Volk. Jaargang 4

[p. 115]

Dirk Vansina: Kritiek en Essay

Cyriel Verschaeve: ‘Rubens, Vlaanderens Spectrum’ en ‘Voor-trekkerspad’. Beide uitgave ‘Zeemeeuw’.
Victor Leemans ‘Hoogland’. Uitgave Davidsfonds.

Op een origineele en vernuftige wijze worden in dit boek, dat terzelfdertijd in een duitsche uitgave bij Herder verschijnt, de opstellen van Verschaeve over Rubens gebundeld. Deze luxueuze en keurige druk is geïllustreerd met een reeks platen die wel het allerbeste zijn wat op heden kan gepresteerd worden. Hier vestigen wij in het bijzonder de aandacht op de reproductie van den ‘Verrijzenden Kristus’ uit de antwerpsche Kathedraal die hier, naar wij meenen voor de eerste maal, volkomen tot zijn recht komt. Wat de tekst betreft zijn er naast de vroegere opstellen twee die totnogtoe niet in boekvorm verschenen. Het zijn juist deze die de structuur van dit boek aangeven en de opzet verduidelijken die geen mindere is dan ons het ware wezen van Vlaanderen doorheen het werk van Rubens aan te toonen. Hier staat Verschaeve in zijn volle geniale grootheid als geestelijk leider van zijn volk. Niet enkel zijn liefde tot Rubens maar zijn liefde tot zijn volk spreekt uit deze bladzijden van lyriek en beschouwing. Het ‘Wordt U zelf’ dat een der leitmotieven is van Verschaeve's leer geldt evengoed voor de volkeren als voor de enkelingen. In de werken van Rubens waar het vlaamsch genie zich ongehinderd heeft uitgesproken, wordt ons het oorbeeld van den zichzelfgeworden vlaming voorgehouden. Daarom kan de vlaming van heden zichzelf in dit geïdealiseerde spiegelbeeld terug vinden, daar het geen ijdele fantazie is, maar ontstond uit de harmonische ontwikkeling van krachten die ook in zijn psyche aanwezig zijn. Het is niet mogelijk, op dit oogenblik, de juiste beteekenis van dit boek te bepalen. De toekomst zal uitwijzen wat het te beteekenen had in den opgang van ons volk. Maar nu reeds mag er van gezegd worden dat hier het schoonste lied der hoop werd gezongen dat een strijdend volk te aanhooren kreeg.

In ‘Voortrekkerspad’ huldigt Verschaeve het stamverwante Zuid Afrika bij gelegenheid van het eeuwfeest van de voortrekkers: dit zijn de boeren, die honderd jaar geleden, hun hoeven verlieten om dieper het binnenland in te trekken en dusdoende hun eigen zelfstandigheid wisten te redden. In dit boek werden de opstellen bijeengebracht waarin de dichter de zuidafrikaansche dichters en helden uit den Boerenoorlog heeft behandeld, naast een voor dit boek geschreven verheerlijking van de Voortrekker.

Primaire, essentieele levenswetten worden er in die korte, lapidaire volzinnen uiteengezet waarin men bij herlezing steeds weer diepere en rijkere inhoud ontdekt. Men hoeft niet lang te lezen om te merken dat die anonieme voortrekker een man is naar het hart van Verschaeve, de rustelooze roeper in de vlaamsche woestijn van het ‘Wees U zelf’.

Hier volgen enkele alinea's die een heel programma inhouden:

‘Het eeuwfeest van den Voortrekker worde gevierd!

Werkelijk vieren heeft maar één zin: niet vergeten.

En 't eenige werkelijk niet vergeten is bewaren, blijven hetzelfde zijn, dus hetzelfde doen.

Hoe kan 1938 hetzelfde doen als 1838?

[p. 116]

Dit kan het op een wijze, die zelfs de Voortrekkers tot bewonderende toeschouwerszou maken: met op trek te gaan in en door de nederlaag, in en door de onvrijheid; met te ‘trekken’ ter plaatse zelve.

Door de vreemde staatsmacht heen jage de Voortrekkerswil den stroom van 't eigen leven: taal, kuituur, zeden... Dat maakt de macht immer vreemder en 't heel vreemde kan het op den duur in 't vreemde niet houden.

Indien ooit het ‘Davidsfonds’ diende gefeliciteerd om de uitgave van een bepaald gelukkig gekozen boek, dan wel ditmaal om het verschijnen van ‘Hoogland’. Leemans licht ons niet enkel in omtrent den huidigen stand van de tallooze problemen die zich aan den naoorlogschen mensch hebben opgedrongen; hij geeft niet enkel zeer hoogstaande vulgarisatie, maar aarzelt daarbij niet om ons de oplossing aan te bevelen die wij, katholieken, hoeven na te streven. Hij is een der zeldzame katholieke vlamingen die een pen voeren, die wegwijs is geworden in den chaos van het moderne denkleven. In ‘La Cité Chrétienne’ schreef Pater Poucel onlangs van ‘le Schisme de laïcité - ce fléau moderne - qui soumet la plupart des esprits à deux régimes de vie parallèles’. Het is hier de plaast niet om uitvoerig uit te weiden over de verwoestingen door dit dualisme ook in onze literaire middens verricht. Enkel mag wel eens bestatigd worden dat in deze hachelijke jaren de beste strijdposten door karakterloozen werden bezet die ze zonder meer aan den vijand overgaven. Naar hunne meening was het van grooter belang deze geloofsgenooten te verketteren en te bestrijden die ook het moderne kunst- en denkleven op Christus wilden centeren. Om redenen van politieke of esthetische voorkeur werd zooveel mogelijk aan deze spelbrekers het zwijgen opgelegd; werden zij met een hooghartigheid behandeld die aantoonde hoe lastig het zijn kan de geprezen christelijke deemoed in de praktijk om te zetten. Waarom dit hier gezegd wordt? Om de geste van het Davidsfonds naar verdienste te waardeeren, die het licht op den kandelaar heeft durven plaatsen zonder zich om de kleinzielige reacties te bekommeren die zich mogelijk konden voordoen. Om de hoop te kunnen uitspreken dat het eindelijk eens tot een daadwerkelijke concentratie komen moge tusschen al deze vlaamsche intellectueelen die zich den ernst der tijden bewust zijn, en de problemen durven onder oogen nemen die zich voor het katholiek geweten onontkoombaar stellen. Het katholicisme kan hier evenmin als elders bloeien indien het niet baden kan in een katholiek-kultureelen dampkring, en deze gunstige dampkring kan slechts verwekt worden door van katholicisme doordrenkte figuren uit ons kunst- en geestesleven. Daarom is de publicatie van ‘Hoogland’ een gebeurtenis waarover wij ons ten zeerste verheugen.

Leemans behoort tot dit naoorlogsch geslacht dat zich voor de taak zag gesteld - en zich van deze taak volkomen bewust was - om een oude veroordeelde wereld te likwideeren en een nieuwe tijd in te leiden. Al wat onze ouders als zekerheden hadden aanzien moest tot in de fundamenten opnieuw onderzocht worden en in vele gevallen gesloopt. Als apocalyptische ruiters verschenen Einstein, Spengler, Freud, Proust, Pirandello in ons denkleven; door den mond van Ghandi en Tagore sprak de oeroude wijsheid van het Oosten het doodsoordeel over het Westen; het russisch communisme fascineerde als een giftslang. Na enkele jaren in de verwachting van grootsche gebeurtenissen te hebben geleefd, werd het duidelijk dat het processus van vernieuwing zich in het Westen zonder omwenteling zou voltrekken: de opbouw van de socialistische welvaartstaat zou geleidelijk gebeuren, haast onopgemerkt, terwijl het kapitalisme in den roes van een hoogtekunjunktuur verkeerde. Uit Amerika

[p. 117]

woei een geest van op elk gebied doorgedreven rationalisme over, maar het Oosten openbaarde ons een geheel nieuwe wereld en stelde een andere en oudere overlevering tegenover de grieksch-latijnsche. Ook Afrika liet zich gelden. Niet enkel door Oud Egypte maar ook door het oermenschelijke in de primitieve negerkulturen. Azië en Afrika waren voor ons wat voor Goethe ‘die Mutter’ waren: de aanvang tot dewelke wij moesten terugkeeren om er, herboren, een uitgangspunt te vinden. Wij moesten wortel worden van den nieuwen boom vermits de oude veroordeeld was. In die wil tot wortel te worden; in die weigering late nabloei te zijn op den ouden boom, ligt heel de tragiek van de bewuste kampers van onze generatie besloten. Als ondertitel heeft Leemans onder ‘Hoogland’ geschreven: ‘De strijd om het Nieuwe Rijk’ en daarom is het voor den geestelijk-levenden naoorlogschen mensch te doen geweest. Aanvankelijk kon het voorkomen als een strijd om de practische verwezenlijking van het socialisme, maar na de eerste ontgoochelingen door een bandloos massa-egoisme gewekt, werd het overduidelijk dat wat enkel een sociaal probleem leek, in wezen een kultuurprobleem was. Ook zijn én de russische én de duitsche omwentelingen kultureele omwentelingen geworden. In den kultuurstrijd die én in Rusland én in Duitschland woedt, gaat het niet meer tegen onze 19de eeuwsche beschaving - die is al lang overwonnen - maar tegen de kultuurelementen van het kristendom. Is de kans, die wij voor twintig jaar meenden te kunnen waarnemen, om het nieuwe Rijk op Christus te bouwen, verkeken, en wordt het op den Antechristus opgetrokken? In zijn Inleiding schrijft Leemans: ‘Dit boek moge een getuigenis zijn voor de manier waarop onze generatie den strijd heeft aangebonden met den tijd en den tijdgeest. Tevens zal het den lezer duidelijk maken hoe veelvuldig de problematiek is waarmee de jongeren op vandaag te kampen hebben, en op hoeveel fronten tegelijkertijd moet gestreden worden.’ Over den geest waarin Leemans voor zichzelf den strijd voert getuigt hij: ‘De levenshouding, waarvan dit boek de uitdrukking is, ontstond uit reactie tegen een goddelooozen en decadenten tijd en was gedragen door het verlangen naar hoogere christelijke en menschelijke gebondenheid’. En verder: ‘Hoezeer wij ook overtuigd zijn, dat we onzen man moeten staan in den strijd voor een nationale en sociale hernieuwing, toch hebben wij de relatieve waarde van die bestrevingen niet uit het oog verloren en zijn we nadrukkelijk opgetreden tegen elke verabsoluteering van politieke en sociale oplossingen.’

Moge den lezer dit boek nu in denzelfden geest ter hand nemen en moge deze lektuur hem een aansporing tot verdere studie zijn. Moge het vooral velen tot nadenken stemmen en hun het besef bijbrengen der zware verantwoordelijkheid die in deze jaren op elk van ons rust.