Volk. Jaargang 4

Michiel van Raversgonde: De laatste Kerstwake

Sinds jaarduizenden marcheerde hij steeds verder.

- Je knoken krassen als scharnieren, ouwe... je wordt stillekens aan oud, mijn beste Ahasverus, mompelde hij binnensmonds, half verwijtend, half cynisch.

De dag liep ten einde... de dag... hij snoof gemeen... als je zoo iets nu nu dag mocht noemen! Als een zieltogende turf midden een aschgrauwe vaalte, ziekte de zon weg in den hemel. 's Nachts gluurde de maan met haar ontstoken oog nauwelijks merkbaar. Amper nog kon je den dag van den nacht onderscheiden, alles leek een eenvormige logge massa, doortrokken van een eigenaardige beklemmende stilte. - Ja,... die sterren... die gekke sterren... is me dat een geweld... Sinds een paar eeuwen reeds trok hij vies den neus op voor de menschen: die werden glad krankzinnig, maar nu... nu schijnen de sterren stapelzot... lijk tooverkollen zwirrelen ze rond de wereld.

[p. 80]

De Wandelende Jood zuchtte zwaar en treurig. Zijn voeten sleepten over de verlaten streek. Nergens een mensch... nergens een beest. Hongersnood, pest, vuurregens en aardbevingen, haat en oorlog hadden langzaam het menschengeslacht uitgeroeid. Het Rijk van Satan bloeide betooverend: ellende baarde eenzaamheid en de eenzaamheid een heete onrust die de laatste menschen bestookte, om de vrijelijk ontkende, doch voelbaar onsterfelijke beloften van verlossing en heropstanding, in de laatste recht-geaarde zielen te wurgen.

Een poosje blazen... Ahasverus hurkte neer op een rotsklomp en tuurde gelaten het dal in, waar de verkoolde ruïnes van Bethlehem nauwelijks uitsomberden.

Zijn stok glipte uit zijn greep. Nerveus wreef hij zijn handen tusschen de knieën. Een vuile angst overweldigde hem. - Niet vertwijfelen, ouwe, bemoedigde hij zichzelf, - je lot is sterker dan je moed en wil...

Vertwijfelen, dacht hij opeens, kon hij maar vertwijfelen en er zijn niet versagende rusteloosheid mede verdrijven. Dan kon hij weer mensch herworden... ‘De Wandelende Jood...’ is er op aarde iets verachterlijker?... de levende vloek van een gansche ras... Je moet rechtvaardig blijven, lieve man, snauwde hij schier luid in de akelige stilte, je weet, het is een rechtmatige straf en niet de doemenis... met Judas stierf de wanhoop uit het Joodsche volk, maar de zondigheid van je ras moet je uitboeten tot aan het einde der menschelijke tijden... God veroordeelde niet den mensch in den Jood, maar andersom... en of hij wil of niet, de jood zal zich weer naar God wenden... of is het reeds niet aan het gebeuren?

Met de panden van harigen jas snoot hij zorgvuldig zijn neus. Hij vond een vies stuk brood in zijn zak, knauwde er een paar malen aan en borg het traag weg: eten smaakte hem niet meer. Het maakte hem woedend, maar hij lachte weer dadelijk met den kindschen inval der bejaardheid: niets of niemand was er in den omtrek waar hij zijn toorn kon op koelen... waarom zich dus nog ergeren... gek. Een mensch schaamt zich inwendig 't meest over de zonde in eenzaamheid bedreven. De grenzenloosheid der menschelijke ijdelheid is machtiger dan den solitairsten hoogmoed.

Waarom heb ik Hem ook gekruisigd, waarom huilde ik ook mede: Zijn bloed kome over ons en onze kinderen?... kinderen... hij geeuwde... nooit geen kinderen gekend... Hij had een hekel aan het kind en zijn onbeschrijfelijke eigenschappen van liefheid en argeloosheid. Tijdens zijn ancestralen dwaaltocht bood een kleintje hem een stuk van

[p. 81]

zijn koek aan. Norsch had hij geschudhoofd en voortgemaakt terwijl het wezentje hem verbaasd nakeek met het mysterie van zijn nog onbezoedelde naastenliefde.

Opeens dwarrelden de sterren als vlammende rukwinden door de matelooze ruimten... Dwaas... Opschieten... hij moest zich spoeden, anders riskeerde hij in dezen dollen buiten te moeten vernachten waar hij nergens de kans tot de beloofde bevrijding zou tegenloopen. Bevrijding... hoe? Hij schudde meewarig het hoofd... ik weet niet hoe... en toch hoe kan het anders... maar hoe?... nee... eerlijk sinds eeuwen reeds, knaagde dit aan zijn verstand... aan dit ellendig getob kwam geen einde.

Voor enkele uren had hij den Antikrist verlaten: een wonder man, jong en overmoedig, wild in zijn helsche macht, doch bloeddorstig en waanzinnig-mooi in zijn kristenhaat. Hij heette zichzelf God en Kristus; wie echter niet in hem geloofde slachtte hij met een dierlijke lust die hem verschroeide als een onleschbaren dorst... Misschien ook een wandelende jood... met een ander noodlot. Indien hij nu toch eens de ware Kristus was, zonk hij in gepeinzen weg,... nee... weten deed hij het niet, maar hij voelde het aan... hij had den antikrist in bekoring gebracht met zijn zegen te vragen... nee... tot daar kon hij hem niet brengen... en zegenen is dit niet het verlossend gebaar dat Jezus aan zijn Zendelingen afstond?...

Wat weet je ervan, ouwe jood, schold hij op zichzelf, ga naar Bethlehem, daar wonen de laatste Kristenen, die brengen je misschien op de hoogte.

Het begon te sneeuwen. Legioenen vlokken zilverden door de duisternis. Traag rees hij overeind, ademde diep en schreed heen. Waarom? ...Je vertrouwt toch geen enkel mensch ter wereld... Ik heb ook niet met een mensch te doen, maar met God; die verlaat niemand, ook den booze niet, en zijn wet zal ik eerbiedigen. Je moet wel, sarde zijn kwade geest... jij ook, tergde hij wanhopig tegen... Het is thans een ellendig iets mensch te zijn; hij weet niet meer waarheen met zijn ongeloof, en dit op Kerstnacht! heu... vloekte hij... Kerstnacht... over jaarduizenden ook lag deze streek toegesneeuwd en haperde de ster... Cristina die delebitur iniquitas terrae er regnabit super nos Salvator mundi... toen werd de Heiland geboren... de Zoon Gods...

Een vreemd boreaal licht zeeg door de glanzende sneeuw over de zwijgende verten.

Hij naderde het verwoeste dorp. Laat eens rekenen, man, hoeveel verdelgingen Bethlehem reeds kende... nee, tellen doe ik niet meer... dat

[p. 82]

helpt een mensch tot niets... Als hij niet berekent, is zijn dwaasheid nog het mooist... geven en nemen... nemen en geven, daar moet je geen getallen voor hebben, alleen hart en menschelijkheidsbesef.

Sinds jaarduizenden teerde hij op de openbare liefdadigheid: haar afmetingen en haar waarde waren hem niet meer verborgen. Niet oordeelen om zelf niet geoordeeld te worden... menschje blijven, je koes houden in je bekrompenheid, joodje, bromde hij gemoedelijk norsch... De eene mensch is niet slechter dan de andere als je hem met goedheid bejegent en kwaad met goed beloont. Vast, je sjachert met goede bedoelingen, je bent een slechte jood, blies de bekoring weer in. Gaan tot aan het einde der wereld en daarmede basta! Hij knuppelde een paar malen door de sneeuwvlaag... Heu... je zegt het alsof je hartgrondig wenscht dat het wereldgedoetje maar rustig voort tolt, fluisterde de bekoring.

Zijn gelaat vertrok diep-smartelijk. Het is een helsche boete, God! zuchte hij, Uw rechtvaardigheid is smetloos... het ligt dus aan mij. Ahasverus trilde. Een eigenaardig verlangen verlamde zijn schreden. Welk verlangen... hij duchtte het te weten: uit niet-willen-kennen... groeit de verstoktheid van den zondaar... doch wenschte Ahasverus wel te zondigen?... integendeel... en toch...

Moeizaam strompelde hij de ruïnes door. Waar huizen hier nog menschen?... de antikrist heeft me in het ootje genomen.. wat voor zielig plezier, een berooide weerlooze en onwetende man te bedriegen? Hij keerde zich om, voelde lust zijn vuist te ballen... tot dit merkwaardig teeken van menschenhaat zou hij zich niet verlagen... alle menschen wilde hij velen om hun lot... kon hij het helpen dat zij het zich niet om hem aangelegen lieten: het was hun goede recht. De wandelende jood vermocht hen onmogelijk te volgen in den dood, hij alleen diende te wachten tot... tot...

Opeens merkte hij een lichtje.

Zulk een felle vreugde ontplofte in zijn hart dat hij er zich om schaamde, zoo ontroerde hem dit onverwacht teeken van leven.

Behoedzaam sukkelde hij er heen. Nog geen vies dingen waar die hier wonen: wat anders dan de van goud en briljanten glinsterende vliegkajuit van den antikrist... nu, als je maar leeft luidt de eerste voorwaarde heden ten dage, roezemoesde het in zijn geest.

Ruw klopt hij een paar malen op de deur. Eindelijk noodde een dunne stem: binnen...

Binnen, gromde Ahasverus, niet bijzonder gastvrij, die kristene lui... ze kunnen een ouwen stakkerd nog niet openen.

[p. 83]

Met voozen tegenzin trad hij toch binnen, onweerstaanbaar schrikkend: een ellendig hok waar het rook naar mest en rottend vuil. Midden den stal een ruime kist met een kleiner erboven waar een vetkaars op brandde. Aan de overzijde van dit tuig, half in den schemer, zat een uitgevaste monnik te bidden! Zijn mager gelaat glom schier incandescent: alleen de oogen gloeiden schuw: de storm der heilige verontwaardiging, schatte Ahasverus op staanden voet.

- Verschooning, mommelde hij strak en ongevoelig voor elke armoede of ongezelligheid, als ik je stoor...

- U stoort niemand.

- Maar een wijle rusten, en dan verder...

- U moet niet meer verder. Vragende blikken bestookten den spreker... nee, drong deze zacht aan en kneep de fijne lippen in het bleeke ascese gezicht samen, nee, doe het niet, het is vruchteloos.

- Ah zoo...

Ahasverus zocht iets om op te zitten. De monnik bleef onbewogen. Zijn roerloosheid had iets van de majesteit der onvergankelijkheid. De oude jood vond een houten bak, wipte hem tegen de kist om en zette zich krochend neer rechtover zijn gastheer.

- Dan kan ik wellicht hier den nacht doorbrengen, meesmuilde hij.

- Alles is hier het uwe, lijk het mijne: niets is van ons hier op aarde. Scherpe woorden. Ahasverus wierp monsterende achterdochtige blikken: de oerblikken van den oerjood. Bezitten...

- U moet zich niet verwonderen als ik u bidden mag; daar in den hoek staan spijzen: het is niet veel, maar van het schrale dat er is, kunt u nemen wat u lust.

Te bekwamen tijd onderdrukte de jood woorden van dank.

- Nee... hij haalde zijn stomp brood op, knauwde uit zielige gewoonte een hoek af... die oogen, bij God, die oogen... Hij kromp inwendig ineen en kon niets slikken... nee, rusten is mij voldoende, stotterde hij verlegen en ongevraagd.

- Rusten, vriend... een poos zwijgen als een eeuwigheid... acht u het nu nog tijd om te rusten?

- Als je moe bent!

- Eén enkele vermoeidheid telt... één enkele uitputting. Ahasverus kneep moedwillig den mond toe: niets vragen of er gebeurt je iets ontzaglijks! U moet dat gelooven, ging monnik door. Weer gaapte de zwijgenis. Geloof is meer dan waarheid, volgde erop.

- Waar huist de waarheid in deze tijden, teemde de jood verward.

- De waarachtigheid is zichzelf meester. God is tijdloos... bij Hem

[p. 84]

is alles waar en rechtvaardig. De monnik sloot een stonde de oogen. Ahasverus greep vliegensvlug deze gelegenheid te baat.

- Ik wil je niet storen in je meditaties, eerwaarde, ik zal maar een tijdje pozen... ik ben moe...

Inderdaad een verradelijke moeheid kroop door zijn dorre beenen.

- U bedoelt dus de echte moeheid?

- Ik begrijp je niet, schuddebolde de jood driftig. Ik heb ook niets te begrijpen, ik ben een oud man.

- Niemand is daar te oud voor, ook u niet.

Die oogen... die dwingende oogen van den Godsdweper. Och... Zooveel dwepers en valsche profeten met fanatieke blikken had hij deze laatste tijden ontmoet, iets wat zijn onzekerheid nog verdiepte. Hij richtte zich op en wilde heen.

- Waar wilt u nog vluchten, vriend.

- Andermaal zette Ahasverus zich neer; het baatte niet: als die loog baatte het overigens ook niet... Allemaal larie... en als de tijd aanbrak zou die hem ook wel vangen.

Een sombere weerbarstigheid dreef hem er toe zich onvriendelijk aan te stellen, stekelig en lomp.

- Ik ben nergens voor beducht, ik zei het je reeds, ik wil alleen ergens een uurtje binnen vertoeven en rusten... wat vind je daar voor ergs in bij een oude man?

De tijd om rusten is versleten, klonk het eentonig... U denkt het toch ook? Als de laatste menschen de laatste naastenliefde uit de wereld stompen, stompt de wereld hen af... en God nadert... beefde de monnik opeens over heel het lichaam... hij hield zijn oogen neergeslagen wijl tranen hem over de ingevallen wangen drupten... Ik weet niet hoe tot Hem te bidden... woestijn buiten en woestijn binnen... Hoe Hem mijn zondig leven, mijn nietige menschelijkheid opofferen? God, snikte hij droog, hoe moet ik U behagen, ik ben niets en ik kreeg geen gehoor meer bij mijn medemenschen: ik weet het, ik ben Uwer en hunner onwaardig... Gij alleen weet het dat geen hoogmoed mij bezielt om hen tot luisteren te dwingen... God, mij alleen hebt gij het martelaarschap geweigerd... Vergeef nu mijn schuldige onzinnigheid, aanvaard op deze Kerstwake mijn menschelijke onmacht en put me uit... ledig me. Vriend, wilt u ook niet deelen?

- Ja, snokte Ahasverus ineens radeloos verteerderd door zooveel wanhoop. Het hielp niet meer te redeneeren, te denken, te voelen, nee... het geloof hield alles in.

[p. 85]

- Wil je me biechten.... Hij zwikte naast den monnik door zijn krakende knieën en hield zijn handen als een trechter voor den mond. Met gesloten oogen, verbijsterd door zijn eigen handeling fluisterde hij zijn woorden. Af en toe zwenkte de vlam en weefde sidderende klaarsels op de dansende muren.

- U hebt berouw? vorschte de priester plots. Als door een adder gestoken rees Ahasverus overeind: hoe weet je het? vroeg hij heesch.

- U hebt berouw? klonk de vraag weer eenvoudig. De oude man zakte op den grond. Opeens beefde de aarde zoo geweldig op haar kosmische fondamenten dat hun hoofden als leege notendoppen tegen elkaar botsten. Ze blikten mekaar een seconde huiverend aan wijl het dak naar buiten afgleed en de muren doorscheurden.

- Hoe kan ik het weten, Eerwaarde dat al mijn zonden mij zijn vergeven, huilde de oude jood in een vertwijfelde schreeuw.

Een onnoemelijk geraas, een vervaarlijk geloei stormde uit de ingewanden der ruimten aan.

- U hebt berouw? of, het is hetzelfde, gelooft u in Gods goedheid als mensch tot God?

- Ik verlang naar God, kreunde de wandelende jood, plots ontbonden van zijn tragisch lot door de nederigheid der vraag en de onontkoombaarheid van Gods liefde, doodelijk vermoeid en verrukt terzelvertijde.

- Dan... dan zijn uw zonden u vergeven, broeder.

Na de traditioneele woorden ging zijn rechterarm omhoog. Toen bemerkte Ahasverus de stomp... Nu wist hij voor zich te hebben dengene welke de antikrist de handen liet afhouwen om den laatsten Paus de mogelijkheid tot zegenen te ontnemen. Hij liet zalig het hoofd op het houten berd rusten... Vagelijk voelde hij in zich den mensch van alle tijden met al zijn driften en droomen, zijn waanzin en zijn verlossingsbehoefte, zijn aardsche onbeduidendheid en zijn vereeuwigd lot, zijn hoogmoed en het wonder der beloofde genade.

Zich verliezen in God is de eenige onfaalbare redding.

Samen stuikten ze plots levenloos neer midden de gewijde stemming van den heiligen Kerstdag.

Een onbestemmelijk luister doorstroelde de geopende ruimten.

De dag en de nacht, de lucht en de aarde, het gansche mysterie der schepping loste zich op na een tijdlooze stonde van oordeel en vonnis, opgeslorpt door zijn onvergankelijke bestemming, verzwolgen in den levenden inhoud van alle zijn.