog nooit in het onderzoek van Huygens' werk aan de orde geweest.

[p. 122]

De methode is strikt filologisch: nauwkeurige studie van de handschriften, waarbij het bepalen van de doorhalingen en correcties allerlei belangrijke gegevens oplevert; het vaststellen van de gang van zaken bij de ontwikkeling van ‘klad’ tot en met de editie, de rol van de kopiist-(en), de auteur, de typografen. Voorts: bepaling van de betekenis van de varianten in verband met de interpretatie van de tekst.

Stand van zaken: ik ben erg blij dat Henk Koeman met zijn geweldige inzet en ijver er nu twee jaar lang in een halve baan aan werken kan. Dit maakt het naar wij hopen mogelijk, dat we de kopij voor de driedelige uitgave (deel 1: autograaf met een inleiding; de delen 2 en 3: resp. tekstgeschiedenis en commentaar) in 1981 (illusie?) klaar hebben. Het belang van dit onderzoek is gelegen in het exemplarisch karakter van het materiaal. Het is immers uniek: we hebben een eigen ontwerphandschrift van de dichter, vol interessante bijzonderheden (vele door Zwaan over het hoofd gezien), we hebben een afschrift in opdracht van de dichter gemaakt, waarschijnlijk door een klerk ter secretarie van Huygens, een afschrift, door Huygens overzien, gecorrigeerd, aangevuld. Dit afschrift heeft als drukkerskopij gediend. Zo hebben we heel wat schakels uit de keten van ontwerp naar eerste druk. Als we nu hier enig zicht kunnen krijgen op wat er zoal met een tekst gebeuren kan, op welke wijze, in welke stadia de auteur optreedt, ingrijpt, verandert, in welke fasen en op welke wijzen anderen optreden, hun aandeel leveren, etc., dan kan de beschrijving van dit hele gebeuren betekenis hebben voor de beoordeling van die gedrukte teksten waarvan alleen de druk beschikbaar is. Het is een soort graven in de bodem. Als we op déze plek de samenstelling van de bodem kunnen bepalen en de voorgeschiedenis ervan, maakt dat conclusies of hypothesen mogelijk voor andere plaatsen. Het werk vordert op het ogenblik gestaag. Er is reden te hopen dat het binnen de gestelde tijd gereed komt.

Andere Huygens-aktiviteiteb betreffen alle mogelijke zaken, biografische (waar was Huygens toen en toen?), bibliografische (van bepaalde gedichten zijn edities gevonden die niet door Worp worden vermeld), interpretatieve (pogingen om de ‘bedoeling van de auteur’ zo scherp mogelijk te bepalen), thematische (onderzoek naar constante thema's, van belang voor de tekening van Huygens' ontwikkelingsgang), genologische (het epigram: een afgezien van enig detailwerk nog onontgonnen terrein).

Wat er in concreto op stapel staat?

1. Er is materiaal (ik heb het al eerder gezegd) voor een tweede bundel Huygens-studies.

2. Ik bereid een uitgave voor van een ‘boek’ Sneldicht uit de Korenbloemen (het 24e boek). Voordelen: het boek is als zodanig door Constantijn Huygens samengesteld als gevarieerd menu, tussen de andere boeken Sneldicht; er is op college aan gewerkt. Uit de lijst van ‘Enige conclusies na het doctoraalcollege Epigrammen van Constantijn Huygens’ citeer ik de volgende:

-	De ‘organisatie’ van de epigrammen is meestal gericht op het slot.
-	De structuur is in principe tweeledig: expositie - ontknoping (spanning - ontlading), waarbij dikwijls een tussengedeelte een directe voorbereiding van de pointe vormt.
-	De expositie is meestal een levendige evocatie van een situatie, tafereel, persoon, gesprek.
-	Woordspel wordt altijd voorbereid of is uit de contekst afleidbaar. ‘Dubbele bodems’ zijn afwezig, tenzij door expositie voorbereid.

[p. 123]

Dat als allereerste conclusie uit het college gekomen is, dat voor een eventuele (partiële, anthologische) uitgave het absoluut noodzakelijk is de handschriften als basis te nemen, hoeft niemand te verbazen.

3. Ik denk (vager) over een editie van een aantal grotere gedichten van Huygens, zoals door hemzelf verzameld in boek 9 van Koren-bloemen 1672: Mengelingh (waarin bijvoorbeeld Rad van Onrust). Een student is bezig met een scriptie over een ander groot gedicht uit die verzameling, over predikanten. Het gaat hier om dikwijls meditatieve gedichten uit Huygens latere tijd (na 1658). Ze behoren tot het beste wat hij geschreven heeft en ze hebben nog niet die aandacht gekregen die ze verdienen. Tenslotte iets over het projekt-lyriek 17e/18e eeuw. De achtergrond hiervan is dat de lyriek tamelijk achtergebleven gebied is als terrein van lit-historisch onderzoek. Niet zozeer met betrekking tot ‘inhoud’ als wel genologisch, thematisch, inzake versvorm, beeldgebruik, tradities inzake strofevormen etc. Wij weten bijvoorbeeld niets van het sonnet in de 18e eeuw, niets van het epigram in de 18e eeuw, funeraire poëzie, epithalamia, etc., de doorwerking der Nederlandse klassieken in de keuze van genres, thema's, vormen, topen, tot aan het optreden van Van Alphen etc. Nog een achtergrond hiervoor: een jaar of wat geleden vertelde ik aan Mevr. Schenkeveld, dat het me leuk zou lijken, een bloemlezing te maken uit de eindeloos vele (vaak geheel vergeten) dichters uit de jaren 1670 tot 1770. We kennen er een paar, onder wie Poot de voornaamste is. Maar al die tweede- en zoveelsterangslyrici uit die periode, die ongetwijfeld heel wat gedichten hebben geschreven die voor een bloemlezing niet in aanmerking komen, zullen toch ook wel eens hier en daar een uitschieter kennen. Die wil ik bijeenbrengen. Mevr. Schenkeveld heeft mijn voornemen gemeld aan de redaktie van de Zwolse Reeks (nu via Culemborg naar Den Haag verhuisd) en er is een principeafspraak dat ik een bloemlezing zal samenstellen uit de bedoelde dichters. Die bloemlezing daargelaten: de verwaarloosde 18e-eeuwse literatuur dient eenvoudig literair-historisch onderzocht, beschreven, geherwaardeerd. Ik bedoel niet bij voorbaat een soort daad van eenvoudige rechtvaardigheid à la Kloos te ‘stellen’. Uit het onderzoek zal wel blijken wat er aan waardevols te voorschijn komt. Het lijkt mij bij voorbaat waarschijnlijk, dat er tussen zeer veel poëzie van zeer gering niveau ook waardevolle gedichten zullen zitten. Maar nogmaals: dat oordeel kan pas volgen als het onderzoek is gedaan. Enige tijd terug is begonnen aan een eerste inventarisatie. Er zijn tientallen dichters, er zijn vele, vele bundels. Ik wil me in het bijzonder concentreren op religieuze poëzie, maar niet bij uitsluiting. Er liggen hier stapels scriptie-onderwerpen voor het grijpen, onderzoek van één dichter, van één dichtbundel, van een thema, een genre etc.; onderwerpen met een zekere (m.i. aantrekkelijke) begrenzing, anderzijds in het kader van het projekt (hoe pril ook) in een groter verband geplaatst. Het zou me lief zijn, als er juist ook voor dit projekt via scripties etc. belangstelling zou groeien. Het college dat thans loopt staat enigszins met dit projekt in verband. Weliswaar betreft het een groter gedicht (geen lyriek, een satire, 1000 vss), maar via Chronomastix (1721) komen vele in die tekst genoemde dichters en onderwerpen in het vizier, bijvoorbeeld Zeeus, Jan van Hoogstraten. Het college kan dus als een voorbereiding op het projekt worden gezien. We zijn nog maar net begonnen, en het is dus nog niet te

[p. 124]

zeggen waar we precies uit zullen komen. Als het aan mij ligt, kunnen we het hekeldicht proberen uit te geven (met inleiding en aantekeningen) als specimen van een verssatire in klassieke trant in een tijd die niet meer helemaal als verwaarloosde kan gelden: de tijd van het klassicisme.