Volk. Jaargang 4

[p. 122]

Beeldende kunsten
Dirk Vansina: Rond een belangrijk boek van J. Hallez: Grondslag van de Godsdienstige bezieling in de Barok

Met de stellingen door J. Hallez voorgestaan in zijn werk: ‘Grondslag van de godsdienstige bezieling in de Barok’, ben ik het volkomen eens. Zij lijken mij trouwens zoo evident dat het mij onbegrijpelijk voorkomt dat ze niet door iedereen worden gedeeld.

Schrijver betoogt dat de twee hoofdthema's die heel de barok bezielen deze zijn: van den Emmanuel, en van den triomfeerenden Christus. Indien het barok in diskrediet geraakte, is dit voor een deel te wijten aan het feit dat de moderne mensch de menschelijkheid van den Godmensen voorbijziet, en het dogma van den triomfeerenden Christus een tijdlang op den achtergrond is geraakt. Zeer gevat schrijft de gewaardeerde kunstkenner: ‘En hoe het dogma van den triomfeerenden Christus te loor ging, blijkt ten overvloede uit den iconoclastenijver waarmede kerkfabrieken de triomfbogen boven den autaaar nederhaalden om ze te vervangen door nietszeggende liturgische altaren.’

Schrijver laat opmerken dat de gothische kathedraal geen plaats voor het Heilig Sacrament voorzag, in tegenstelling met de barokkerk die, uit reactie tot het Lutherianisme ontstaan, in de eerste plaats ‘tempel van het Heilig Sacrament’ te noemen is. ‘In zekeren zin zou men mogen zeggen: gothiek bouwt voor de mis, voor de erkenning van Gods majesteit en heerschappij, barok bouwt ook wel voor de mis, maar bouwt daarbij, en zelfs bouwt vooral, voor het H. Sacrament: het autaar in de Barokkerk is een expositietroon.’

Karl Adam heeft in zijn ‘Christus unser Bruder’ nog onlangs aangetoond dat de moderne mensch nood heeft aan de wetenschap dat Jezus hem nabij is: het Emmanuelconcept, de God met ons. Dostoievsky heeft de beteekenis van den verrezen Christus uiteengezet, waardoor het ons duidelijk werd waarom de Orthodoxe kerk nog meer het accent op Paschen, dan wel op Kerstmis is gaan leggen. Christus is met ons en hij is met ons als triomfator in zijn volle glorie. De moderne devotie tot Christus-koning kan zich hier best bij aansluiten. Het was een vergissing van de liturgische beweging zich blind te staren op de kerk als tempel voor de mis en de overige aspekten gewoon te negeeren. De eerwaarde Heer Hallez wijst op de lange scheidslijn tusschen protestantisme en catholicisme die van Vlaanderen over Beieren tot in Oostenrijk loopt en waarop de Barokkerken te vinden zijn. Zij zijn de verwoording van den theologischen strijd tusschen reformatie en contrareformatie: zichtbare kerk of onzichtbare kerk.

Niemand zal ontkennen dat het verschil tusschen gothiek en barok terug te voeren is tot een verschil in religieuze aanvoeling. De barok wordt veroordeeld door hen die in de renaissance een breuk zien met het kristendom en de ontkerstening van de

[p. 123]

wereld hieruit laten ontstaan. Deze ontkerstening is echter een gevolg van het kritisch denken, een geesteshouding die de experimenteele wetenschap ten goede is gekomen, maar noodlottig is gebleken zoo voor de levenswijsheid als voor het godsdienstig leven. En hiermede had de Renaissance, als zoodanig, minder te maken dan algemeen gemeend wordt. Barok, ontstaan uit een op de reformatie veroverd levensinzicht, was juist hierdoor een uiterst levenskrachtig katholicisme waarover wij ons niet hoeven te schamen, maar waarvoor wij tot de erkenning moeten komen van onze eigen zwakheid, die niet bij machte blijkt op het moderne heidendom een nieuw religieus inzicht te veroveren. De strijd tegen de ketterijen en afdwalingen bood steeds het voordeel nieuwe facetten van de eeuwige waarheid te belichten en zoodoende ons bezit te verrijken. Het tijdperk der barok valt samen met een bloeitijd der mystiek: de spaansche mystiek gaat er aan vooraf; de fransche mystiek volgt er op. De middeleeuwen als godsdienstig en de renaissance als frivool-wereldsch voorstellen is al te zeer met de waarheid in tegenspraak. Heel wat primitieve meesters zijn heel profaan en hebben weinig religieuze diepgang. Tusschen de middeleeuwer Memlinc en de renaissancemeester Greco valt de keus niet zwaar.

Maar Rubens en zijn verheerlijking van vleesch en bloed?

Verschaeve heeft uitvoerig het problema Rubens behandeld; wij hoeven absoluut op geen nieuwe Fromentin te wachten, zooals de eerwaarde schrijver het voorstelt, om den vlaamschen reus te leeren begrijpen. Wat onze waardeering betreft van de barok, zoo van haar kerkbouw als van haar schilder- en beeldhouwkunst, deze zal afhangen van ons eigen religieus inzicht. Verkeeren wij in een eerste stadium waarin de mensch voor alles behoefte heeft aan stilte en inkeer, en gevoelig blijkt voor een vrome stemming die hem naar het rijk der ziel heenwijst, zullen wij ons met afgrijzen van de renaissance en de barok afwenden; verkeeren wij echter in dit tweede stadium waarin de ziel zelf zich lijdend en strijdend als levend betuigt, dan zullen wij met de Assunta's ten hemel varen; met den verrezen Christus de aarde in bezit nemen; een zegeboog oprichten voor den triomfeerende Godmensch en de kerken waar Hij hof houdt tot paleizen ombouwen.

Zij die de Barok niet begrijpen, voelen doorgaans evenmin het ware wezen der Gothiek aan.

Wij zijn den eerwaarden heer Hallez dankbaar om zijn verdediging der barok en zijn boek is dubbel kostbaar omdat het reproducties bevat van minder gekende werken die men tevergeefs in de platenverzamelingen zoekt, zoo de doode Christus van Comelis Schut uit de St. Willibrorduskerk die door den schrijver van het boek over enkele jaren zoo goed als herontdekt werd, en die een der schoonste religieuze scheppingen is der vlaamsche school.