Volk. Jaargang 4

[p. 218]

Muziekkroniek
M. Schoemaker: Tooneelmuziek van Theo De Joncker in het N.I.R.

Op Paaschdag liet K.V.R.O. twee hoorspelen, nl. De Messias en Adam van den dichter Dirk Vansina, in het N.I.R. uitvoeren.

Theo Dejoncker heeft gezorgd voor de muzikale opluistering van beide werken. Wij willen hier enkele toelichtingen geven aangaande de moderne schrijfwijze van den toondichter, en de speciale manier waarop hij het dramatisch en tragisch karakter van De Messias en Adam heeft weten te onderlijnen.

De kunst van Dejoncker wortelt in het laat impressionnisme, maar was onmiddellijk voor de polytonale school gewonnen wanneer deze hare eerste werken liet uitvoeren hier te lande. De polytonaliteit groeit trouwens heel natuurlijk uit het impressionnisme. Vermoedelijk kende Dejoncker zelfs reeds vroeger die polytonale composities door het lezen van de partituren, want hij was steeds op de hoogte van dc nieuwste wendingen van de muzikale beweging. Daarvan getuigt zijn snarenkwartet, rond de jaren 1926 gecomponeert, dat maar zelden, al te zelden, gespeeld wordt en dat een van de modernste en best geslaagde gewrochten van dit tijdperk mag genoemd worden. Ook de atonale school van Schoenberg bleef hem niet vreemd. Al deze invloeden in den kroes zijner persoonlijkheid gesmolten, vinden we in Dejoncker's werk terug. De twee partituren die hij schreef, de eene voor De Messias, en de andere voor Adam uit de trilogie De Tragedie van God en Mensch, zijn zeer verschillend van muzikale opvatting en constructie.

In De Messias is de tekst telkens voorafgegaan door een inleidende muziek, die de atmosfeer voorbereidt.

Een tamelijk uitgebreide inleiding van acht en vijftig maten exposeert al de motieven die in de partikuur voorkomen. Ze verpersoonlijken nl. Jesus en den Prins dezer wereld, alias Satan, die ook de gedaante van een slang aanneemt.

Op den somber trillenden ondergrond der snaren zet de bazuin het thema van Jesus in. Aan de basklarinet valt het tortueus motief van den Prins der wereld ten deele. Beide motieven worden doorgevoerd, in het midden even onderbroken door een statig ‘Religioso’; tot de Prins zegt: ‘De wilde dieren sluipen om u heen... gij merkt het niet... enz’.

Het gedragen motief van Jezus of het bewogen motief in septimen van Satan, dagen in het orkest op wanneer deze twee hoofdpersonages aan het woord komen. Hun gesprek op de tinne des tempels gaat gepaard met een koraal door de kopers gespeeld. Op het eindakkoord van iedere zin komt, als een kort commentaar, het thema van Satan, door de vioolsolo ingezet. - ‘Satan verschijnt als Oostersch tyran in volle staatsie’ - Hier leent zich het septimenmotief tot onderwerp van een vierstemmige fuga.

De Oostersche weelde van Memphis en Thebe, het honderdzuilige Appadana, het in helle zonnelicht wadende landschap wordt meesterlijk beschreven door de symphonie.

[p. 219]

Al deze pracht, ‘dit alles zal ik u geven, indien gij neervalt en mij aanbidt’ zegt Satan tot Jesus.

Het rustig koraal besluit de partituur, maar nog even voor het slotakkoord komt het Satanmotief wegsterven in het hooge register van de houtblazers.

In Adam dient de muziek niet meer als decor, maar ze neemt deel aan de handeling. Het is een soort naturalistische of veristische opvatting in den hoogen zin van die uitdrukking, een gestadig commentaar van elk gevoel, van woord tot woord, waarin tevens de toondichter philosophische bedoelingen heeft gelegd.

Het talrijke van de aangewende middelen verplichten ons tot eene beknopte ontleding. Enkele voorbeelden, tot een beter begrip van toondichter's bedoelingen, wil ik nochtans aanhalen.

Een zachte mijmering, snareninstrumenten met dempers, begeleidt de woorden van Eva: ‘Nu zit ik weer op dezen steen als toen onz' kinderen klein waren... en speelden hier aan mijn knie’. Op deze laatste woorden, in een ietwat bewogen tempo, zetten de houtblazers een sprankelend jeugdmotief in.

Eva: ‘Abel en Kaïn’ -

Weer zijn deze beide namen onderlijnd door een kenschetsend thema.

- ‘Niet zoo breed geschouderd is Abel, niet zoo sterk en trotsch als Kaïn, niet zoo manlijk schoon als Adam’ -

Hier rekt het orkest zich driemaal van het diepe tot het hooge register uit op suggereerende wijze.

Sombere kleuren van hoorns en fagot, steunend een moedeloos snarenmotief, begeleiden de woorden van weeke innigheid van den oud geworden Adam: ‘Kaïn, mijn zoon, mijn eerstgeborene, duurbaarder mij dan mezèlf, moet u nu treffen, de slag die mij eens trof, voor uw geboorte!...’ -

Nogmaals komt de droomerige stemming van den aanvang als de tekst ons verklaart: ‘Leven was loven, nu werd leven lijden...’ -

Een zachte melopee verschijnt aan den hobo, dan aan de fluit, terwijl Adam zegt: ‘Mijn zoon... wij zijn kinderen, God laat zijn kinderen niet vergaan... wij moeten hopen’ -

Wanneer Adam Abel roept (met diens thema aan het orkest) om hem het geheim van den val van het eerste menschenpaar te openbaren, zal Eva zich zacht daartegen verzetten: ‘Niet aan hem... hij is te jong... spaar hem!’ - En moedeloos deint het orkest weg in een pianissimo door een gongslag besloten.