Volk. Jaargang 4

[p. 75]

Twee Kerstverhalen
Loemaas: Het wonderlijk verhaal van broeder Benedicto

Opgedragen aan dhr. en mevr. K. Vertommen-Bruynseels

Zooals het staat in de oude, latijnsche kronieken die, verlucht met primitieve miniaturen, in vroom geduld opgeteekend zijn door een monnik - wiens naam verloren is geraakt in het geluid der vele volgende jaren - zoo zal ik het U geven, gekleed in de schamelheid mijner woorden: het wonderlijk verhaal van broeder Benedicto.

Tusschen de twee blije steden, Antwerpen en Maastricht, lag midden in de purperen rust van een heideveld de breede, witte abdij, waar wel honderd mannen iederen dag van hun mysterieuze leven versierden met arbeid en meditatie. Van de blinkende wereld, waarheen de steenweg langs het klooster beiderzijds voerde, wisten zij niets dan wat zij zelven ervan gezien en geproefd hadden jaren her, voor zij om de pij der afzondering gevraagd hadden. Want al het latere was, voor allen gelijkelijk, samengekrompen tot de enkele schrale verhalen die zij, bij tijd en wijle, vernamen van rondtrekkende zangers of van beevaarders, die in het gastenhuis even kwamen uitrusten van hun langen en schoonen tocht naar het graf van den heiligen bisschop Servatius.

Tot de oudsten dier abdij-bewoners behoorde zeker ook broeder Benedicto. Wie hij eigenlijk was of wat hij vroeger gedaan had, wist niemand. Wel had men eertijds rondgefluisterd dat hij, als jong ridder, toog van burcht tot burcht, van hof tot hof, dronken van roem, overal verheerlijkend met hoofsche liederen en met bloed-warme verven de bijzonderlijke schoonheid van adelijke vrouwen.

De monniken en de broeders uit de witte abdij wisten enkel dat Benedicto een groot schilder was, een vroom schilder. De wanden van de kapel en kapittelzaal, van refter en gastenhuis had hij, al naar gelang de bestemming van het vertrek, met zijn visionnaire uitbeeldingen weten om te tooveren tot levende brokken hemel en paradijs.

De gangen, de lange, blanke gangen met het val-licht der menigvuldige boogvensters, de zalen, afgemeten in hun strakke soberheid, en de kapel,

[p. 76]

sierlijk in haar vrome verzonkenheid, weergalmden gestadig een zinderend Halleluja, en ononderbroken was er het kleurige verhaal van tallooze hemelsche figuren. Alleen... een Maria, een Cecilia, Barbara of welke heilige vrouw ook, zag men er niet, nergens. Vaak had de abt, vader Rigidius, hem ondervraagd waarom hij zelfs geen H. Maagd wilde schilderen, maar telkens had broeder Benedicto dan het hoofd gebogen, zwijgend.

Nu gebeurde het dat een weldoener der klooster-gemeente, die opdracht gegeven had voor een ‘Kroning van Maria in den hemel’, bij het zien van het doek zijn ontgoocheling en ontevredenheid niet kon onderdrukken en toornig weigerde het te aanvaarden. Want wel waren op het schilderij de drie Goddelijke Personen in de licht-omwelving van hun bovenaardsche heerlijkheid, wel droegen Zij, aanbiedend, de kostbare symbolische ster-kroon, doch een Maria was er niet... enkel een maanwitte lelie die, uit een grond van groen en zachte anemonen, omhoog rankte naar de kroon.

Naar aanleiding hiervan besloot de abt den stillen broeder, eens en voor goed, te wijzen op de pijnlijke, ja bijna oneerbiedige tekortkoming, en zocht hem op in zijn cel.

Benedicto zat met den rug naar het kleine, vierkante raam en schilderde, schilderde dat er brand kwam in zijn oogen, dorheid op zijn lippen en pijn in zijn hand. Den binnenkomende zag hij niet.

‘Broeder,’ glimlachte vader Rigidius, terwijl hij zijn mager-slanke hand op Benedicto's schouder legde, ‘Broeder, de schilderkunst heeft in U een edelen dienaar gevonden. In Uw werk immers zingen de hemelen en de aarde den Schepper lof, prijzen Hem zalig de zeeën en de bergen, en juichen Hem toe alle menschenkinderen. Daarom is het des te verwonderlijker dat gij nooit schildert de schoonheid en de macht, de vreugden en de smart van Zijn moeder, Maria, en van de talrijke maagden en martelaressen van wie gij iederen avond de heerlijkheid zegt in het koorgebed!’

Benedicto stond op van zijn eenen, blank-geschuurden stoel en, zwijgend, ging voor het raam staan.

‘Hoe kunt gij’, voort ging zoo de abt, ‘Hoe kunt gij het Kind schilderen zonder iederen trek van zijne moeder voor oogen te hebben? Hoe kunt gij ook maar éénen Heilige afbeelden in de onmetelijkheid van zijn geluk, zonder opgetogen te zijn van vreugde om de vorstelijke goedertierendheid en moederlijke hulp van Haar die genoemd word de Poort van den Hemel?’

Benedicto boog het oude hoofd, langzaam, vol droefheid, niet uitsprekend

[p. 77]

de kranke gedachten die in zijn oogen kreunden. O, kon hij...! Abt Rigidius verstond den blik der smartende ziel, liet vriendelijk hem den zwart-koelen ring kussen en ging heen, den droeven monnik alleen latend in de ruim-wit-omwande leegte.

Over het verf-natte schilderij spande Benedicto een nieuw gelig doek, bestreek het fijn met kalk, zette zich voor het raampje, schuin in de beraking van het licht, nam dan het vesperale, dat naar blauwen wierook en warme vingers rook, en begon de morgen-frissche getijden: Domine, labia mea aperies, dit is: Heer indien Gij het zijt die mijne lippen opent, dan zal mijn stem Uwen lof verkondigen.

Lange en vele dagen zat de oude, gebogen Benedicto voor het levenlooze doek, God smeekend, wijl zijn vaardige hand niet wilde weerkaatsen het beeld dat in hem was; zóó lange weken bracht hij door in meditatie en boete dat zijn lichaam, te broos voor zulke strengheid, moe werd en ziek. En eindelooze uren lag hij daarna in de weeë rust van de ziekenkamer, droomerig uitturend naar het jaar, dat met zijn prachten van kleuren voorbij ging in de boomen, en uitturend naar den hemel die pijnlijk-grijs werd met geluid van winden en stormvlagen, en dan weer ophelderde, strak, met een kouden glans van blauw. lederen dag verhevigde de pijn in Benedicto's oogen en iedere nacht bloeide donkerder over zijn krachtlooze handen, terwijl het linnen op den schilderezel wit bleef en koud. En precies gelijk andere dagen was ook de vigilie van Kerstmis, alleen nog smartelijker, nog nijpender. De avond bracht een schemer van groenig vries-licht, dat een wonderbare tevredenheid spreidde over de enkele boerderijen en over de boomen, over de velden die verstrakt lagen in een eindelooze vervloeiing en over de wegen, waar menschen gingen noch kwamen.

Zoo kon hij het zien, Benedicto, vanuit zijn stille ziekenkamer.

En naarmate de schemer zwaarder werd, drongen bij tusschenpoozen zachte, fluweelen geluiden tot hem door vanuit de kapel, waar zijn medebroeders het heilig officie begonnen. Een heerlijk-weemoedig verlangen golfde in hem op: Nu mee te mogen zingen, mee te mogen zingen nu in het koor, de vreugde van zijn ziel onherkenbaar verborgen in de omschaduwing der grove kap! Mee te mogen zingen den lofzang die groeit en uitdeint tot een monotone vertrouwelijkeid, die ronddwaalt langs de even-gloeiende ramen en allerzijds omhoogschuift langs de pilaren, omhoog langs de wanden, tot boven... waar zij vervloeit en wegwademt in de geurige gewaden zijner hemelsche tafereelen. O, mee te mogen zingen nu...! Enkele sterren breken fijn, goud-fijn door de groene rust die leunt tegen het raam, en plots weet

[p. 78]

Benedicto zich te staan midden in de wonderbare kilte van den komenden nacht. En terwijl een licht daalt tot hem dat spreekt en zingt en roept: Een blijde boodschap meld ik U!, weet Benedicto dat hij zelf de kap schuift van zijn frissche hoofd, dat hij de handen spreidt kruis-breed en dat hij, luisterend naar een lied dat begint in hem, volgt het licht over de zachte, vlak-gele wegen. De struiken en hoornen staan vriendelijk in hun zwarte schamelheid. Hij gaat langs de heuvels en langs de bosschen, waar de dag nog naleeft in den harsigen schijn van blauw; langs de akkers gaat hij, langs de reiende akkers en langs de groen-schijnselende weiden met loome plekken van kil-roerloos vee. Benedicto snelt en ijlt, volgend het lied van de ster, dat opstuwend hooger klinkt, broos en breekbaar... totdat het afbreekt plots als een takje onder zwaren sneeuw. Hij blijft staan, eerbiedig, bang van eerbied en bang van vreugde. Een simpele muziek vlindert rond een laag, kalkwit huisje. De maan hangt er als een fel en geel roset boven, zoodat het dak bleekrood van vreemdheid is. De deur staat open, en tegen het venster is het wiebelen van schaduwen in den oud-koperen schijn van een lamp.

Benedicto verbergt de handen in de breede, uitplooiende mouwen en nadert. In de open deur Sint Josef knielt, bruin-kaal zijn kleed, gebogen het grijzig hoofd, de oogen gesloten, biddend in zijn ziel. Achter en naast hem staan oude mannen, enkele, in de verlegenheid van hun armoe, en een jongen met een fluit vol ijle kantieken.

Waar is het Kindje?, denkt Benedicto, Waar is het Kindje?

Niets ziet hij dan licht, een ruimte van licht, verblindend zonder pijn. Zijn hart klopt bang, als dat van een moegejaagde patrijs. Bloedt er iets diep in hem? Plots is er een werveling van licht, een rondwentelen van kleuren en licht om hun eigen as, een draaiende ineenvloeiing van tintelende vlakken waar beelden in oplichten en fragmenten van beelden, oogen die open staan ver en verwijtend, zacht-breede lippen, streelende handen, lichamen in een waanzinnig sleepgeruisch van kostbare gewaden, en dan alles weer wegvloeiend in nieuwe combinaties van kleur en geluid, met hevige close-ups van wapenfeesten fel en luidruchtige tornooien.

Doch Benedicto weert af, verwerpt klagend en somber. De wenteling gaat trager en trager, en verzinkt in hem in een leegte, in een verbijsterende leegte, zoodat zijn handen zoeken moeten naar steun, zich tastend uitstrekkend.

Een kleine warme hand vat de zijne, zacht en troostend. Benedicto ziet op, dankbaar. Is dat...? Of meent hij maar dat hij ziet recht in

[p. 79]

het kalme blauw van haar oogen, dat zij haar bleek-roode dunne lippen openlacht, dat er beweging is in het koren-gouden haar, dat golft glanzend van onder den hoofddoek uit? Maria? Uit de plooienval, schaduwend, van haar turkooizenblauwen mantel bloeien haar witte, teere handen op als ongeweten innigheden. Maria?

Benedicto valt op de knieën. Vlak voor de blond-houten wieg, waarin 't Kindje ligt, het Kindje dat heerlijker, glanzender is dan een mensch, goudener in zijn kleine naaktheid, vertrouwelijker in zijn lichte rust. Benedicto is niet naar het Kerstofficie geweest. Geknield ligt hij voor het doek, het schilderij dat plos volgroeid staat in de intieme rust van de ziekenkamer. Was alles dan geen werkelijkheid? Had hij den mantel van Maria niet gekust in dankbaar ontzag? Had Sint Jozef hem niet de hand gegeven, de breede vertrouwelijke hand? Had hij niet heerlijk-omzichtig gesproken met de eenvoudige landlieden die daar stonden ook? En nu... een schilderij... Broeder Benedicto weende omdat zijn hart breken moest van dit te groot geluk.

In het witte licht van den Kerstmorgen is vader Rigidius naar broeder Benedicto gekomen, die lag op de ziekenkamer zeer stil en in vredige rust, die is als die van een moeder na het smartvolle baren. Toen abt Rigidius zag het schilderij, zweeg hij, en kuste den ouden broeder de klamme, koortsige hand.