Volk. Jaargang 4

[p. 145]

Frans Mertens: Adrianus Brouwer, gryllorum pictor Antverpiae, natione Flander

Nota's bij het schoone en pijnlijke leven van een rebelsch en avontuurlijk schilder uit het Spaansche Tijdperk.^(*)

Was het zwerverszucht die hem dreef, toen deze schilder als een roekeloozen vlegel het ouderlijke dak ontvluchtte? -⁽¹⁾. Niet alleen de verleidende roep van het wilde avontuur, maar de dwaze hoop misschien, in dezen bangen tijd van getrapte vrijheid, eindelijk eens iets groots, iets heldhaftigs te beleven, moet dezen jeugdigen overmoedigen knaap er toe bewogen hebben naar het rebellen-Nederland uit te wijken.

Voorzeker, niet grondig op de hoogte van den juisten ingewikkelden politieken toestand in de verdrukte rebellen-Provinciën, maar toch vaag bewust dat er iets groots voor het vaderland was weggelegd als het Spaansche juk werd afgeschud, werd hij naar den haard der opstandigheid gedreven. Was het algemeene vrijheidszin of waren het heroïsche droomen van 'n overmoedigen knaap die in de branding van den strijd om vrijheid, zijn plaats innemen wou tegen den doodsvijand van het vaderland? Drukte het Spaansche juk op dit jong, fijngevoelig gemoed? Wij weten het niet, maar het is zeker dat er achter deze uitwijking wat meer schuilt dan 'n louter verliederlijkt vagabondeeren. Waarom anders van uit Oudenaarde naar de opstandige Provinciën opgerukt, waar het niet goed was om 'n zorgeloos zwerversleventje te slijten?

De jonge Brouwer, onderbewust van zijn volksadel, 't zij als ontlui-

(*) Nota van de redactie. - We herinneren onze lezers bij de publicatie dezer bijdrage eraan, dat de opname van een artikel niet noodzakelijk de volledige instemming der redactie beteekent, en dat de stukken onzer medewerkers onder hun eigen verantwoordelijkheid worden geplaatst.

(1) Bij den dood van Brouwer's vader (patroonschilder der tapijtwevers te Oudenaarde) werd er een staat zijner goederen opgemaakt, waaruit blijkt dat Adriaan ongeveer 16 jaar oud moet geweest zijn toen hij het ouderlijk dak verliet. Over zijn jeugd is niets met zekerheid geweten. Het luimig verhaal van A. Houbraken in ‘De groote schouburgh der nederlandsche Konstschilders en Schilderessen’ - 's Gravenhage 1753 - in onbetrouwbare fantasie.

[p. 146]

kend kunstenaar, 't zij als zelfbewuste jonge man, dacht in Noord-Ne-derland voorzeker de noodige ruimte te ontdekken voor de ontplooiïng van zijnen opduikenden vrijheidsgeest die, overtuigd van eigen-voor-treffelijkheid, het onteerend knechtschap niet langer dulden kon. Waarschijnlijk heeft hij te Breda actief aan den politieken strijd deelgenomen. Een landkaart van de belegering van Breda zal hij zijn gansch leven door als 'n heilig idool bewaren. Waren het enkel kunstenaarsambities geweest die hem dreven, dan had hij evengoed in Vlaanderen kunnen blijven, want Vlaanderen met zijn aanzienlijk getal befaamde kunstenaren, en vooral Antwerpen als eenig centrum van mondiaal kunstexport, bood veel meer mogelijkheden dan Noord-Nederland voor een aanstormend jong schilderstalent dat hartstochtelijke kunstenaarsdroomen verwezenlijken wou⁽²⁾. Maar in deze kunstmetropool werd 'n kunstenaar met nationalen vrijheidszin onder den voet geloopen. Zij die te fier waren om het compromis met het Spaansch regeeringsbeleid en Jezuïet te sluiten, bleven best buiten haar wallen. Een hongerbestaan wachtte degenen die het als mensch en als kunstenaar vertikten een ander leven te leiden dan dat van zelfbewuste volksverbondenheid⁽³⁾.

Rond de jaren 1628-29 verlaat de zelfstandige trotsche schilder de Nederlanden en trekt Antwerpen binnen. In die dagen zat Antwerpen gekneld tusschen strijdende machten; ieder oogenblik kon de opstand op zijn grondgebied losbranden. De Spanjaards waren op hun quivive in het Zuidkasteel, en binnen de stad was er tweespalt tusschen de spaanschgezinden en de getrouwen van den Prins. Het geuzenbloed verhitte de gemoederen, het oude ideaal brandde opnieuw onder de schedels, er kwam gisting in het brouwsel van het verzet.

(2) In de jaren 1625-1627 is Brouwer als kunstenaar werkzaam te Haarlem bij Frans Hals. Het leerling geweest zijn bij dezen meester was van allergrootste beteekenis voor de vrije techniek zijner kunst. Deze was vrij en breed zooals hij dacht en leefde. Hij werd vlug 'n befaamd meester, die hooghartig den rug naar den roem keerde. Hij wou niets méér met de kunst te maken hebben dan met het leven. De kunstenaar en de mensch in Brouwer waren één.

(3) P. P. Rubens, die het compromis geestdriftig sloot, had de volle aandacht van de regeering en de Jesuïeten. Aan de opdrachten van regeeringswege en van de kerkelijke overheid ontbrak het niet. Of het ooit anders zijn zal in de toekomst, in dit land, valt moeilijk te voorspellen; tot heden toe is het steeds het compromis geweest dat alle poorten openbrak. Zij die met de machtigen van den dag het compromis hebben gesloten, bezetten al de eereambten, en de opdrachten stroomen hen toe vanwege staats- en geloofsbeambten. De kunstenaar die trouw te midden zijn volk staat komt niet in aanmerking, hij slijt zijn leven in ontbering.

[p. 147]

Het magistraat proclameerde strenge maatregelen tegen de rustverstoorders, en remde waar het remmen kon, maar spijts de knellende banden die het volk weerhielden naar de vrijheid los te breken, gelukte het de overheid niet de openlijke sympathie van de rebellen te onderdrukken, en de zoo gevreesde als verdachte Noord-Nederlandsche inwijkelingen buiten de Antwerpsche wallen te houden. Antwerpen krioelde van verdachte elementen, zij waren de voorboden der nakende bevrijding, die den vijand in zijn eigen nest kwamen bespieden. Zoo is het te Antwerpen gesteld als Adriaan Brouwer aldaar belandt. De faam van Brouwer als schilder heeft ondertusschen sterk toegenomen; als hij het er wil op aanleggen zijn kunst uit te buiten, wordt hij een der meest geziene grands seigneurs der stad. Brouwer houdt niet van groothanzerij, hij woont als een havelooze vagebond. Spijts den roem zijner kunst, die zijn faam te Antwerpen had verbreid, verteert hij zijn geld bij voorkeur met volksmenschen, en zoekt vrienden, die hem in alle opzichten niet anders dan compromitteeren kunnen in de oogen zijner zelfgenoegzame, kleinburgerlijke, hatelijke stadsgenooten. Te Antwerpen heeft hij nooit 'n vaste woonst bezeten, zelfs niet eens het ailernoodzakelijkste voor 'n man van zijn kimde. Hij zit voortdurend op den schupsteel⁽⁴⁾. In de volle kracht van zijn rijpe jeugd komt hij te Antwerpen toe, waar de opstandigheid smeult, met denzelfden overmoed waarmee hij enkele jaren terug naar het brandend hart der rebellen-Nederlanden trok. Brouwer Wordt gedreven naar de haarden waar verzet broeit en storm dreigt los te breken; daar waar het vuur aan de lont wordt gelegd. Daar waar het onverdelgbaar levensgeweld van den opstandigen adeltrots der volksziel naar heroïsche daden stuwt, daar voelt hij zich thuis!

Het is klaar dat een impulsief man met een open karakter als Brouwer, te Antwerpen niet lang op vrije voeten loopen zou. Als inwijkeling

(4) Hij is goed bevriend met den ruwen waard Dandog uit de herberg ‘Genua’ die zich moeilijkheden op den nek haalde om ‘quacsalvers oft Jan-Potagies te logeeren’. De zoon van Dandog wordt zijn eersten leerling (Ligeren der Antw. St. Lukas-gilde 1631). Brouwer geraakt bevriend met den baldadigen bakker van 't Kasteel, die op laten ouderdom zijn leerling wordt. Joos Van Craesbeeck bleef den tweevoudigen titel voeren van ‘backer ende schilder’. Hij stond bekend als een grolligen drol, die het deeg maar vooral den drinkpot hanteeren kon. Deze kennismaking met Joos V. Craesbeeck, steunpilaar van de kantien, gebeurt vermoedelijk op het belegeringskasteel, waar Brouwer zijn geknotte vrijheid in den drank hervinden wou. Hij woont een tijd bij Craeesbeeck in. Later (1634) vinden wij hem bij Pontius, (den beroemden plaatsnijder) in de kost, en in gezelschap van Peter de Jode, Antoon Van der Does, mannen van kunde, maar ook arme duvels. Zij worden samen lid der Violieren.

[p. 148]

kon hij niet onopgemerkt blijven. Brouwer's natuur wfos van aard om niet lang onder den domper te leven. Hij werd gedreven naar de donkere schuiloorden van verbeten haat en verborgen volksmizerie, waar het leven krielde als stof in een ontstoken keel, waar de vervloekte Spanjool en de huichelzuchtige burgerschap, vloekend naar de hel werden gezopen, maar waar de vertrapte glorie nog vonkte onder de smeulende as van het resteerde ideaal. In de taveernen sprak hij voorzeker het vrije woord. Zijn voortdurende omgang met het verdachte geuzenbroedsel, en zijn faam als kunstenaar trokken onafwendbaar de aandacht op zijn figuur. De wind jaagt het vuur op, en Brouwer geraakt in de handen der Spanjolen, en wordt gevangen gezet op het Spaansch belegeringskasteel⁽⁵⁾.

Te Antwerpen zoekt hij niet dadelijk kontakt met zijn kunstbroeders, die verstrikt zaten in het spernet van het Spaansch kunstmecenaat. Het kleinburgerlijk opportunisme had de meeste onzer schilders partij voor de Spanjaards doen kiezen⁽⁶⁾. Dit moet Brouwer leelijk dwars hebben gezeten. Hij was er de man niet naar om met zijn kunst te speculeeren en alzoo grooten en aanzienlijken tot zich te trekken. Hij voelde niets voor het schaamteloos, nieuwbakken aristocratisch janhagel. De bloedroep van den adel der bittere verbetenheid klonk in zijn ziel. Hij voelde de schemering van den waren adellijken band achter het schuchtere, troostelooze oog van den getrapten volksman, die in de gore wrangheid van zijn eentonig, mat bestaan, kleurige illusies als wilde bloemen koesterde, om de nakende komst van een beteren tijd. Zijn warm medelijdend hart klopte trouw voor allen die, neergedrukt door het hard en troosteloos bestaan, de smart niet langer dragen konden, er naar de brute vreugden van het leven waren afgedwaald. Hij

(5) Houbraken begaat groote historische dwalingen. Hij brengt Brouwer op het Kasteel in gezelschap van den Hertog van Arenberg, en laat Rubens via den Hertog van Arenberg (die nooit op het Kasteel gevangen zat) de vrijlating van Brouwer bewerken. Rubens en deze hertog waren echter verbeten vijanden. De eigenlijke oorzaak zijner opsluiting blijft onbekend. Houbraken meent dat het was wegens spionnage, zoodra hij te Antwerpen toekwam. Bullart meent dat dit later gebeurde. Jos Van den Branden legt er den nadruk op dat Brouwer vrank en vrij de Spanjaards laakte, en vermoedt de oorzaak zijner aanhouding in het feit dat op zijn werkkamer de landkaart van het beleg van Breda was opgehangen, wat voorwaar een zeer gevaarlijk, verdacht politiek dokument was.

(6) Rubens b.v., als staatsman in dienst van de aartshertogen, sloeg bij den Nederlandsch gezinden adel en de vaderlandslievenden een hatelijke figuur.

[p. 149]

kende geen weerstand meer wanneer zijn kunst hem af en toe wat geld in de handen speelde⁽⁷⁾.

Het geld rolde in de kroegen over de tafels, zijn zorgeloos leven en de verachting voor 's werelds goed brachten hem in zware schulden.⁽⁸⁾ Het onafwendbaar noodlottige gevolg maalt hem als een pletsteen. Zijn schamel boeltje valt in handen zijner schuldeischers (1632), die zeer behendige schuldbekentenissen van hem afdwingen, om in het bezit te komen van zijn zeer gezochte zonderlinge schilderijen. Schijnbaar onverschillig teekent hij schuldbekentenis op schuldbekentenis, hij zit gevangen in de handen van zijn rijke kunstparasieten⁽⁹⁾.

In tijden van algemeene corruptie, politieke prostitutie en pestepidemieën, valt het soms hard, om blijmoedig groote droomen van heldhaftigheid onverzwakt te blijven koesteren. De bitterheid bespringt plots het mannelijk idealistisch streven. De vermetele hoop in de komst van een nakenden schooneren tijd, vervalt langzamerhand in onverschilligheid. Doelmatig als den wilden sprong van een roofdier bespringt de verbittering haar prooi. Ze lost haar slachtoffer niet, vooraleer het uitgezogen, moedeloos alle hoop laat varen en schreeuwend wegzinkt in de laagten van het leven. Was het soms die wreede kracht die langzaam Brouwer's droomen brak? Heeft ze sluipend haar wreeden wilden sprong gewaagd en zich onafwendbaar aan zijn lichaam vastgeklampt? Brouwer voert een hopeloozen strijd om zelfbehoud. Zijn bloed gonst onstuimiger dan ooit in het hopeloos verzet van dit al te barre wee. Brouwer drinkt meer dan ooit. In den roes

(7) Als hij wou, kon hij van zijn kunst leven als een ijdele burger; de kunsthandelaars kenden de waarde zijner volksche tafereelen. Ze werden zeer gezocht door de verzamelaars. Na den dood van Rubens vond men in dezes verzameling niet minder dan zeventien werken van Brouwer. Vele valsche Brouwers werden gedurende zijn leven reeds in omloop gebracht.

(8)

‘Hij heeft altijdt veracht al 's wereldts ijdel goed,
Was traegh in 't schilderen, en milt in het verteren;
Met 't pijpken in den mont in slechte pistaveernen,
Daer leefde sijne jeught, schoon hij was zonder gelt
Ghelijck hij meestendeel was al den dagh gestelt.’

(De Bie in ‘Het gulden cabinet’ (1661-1662).

(9) In onze moderne samenleving gebeurt het blijkbaar niet anders. De trusts der exploiteurs van tentoonstellingzalen stellen zulke hooge en listige eischen aan de exposanten, dat achteraf door tekortkoming aan zekere betalingsverplichtingen (door geboycoteerden verkoop) het gemakkelijk valt het werk der kunstenaars in handen te krijgen, om er dan in zekere duistere middens een wraakroepend gesjacher mee te beginnen. De kunstbescherming vanwege den Staat is op een even verfoeilijken roofvoet geschoeid.

[p. 150]

van den drank voelt hij zich een oogenblik verlost, en hooghartig tart hij het noodlot; hij drinkt tot hij als een steen des aanstoots tusschen de voeten rolt zijner hoogedele vraatzuchtige schuldeischers.

Maar in zijn geest is 't zonnewendefeest; duizend lampen breken plots den zwaren nacht van wee, duizend bloemen barsten geurend open, en door zijn juichende gepeinzen glijdt zonneklaar de lichtende gestalte van het verschroeide, zielsgeliefde ideaal! Brouwer werpt 'n grijnslach op het leven. Trots alles heft hij, als laatste verzet tegen het wrange leed en den bitteren smaad, den drinkpot op den feestdisch van de Violieren, Maar het noodlot is onbarmhartig trouw⁽¹⁰⁾. Het volgt hem op de hielen wanneer hij als vermoeide dompelaar een onderkomen zoekt in de wijntaveerne van Gysbrecht van den Cruyse⁽¹¹⁾.

Wat den benarden tijd en de hebzuchtige menschheid niet hadden gekund, dat kon de ziekte: zij brak den trotschen weerstand; zijn vermoeid lichaam valt in de armen van de pest, en wordt in den pestput weggeworpen. Zijn weerloos lijk moest ook dien laatsten smaad ontgelden⁽¹²⁾, Maar plots eischt de roem zijner onsterfelijke kunst dit lichaam weer op. Brouwer werd in triomf naar de kerk gedragen.

‘Siet, desen sarck besluyt Brouwers verteerde leden
Een geest van hoogh verstant, die 's werelds pracht verstiet,
Die met het cloeck pinceel meer als Apelles deden
En achte het ghewin en ryckdom min als niet,
Maer nae sijn bleecke doodt de const naer d'eere draefde
Wanneer men sijn ghebeent uyt d'eerste graf ontgraefde.
Den roem van synen gheest socht de onsterfelijkheydt
Als 't lichaem wert met lof in 't tweede graf gheleyt.
Niet om syn edeldom oft cloecke oorloghsslaghen
Wert Brouwer naer de kerck van 't kerckhof ghedragen.

(10) Op klacht van zijnen kunstbroeder Pontius wordt hij in 1635 opnieuw uitgesponnen, het laatste wat hij gierig beminde werd hem afgenomen: een onvoltooid schilderijken, door hemzelf, een stuksken van Sotten Cleef en drij werkjes van Van Dyck.

(11) Deze hield in de Wiegstraat een Wijntaveeme. Hij verleende behendig krediet aan arme, verdoolde en dranklustige kunstenaren op pand hunner schilderijen. Hij bezat drie en twintig schilderijen van Joos de Mompen en een werk van Brouwer: ‘de Toebackdrinckers’, aldus verkregen.

(12) Te antwerpen woedde de pest onverbiddelijk sinds enkele jaren. Brouwer stierf er aan in 1638.

[p. 151]

 

Maer d'eerste graf dat scheen te wesen niet ghenoegh

 

Omdat syn groote const noch al veel swaerder woegh.’⁽¹³⁾

BIBLIOGRAPHIE. - Cornelis de Bie: ‘Het gulden cabinet’ 1661-1662 Antwerpen.

Bullart: ‘Academie des sciences et des arts’ 1682 Amsterdam.

A. Houbraken: ‘De groote schouburgh der nederl. Kunstschilders en schilderessen’ 1753 's Gravenhage.

F. Jos Van den Branden: ‘Adriaan de Brouwer en Joos van Craesbeeck’ 1882 Antwerpen.

Illustratie voor ‘Soo Moereman’
BR. MAXIMINUS.

(13) Cornelis De Bie ‘Het gulden cabinet van de edele vrije schilderconst’. Antwerpen 1661-1662.