Volk. Jaargang 3

[p. 351]

Pierre van Valkenhoff: Het lot der moderne Kunst

Naar aanleiding van: Wladimir Weidle, Das Schicksal der modernen Kunst. 1937 Vita Nova Verlag Luzern. (165 bldz.)

In deze tijd van problemen is het wel begrijpelijk dat ook het lot der moderne kunst veler aandacht trekt. Dit veler is natuurlijk betrekkelijk waar het aantal mensen dat voor dergelijke zaken interesse bezit nog steeds zeer en zeer miniem is, in vergelijking met de massa's die de wereld als een voetbal zien en menen op alle terreinen eerst te moeten worden overrompeld alvorens zelf eenige werkelijke belangstelling te schenken. Over het algemeen wordt de mens van heden meer door het nieuwe en onverwachte dan door het historische geboeid. Voor alles wil men actueel zijn. Actualiteit is de koelie-eis waaraan alles wordt opgeofferd. Zij is de nieuwe vorm van verdwazing, geflankeerd door ijle telefoondraden en logzware luidsprekers. Kan een modern mens dan nog belangstelling hebben voor wat men gewoonlijk de cultuur te noemen pleegt? De moderne mens heeft geen tijd om kennis te nemen van een boek als dat van Nikolai Berdjajew met een titel als de volgende: Das Schicksal des Menschen in unserec Zeit - eveneens door het Vita Nova Verlag te Luzern in 1935 uitgegeven -; hij heeft nog minder tijd Splenglers Untergang des Abendlandes door te worstelen al ontkomt hij niet aan het fascinerende in die titel, en wat zal hij zeggen van deze nieuwe waarschuwing: Das Schicksal der modernen Kunst? Deze titel is voor hem niet sprekend genoeg, hij kent het belangrijke ervan niet. Hij zwijmelt dagenlang om sportévenementen die zelfs het rumoerige politieke leven kunnen doen stilstaan. Hij leest over vliegende moeders en jonge kampioenen, en volgt zijn sterren over alle werelddelen. Maar hij ziet niet dat aan de verre einders de eerste vlammen van de ondergang al opslaan in een vurigheid welke niets spaart. Hij aanvaardt het woord dat wij dansen op een vulkaan, een uitspraak sinds Salvandy te gevleugeld geworden om nog in haar ware betekenis te worden verstaan. Hij rust even hartelijk en droomt zijn droom verder, slechts even uit het lood geslagen wanneer zijn geweten in waarheid moest opschrikken. Hij vreest staatsvijand nummero zo en zoveel, doch beseft niet dat hij mede-ondertekenaar van eigen vonnis is.

Deze inleidende alinea moge den lezer verbazen, zij lijkt ons daarom niet minder nodig. Zo men toch het nieuwe boek van Weidie na lezing uit handen legt beseft men maar al te goed dat ook zijn stem die van een roepende in de woestijn zal zijn. En nochtans deze waarschuwing is van groot belang omdat zij er opnieuw de aandacht op vestigt dat de wereld ondergaat in een verzieking, door Weidie speciaal in de verschijnselen van letteren en kunst beschouwd. Deze verzieking omvat de hele mensheid en treedt zo duidelijk aan den dag dat het bijna onbegrijpelijk is hoe de massa's - die toch zoo vooruitgaan in algemene ontwikkeling? - daaraan kunnen blijven voorbijgaan. Als over Europa liggen bijna over de hele wereld schaduwen die een nabije ondergang als het ware voorspellen en de volgende beestachtige reclame van een Amerikaansen boekhandelaar was dan ook wel veelzeggend. Toen Spenglers boek in Amerika verscheen drukte deze koofmich op de schutomslag: ‘De Ondergang van het Avondland en wat Amerika daaraan kan verdienen!’. Ziedaar de zakenman: Amerika het geld en de macht, Europa de idee. Wie van beide zal het ter wereld winnen?

* * *

[p. 352]

Weidle's boek geeft daarop geen direct antwoord al is zijn pessimisme in dezen sprekend. Het doortrekt zijn hele werk en verleent er een eigenaardige kleur aan. Nochtans dit doet niets af aan de vele goede hoedanigheden van zijn boek. Het is interessant en helder en heeft als zodanig niets van het ‘schwerverständliche’. Zijn auteur is oorspronkelijk en baseert zijn meningen op een grote, niet te controleren belezenheid. Een enkele maal geestig, onderscheidt hij zich verder door scherpte van analyse en conceptie welke natuurlijk het gebodene in hoge mate ten goede komen. Ogenschijnlijk een verzameling essays zonder te streng verband is het in werkelijkheid een goed en groot geheel, dat de huidige stand der moderne kunst en de daarmee samenhangende consequenties scherp, zij het beknopt, belicht. Het behoeft geen betoog dat over al hetgene wat Weidie aanroert veel meer zou kunnen worden geschreven, doch waar het bij al deze zaken meer op de kern dan op de peripherie aankomt, billijke men het in Weidle's werk dat hij zich tot de centra bepaalt. Resoluut zonder aarzeling trekt hij de grondlijnen van zijn beeld en verleent het met de zelfde zekerheid de nodige entourage. Hij doceert smaakvol, hij spreekt recht doch is humaan, hij beschuldigt maar doet het met de wil om te verbeteren. Zo werd het boek van den bekenden - eerst in Petersburg en nu te Parijs werkzamen - kunsthistoricus een document van belang voor deze onze tijd.

Het tekent 's schrijvers geest dat hij het werk heeft kunnen verdelen in een vijftal sprekende delen waarvan de eerste vier ieder voor zich een zijde van het vraagstuk belichten, en het laatste de daarop volgende slotbeschouwing inhoudt. Weliswaar voorziet Weidie zijn slottitel ‘Gesundung oder Auferstehung’ van een vraagteken, doch in zich geeft dit stuk een antwoord dat als een klap op de vuurpijl wenkt, indien men de eraan voorafgaande uiteenzettingen voldoende bestudeerd heeft. De auteur redeneert met een verbazende zekerheid, hij bouwt zijn stellingen op in een benijdenswaardige rust en weet zijn inzichten dan ook aan den lezer op te dringen, in dier voege dat men zelfs bij zeer critische lectuur toch aan het einde sterk geneigd is Weidle's meningen en inzichten althans in hoofdzaak te onderstrepen. Dit is van niet geringe betekenis en pleit andermaal voor de begaafdheid en de grootheid van den auteur.

Het eerste deel van zijn boek heeft tot - onmiskenbaar sprekende - titel: ‘Die Dämmerung der Phantasiewelt’. Hij belicht hierin onder meer de crisis van de hedendaagsche roman. Erop wijzend hoe na de oorlog de roman in Duitsland, Italië en Spanje geen leidende rol meer gespeeld heeft, verklaart de auteur dit als een gedeeltelijk gevolg der wereld-overwinning van het document op de kunst en de literatuur. De phantasie wordt door het document verstikt in zijn uitspraak. Daarnaast staat dan de scheiding tussen de persoonlijkheid van den kunstenaar en zijn werk, een iets zijn uiting vindend in de weerzin der hele huidige Westeuropese literatuur tegen de... literatuur, een weerzin welke natuurlijk niet vanzelfsprekend heten kan. Ten derde is er een steeds sterker wordend gebrek aan eenzaamheid. Van een en ander is het gevolg dat tegenwoordig dikwijls de gezichtshoek belangrijker is dan het geziene. In het tweede deel van zijn werk - ‘Heros Mechanik’ - snijdt Weidie andere kanten van het vraagstuk aan. Hij vestigt er onder meer de nadruk op dat de theorie zich maar al te graag bezighoudt met wat aan de practijk ontbreekt. Een en ander wordt aangetoond in een uiteenzetting over Freuds invloed op de literatuur. Erop wijzend dat Freud de laatste grote geleerde dezer dagen is die nog geheel in de wetenschappelijke ideëen van de vorige eeuw is opgegroeid, noemt hij het enigst doel

[p. 353]

der psycho-analyse: de mechanisering van het onbewuste. Doch daarmede benadert men de kunst niet, want niets is in het leven een grotere vijand van de kunst dan. de machine en het haar verheerlijkende principe. Waartoe dit alles leidt vormt het onderwerp van het volgende deel: ‘Absolute Dichtung’ waarin de aandacht gevestigd wordt op de steeds meer om zich heengrijpende verkalking in het gebied der literatuur. Dé huidige kwestie is het gebrek aan een grote stijl, omstandigheid waardoor het mogelijk werd een theorie als die der absolute dichtkunst te doen ontkiemen en groeien. Overtuigend toont Weidie aan dat de absolute dichtkunst geen werkelijkheid worden kan en dat deze leer de ontkenning van het scheppingselement in de kunst inhoudt. Aan het eind spreekt hij als zijn overtuiging uit dat slechts een religieuse vernieuwing der wereld de kunst redden kan. Hoe het met de laatste gesteld is wordt onderzocht in het vierde deel: ‘Die sterbende Kunst’. Hij ziet daarin de romantiek als het einde der stijlen en wijst er in dit verband op dat zolang geen nieuwe stijl geschapen is, het einde van de romantiek ook het einde van de kunst beduidt. De negentiende eeuw was reeds in diepste wezen een eeuw zonder stijl, en vandaar de huidige toestand, die scherp getekend wordt door de mogelijkheid van een ‘Kunstersatz’! Opnieuw wijst de schrijver tenslotte ter oplossing op de religie. Uitvoeriger komt hij hierop terug in het slotgedeelte: ‘Gesundung oder Auferstehung?’ dat zijn conclusies inhoudt. Het is Weidle's mening dat de tegenwoordige artist er naar zoekt hoe hij zijn zending als kunstenaar vervullen kan. Opnieuw wijst hij daarbij op het ontbreken der phantasie en herinnert in dezen uitvoerig aan het werk van Jules Verne en H.C. Andersen. Scherp merkt hij op dat de tegenwoordige auteurs geoefend zijn in omgang met harmonieleer en contrapunt maar dat hen het wezenlijke: de melodie, ontbreekt. Uit een en ander kwam een mythisch realisme - gedeeltelijk een terugkeer naar de aarde - voort. Aan het eind zijner beschouwin-gen spreekt de auteur als zijn overtuiging uit, dat voor hem slechts in algehele christelijke vernieuwing der cultuur, ofwel haar volledig verlies in de technische ‘Zivilisation’ denkbaar is. De kunst nu is werkelijk innig met de religie verbonden en volgens hem kan men de kunstschepping dan ook vergelijken met de consecratie. Slechts in de religieuze vernieuwing ligt de oplossing, waarbij dan de kunst en de religie hand in hand moeten gaan.

Het zal, gezien een en ander, geen nader betoog behoeven dat de problemen welke Weidie aanroert van grote betekenis zijn en zijn belichting daarvan helder en scherp is. Men ontkomt er dan ook niet aan zijn eindconclusies te aanvaarden, doch tegelijkertijd rijst ook hier het verschil tussen theorie en praktijk op, waarover de auteur zelf handelt. Niet zonder reden toch vraagt men zich af of het practisch nut van dergelijke theoretische voorstellen en oplossingen wel groot genoeg is. Moeten alle problemen zich niet op eigen terrein oplossen? Hoe zeer Weidle's boek dan ook voldoet, diè schaduw blijft erover hangen dat de practijk zich aan deze theorie weinig of niet stoort. Weliswaar moet er ergens een keerpunt zijn doch het is voor een allesomvattende wending noodzakelijk, dat dat keerpunt niet door den theoreticus alleen wordt aangegeven. Slechts den kunstenaar kan hier naar het behoort handelen. Aan hem de daad en het beleid. Hij neme kennis van deze waarschuwing en beschouwe haar als een der laatste krachtige signalen.