Volk. Jaargang 4

[p. 118]

Ernest van der Hallen: Dietsche Romans

S. Vestdijk: de Nadagen van Pilatus. - Arthur van Schendel: De Wereld een Dansfeest. - Antoon Coolen: Herberg in 't Misverstand. Alle uitgegeven bij Nijgh & Van Dikmar, Rotterdam.

S. Vestdijk is een verbazend productief auteur; hij wekt soms den indruk zijn veeltallige romans en gedichtenbundels zoo maar uit de mouw te schudden. De kritieken op zijn laatste romans ‘Else Böhler’ en ‘Meneer Visser's Hellevaart’ waren nog bezig te verschijnen, en daar kwam het turf dikke boekdeel ‘Het vijfde Zegel’ reeds van de pers, een respectabele quasi-historische roman uit de jaren der Inquisitie in Spanje, met als middelpunt de min of meer sibyllijnsche figuur van den Grieksch-Spaanschen schilder El Greco. Het was een soort revanche op zijn beide voorgaande werken, waarvan het eerste bedenkelijk de atmosfeer en het gegeven van het tiencents-Schundromannetje benaderde, en het tweede doodliep in de nebuleuze regionen der psychoanalyse. In zijn nieuwe roman, ‘De Nadagen van Pilatus’ trekt hij de lijn door waarvan ‘Het vijde Zegel’ het vertrekpunt was; ook deze is een soort historische roman die voldoende vrijheid en ruimte liet voor een avontuurlijke achtergrond en een ruim meesterschap en vrijheid over zijn figuren. Een cocktail van historische gegevens en fantasie. In deze ‘nadagen van Pilatus’ heeft Vestdijk de legendarische figuur van den zwakkeling en scepticus dien de traditie van den beruchten palestijnschen landvoogd gemaakt had, naar eigen inzicht gefatsoeneerd; daardoor heeft hij, oppervlakkig gezien, enkele trekken aan deze figuur ontnomen welke men, in verband met zijn houding en uitlatingen in het proces van Christus, onafscheidelijk met de Pilatus-persoonlijkheid verbonden voelde, doch het menschelijk element heeft er onberekenbaar veel bij gewonnen. Pilatus is in dit boek vóór alles mensch, doorloopend zelfs een mensch van klein formaat, die zich te Rome laat verwikkelen in allerlei soorten amoureuze en politieke intrigues (hij maakt de opkomst en de ineenstorting van Calicula mee), - bedenk even welke kansen het Rome uit die jaren met zijn velerlei religieuze, sociale en politieke stroomingen aan een handig en knap auteur gunt - tot het heugelijk Christus-proces voor hem opnieuw meer blijkt te zijn dan een vluchtig intermezzo. Hij komt in aanraking met de eerste volgelingen van den joodschen Profeet dien hij ter dood liet brengen - natuurlijk zijn dit een bende naijverige bekrompen pro-

[p. 119]

leten en hysterici - maakt de klassieke attributen mee van de moreele dekadentie aan het keizerlijk hof (in echt Romeinsche stijl!) tot hij definitief in ongenade valt en obscuur eindigt in een verloren gat van Zuid-Gallië.

Dat Vestdijk een knap auteur is, heeft hij al vroeger bewezen; de montage zoowel als de uitwerking van dit boek getuigen op hun beurt van deze verrassende knapheid. Er zijn echter momenten waar de auteur blijkbaar de dupe dreigt te worden van zijn eruditie en van zijn voorstudies der politieke en moreele verhoudingen in het antieke Rome, doch doorloopend zit er vaart in dit boek, al wint de historische achtergrond en de kultuur-typeerende anecdoot het herhaaldelijk van de figuur van Pilatus.

Er werden reeds velerlei berekeningen gemaakt omtrent het definitief karakter van Arthur van Schendel's werk. Na zijn neo-romantische en Florentijnsche verhalen en zijn nieuwentijdsche romans van de harde stugge werkelijkheid der menschen en der dingen, die hun voedingsbodem schenen te vinden in een haast morbied calvinisme dat vreemd aandoet bij den auteur van den verliefden en verdwaalden zwerver, stelt zijn jongste boek ons voor een nieuw probleem. ‘De wereld een dansfeest’ is een teruggang naar de ouderwetsche psychologische formule waarbij het probleem: de menschenziel die zich op één punt heeft geconcentreerd, tot obsessie toe op de spits gedreven werd. Een oude salondans op Spaansche motieven leidt de levens van een meisje en van een jongen man die hun leven aan de kunst gewijd hebben, in banen welke tot algeheele ineenstorting en waanzin dreigen te leiden. Tot het oude dansmotief hen beiden opnieuw samenbrengt. Van Schendel heeft hier echter een origineele formule aangewend welke de mogelijkheid aan de hand deed om de vrij eentonige psychologische ontwikkeling van dit thema interesse en afwisseling bij te zetten: hij laat telkens een hoofdstuk schrijven in den ik-vorm door een der figuren of toeschouwers, waardoor de gezichtshoek en de verhoudingen voortdurend wisselen. Men ontkomt moeilijk aan den indruk dat zoowel het thema als de soms origineele omstandigheden waarin de psychologische ontwikkeling van het geval zich voltrekt, de kenteekens dragen van een ietwat krampachtige poging tot actualiteit en zelfvernieuwing. Overigens is van Schendel een te geroutineerd vakman om ook hier niet een beheersching der stof en een schitterende virtuositeit te demonstreeren die slechts sporadisch voorkomen in de Nederlandsche romanliteratuur. Ook Antoon Coolen is dit seizoen niet in gebreke gebleven. ‘Her-

[p. 120]

berg In 't Misverstand’, zoo luidt de titel van zijn nieuwen roman. Wie de ontwikkeling van dezen auteur gevolgd heeft, was het niet ontgaan dat hij met zijn twee laatste werken ‘Dorp aan de Rivier’ en ‘De drie Gebroeders’ een punt zette achter een periode, of liever een intermezzo afsloot dat in dit tweeluik zijn aanvang en tevens zijn eindpunt beleefde. In zijn nieuw verhaal is Coolen teruggekeerd tot het minder gecompliceerd Brabantsch type, dat hij overigens veel grondiger en alzijdiger beheerscht dan het onberekenbare Friesch type hetwelk den lezer in zijn beide hoogergenoemde romans gedurig voor onverwachte en moeilijk aan de hand der gangbare zielkundige perspectieven te verklaren ontdekkingen stelde. Intusschen is Coolen niet geheel teruggekeerd tot den Brabantschen boer - misschien heeft de Nederlandsche roman, sedert Coolen zijn ‘Peelwerkers’ en Timmermans zijn ‘Boerenpsalm’ schreef, over dit type reeds het definitief woord gesproken -; de peripetieën van het Brabantsch dorp worden namelijk ditkeer behandeld aan de hand van de samenkomsten en gesprekken van enkele dorpsche notabelen aan de stamtafel van het café waaraan dit boek zijn titel ontleende. Het zijn figuren met sterk-geaccentueerde neigingen en karaktertrekken van menschen die in den grond, burgers als ze zijn, uit het Brabantsch gegroeid zijn. Rond deze stamtafel spelen zich tooneelen af die soms vluchtig doen terugdenken aan Buysse, en worden gesprekken gehouden die herinneringen wekken aan Hamsun; de houding en praatjes der heeren stamgasten weerspiegelen voorts den geest en het leven van het nieuwentijdsche dorp, dat overigens heel wat meer geëmancipeerd is dan de Peeldorpen uit Coolen's romans van een half dozijn jaren terug, en waar zich soms de heftigste en meest schokkende evenementen voordoen, het gevolg van kleinmenschelijke verhoudingen en de heerschende inzinking van het moraal. Ik weet niet of Coolen inderdaad bezig is uit de blijmoediger en optimistische atmosfeer te groeien van het oude Brabantsche dorp waarin de cyclus: oude pastoor - liberaliseerende notaris - voorvaderlijk levende doch met instinkten en passies geladen boer, het leven domineerde; doch aan de hand van zijn laatste werk krijgt men inderdaad den indruk, dat momenteel zijn belangstelling meer en meer uitgaat van de ingewikkelder karakters en de op harder realiteit afgestemde verhoudingen van het half verstadscht dorspburgerij-type, welke hem, zuiver vakkundig gezien, meer en dankbaarder kansen bieden dan de Peelbewoner. Men kan daarbij misschien betreuren - en eerlijk gezegd, ook ik doe het - dat Coolen zich hierbij onvermijdelijk beweegt langs de grens der

[p. 121]

psycho-analyse en van het psycho-realisme die thans in de Nederlandsche letterkunde aan de orde zijn, doch waar men Coolen uit moreele overwegingen meent te moeten verwerpen omdat hij zich in dit boek reveleert als een teekenaar van menschelijke zwakheden en atavismen, vind ik zulke houding beslist onverantwoord en onrechtvaardig. Ook hier reveleert Coolen zich als een groot kunstenaar, en ik weiger te gelooven dat de behandeling der donkere partijen van het leven en der menschenziel, noodzakelijk den cultus of het genot van het moreel verwerpelijke als bedoeling of oorzaak zou hebben. Het kwaad is in dit boek kwaad, en niet een onvermijdelijk complex waarin de mensch vastgestrikt is, noch een natuurlijke daad die men met evenveel nonchalance verricht als b.v. eten en slapen. En ten slotte is dit boek het blijde getuigenis dat Coolen's merkwaardig talent niet over zijn hoogtepunt heen is, zooals sommigen meenden te mogen veronderstellen; ook hier vindt met al de kwaliteiten van zijn groote menschenliefde, zijn diepe kennis van het menschelijk hart en zijn teknisch vermogen dat hem stempelt tot een groot kunstenaar en misschien de belangrijkste figuur der Nederlandsche Heimat-romantiek.

VIGNET
FRANS VAN IMMERSEEL