Volk. Jaargang 3

[p. 26]

Pierre Van Valkenhoff: Verwey's vondeluitgave

Vondel. Volledige Dichtwerken en oorspronkelijk Proza. Verzorgd en ingeleid door Albert Verwey. MCMXXXVII. N.V. Standaard-Boekhandel, Huidevettersstraat 59, Antwerpen. (1451 bldz. Pr. fl. 7.90 - frs. 130.-).

Wanneer men nagaat hoe het over het algemeen gesteld is met de kennis onzer klassieken dan komt men tot bedroevende resultaten. Zelfs in de kringn van regelmatige beoefenaars der schone letteren zijn er in dezen lacunes die te meer ontstellen naarmate men zich te sterker bewust is van de noodzakelijkheid dezer klassiekenkennis. Bredero wordt weinig gelezen, Hooft behoort tot een bepaalde groep, en Huygens? Dit vraagteken zou een beschuldiging kunnen zijn want men verwaarloost dezen groten tot eigen schade en schande. Bredero's liefde en leed is ons lief en leed, Hooft's sierlijkheid is meer dan een prachtig zeventiende eeuws aspect, terwijl Huygens' bijzonderheid te aantrekkelijker is zo men ze beziet in haar originaliteit van worden en uitdrukken. Maar niet alleen ten opzichte van hem bestaan deze manco's in kennis, ook Vondel behoort tot de groep die wel veel geprezen doch weinig gelezen wordt, ook hij is een der vooraanstaanden wier onsterfelijkheid meer op een horen zeggen dan op een inderdaad kennen berust en ook al noemt men hem algemeen den prins onzer Nederlandse dichters dan wil dit niet zeggen dat men hem overal en altijd de hulde brengt welke hem toekomt. Nochtans ook dit slechts tot eigen nadeel.

Evenwel schijnt er kentering in deze toestand te komen en het Vondeljaar 1937 geeft daartoe ook alle aanleiding. Men viert een dubbel eeuwfeest; een derde half eeuwfeest van de geboortedatum van den dichter en een derde eeuwgetij van zijn groot drama Gysbreght van Aemstel. Een feestjaar dat onder kundige leiding den groten dichter vooral ten goede moge komen in die ware zin dat hij nader tot het hele Nederlandse volk worde gebracht, een doel dat voor alles richtinggevend moet zijn en is. Heeft men te lang Vondel van het volk verwijderd gehouden nu is er de goede gelegenheid hem opnieuw rmee in verbinding te brengen, opdat hij zelf spreke tot hen die hem meer nodig hebben dan zij zelf beseffen. Vondel toch is een dichter die in de wereldliteratuur zijn eigen en betekenende plaats inneemt, dichter ook wiens uitdrukkelijk Hollands zijn niet in botsing komt met het algemeen katholieke dat men van den beginne eigen, opnieuw door zijn toetreding tot de Rooms katholieke kerk in hem verstevigd wordt, maar vooral en voor alles in waarheid een nationale vooropstaande figuur die allen en alles omvat en terzelfdertijd van een eenvoudigheid is, te schoner naarmate hij het allerhoogste in zijn vlucht zo wel beheerst. Vondel's betekenis voor de hele Nederlandse cultuur, zowel die van nu als die der zestiende eeuw, is onschatbaar, terwijl daarbij zijn werk in vele delen voor alle tijden is; kortom Vondel is een figuur van mondiale grootheid die in de Nederlanden eerst ten volle begrepen zal worden als allen die daarvoor in aanmerking komen hem kennen.

Daarom was het een prachtig idee van sterke noodzakelijkheid een Vondel in één band te brengen. Deze uitgave werd in een uitvoerig prospectus aangekondigd waarin een uitgelezen schaar haar reeds voor verschijnen welkom heette. In het bijzonder valt daarbij de uitlating van Prof. Dr. B.H. Molkenboer O.P. op: ‘Bij mijn veeljarge bemoeienis met onzen dichter en vooral gedurende den tijd, dat ik hem op de

[p. 27]

R.K. Universiteit heb te behandelen, is het mij al zoo vaak gebleken, dat er onder ons Nederlandsch publiek, bijzonder natuurlijk onder dat gedeelte dat zich voor onze cultuur interesseert, en nog meer speciaal bij de studenten, een bepaalde behoefte bestaat aan een goedkoopen volledigen Vondel. Bovendien beleeft Vondel, bij alle basissen waarvan wij getuige zijn, op 't oogenblik een stijging, die de kansen van zulk een uitgave, als U beoogt, gunstig beïnvloedt. Dat U Prof. Verwey voor de leiding van deze uitgave hebt kunnen winnen, verdient ook alle toejuiching. Uw plan, dat geheel strookt me mijn denkbeelden van de laatste jaren, vind ik uitmuntend.’ Ziedaar een man van ervaring die het gebrek - om zo te zeggen - aan den lijve ondervond en een der weinigen wien het recht toekomt de constateering te mogen uitspreken dat Vondel op het oogenblik een stijging beleeft. Men kan over het laatste niet verheugd genoeg zijn en het vormt dan ook een reden te meer om hulde te brengen aan H.J.W. Becht voor het plan en aan Albert Verwey - ondermeer bijgestaan door Mevrouw H.C. Gutteling - de Vries en J. Overduin - voor de uitvoering. Zij brachten een uitgave met eigen oorspronkelijkheid door de groepering naar soorten, met in die soorten - in onderscheiding van de historische uitgaven - chronologische rangschikking. Men paste deze indeling echter niet toe op Vondels werken tot 1620 om zo beter zijn jeugdontwikkeling te kunnen laten volgen. Daarnaast laat een chronologische inhoudsopgave - met verwijzingen naar de wetenschappelijke uitgaven van Van Lennep en de Wereldbibliotheek - de tijdsorde van alle werken afzonderlijk zien, terwijl hierop bovendien nog een alfabetische inhoudsopgave volgt. Verwey's inleiding tot deze uitgave gebaseerd op zijn rangschikking en verdeling is daarom ook bijzonder. De spelling werd aan de onze aangepast terwijl de uitgever zich in commentaar zoveel mogelijk beperkte. Deze editie wil dan ook zijn een noodzakelijke voorbereiding tot de grotere uitgaven waarnaar zij herhaaldelijk verwijst. De gehele typografische verzorging en het bandontwerp was in handen van S.H. de Roos die een kloek en voornaam boekdeel samenstelde gedrukt met kleine doch duidelijke letter op dun doch bijna niet doorschijnend papier. Zo werd het geheel een machtig en imponerend boekwerk van betekenis en waarde, een boekwerk dat in geen enkele bibliotheek ontbreken mag.

De uitgave opent met een Voorbericht waarin Verwey met klem van redenen de noodzakelijkheid zijner editie aantoont. Hij oordeelt haar broodnodig omdat de Vondelstudie alleen reden van bestaan heeft wanneer zij gegrond is op een algemene erkenning en kennis van Vondel als de voornaamste dichter van het Nederlandse volk. In de eerste plaats wil het boek dan ook Vondel in handen brengen van zooveel mogelijke Nederlanders, terwijl het daarbij den uitgever voor alles ging, Vondel te geven, en niet datgene waaruit zijn werk ontstaan is: zijn geleerdheid tijd en taal. Uitvoerig handelt hij daarna over de indeling waarmee hij zijn eigen inleiding in verband brengt.

Daarna volgt Verwey's bijzondere Inleiding in verschillende stukken verdeeld. In de eerste afdeling wijst hij er onder meer op dat hij wil inleiden tot een zien op afstand van hem die nooit den dichter van een enkele gezindheid was. Daarna beschouwt hij in het kort de gedichten van 1605-1621. Noemt hij Vondel iemand die geboren was met het talent in vers te schrijven, bezonnenheid geeft zijn werk haar karakter. Doch zijn gelukkigste en rijkste periode begint rond 1620. Hieropvolgend behandelt de inleider de toneelspelen 1625-1668. Wijst hij bij de Gysbreght op Virgilius' invloed, vooral acht hij het van belang te constateren dat Vondel's duurzame en grote triomf op het Amsterdams toneel in de eerste plaats een triomf van het humanisme was. Bij De Gebroeders komt de invloed van Sophocles ter sprake. Boeiend schrijft de auteur

[p. 28]

geroepen mocht achten. Hij deed het in een voor dit doel in alle opzichten geslaagde verhandeling die als introductie deze uitgave meer dan siert.

daarna over de Jozef-trilogie terwijl hij er vervolgens op wijst dat bij Maria Stuart waarlijk gesproken kan worden van een voortgang in de ontwikkeling zijner drama-kunst. Dan vestigt hij de aandacht op het feit dat met de Jephta zijn persoonlijk gevoel, het verdriet om zijn zoon, begint mee te spreken, terwijl hij naar aanleiding van de hieropvolgende drama's vaststelt dat Vondel veel geschakeerder is dan zij die hem oppervlakkig lezen weten. In het voorbijgaan herinnert de auteur ook aan het voorname Toneelschild, terwijl hij op het eind van dit deel Adam in Ballingschap en de Lucifer tegenover elkaar stelt als de Nachtwacht en de Staalmeesters. Tenslotte volgen enkele belangrijke opmerkingen over de tweestrijd der renaissance-dichters - christendom en heidendom - en over de waarde van Vondel's vertalingen. Het vierde deel handelt over de harpzangen. Het is een voornaam stuk waarin er onder meer op gewezen wordt dat Vondel een zeer zorgvuldig kunstenaar was. Hij heet ze bepaaldelijk Vondel's vorm van religieuze uitstorting en verwijst voor uitvoeriger bechouwing over dit onderwerp naar zijn boekje Vondels Vers (Santpoort 1927). Daarna handelt de inleider over de verschillende gedichten 1621-1674, eveneens een voornaam stuk. Er blijkt uit dat Vondel in onderscheiding van Bredero en Hooft zich klaarblijkelijk van het begin af beschouwd heeft als woordvoerder van stad en land, ja van de hele christenheid. Daarbij beleefde hij in zichzelf een onontleedbare fuzie van christendom en heidendom. Een en ander geeft Verwey aanleiding tot een omschrijving van Vondel's persoonlijkheid in het algemene. Volgens hem ligt de eigenlijke ontplooiing zijner lyriek, naar verschillende zijden, in het humanistische vóór-roomse tijdvak. Een scherpe opmerking maakt de auteur waar hij erop wijst dat onder de zanger zich bij Vondel overal de letterkundige beweegt, terwijl hij dit gedeelte besluit met een beknopte doch heldere uiteenzetting omtrent Vondel's begrip van rangorde. Een even interressant deel is dat over verhaal en legende, waarbij men opnieuw stoot op de verbinding van heidendom en christendom in de poëzie van den beroemden Amsterdammer. Constateert Verwey in Johannes de Boetgezant een zekere armoede, elders huldigt hij overal de grootheid van den dichter, om aan het slot van deze aaneenrijing van kanttekeningen - zoals hij dit deel zelf noemt - opnieuw op het zojuist genoemde verbond te wijzen. Hierna volgen de leerdichten. Noemt hij de Altaargeheimenissen bijna teveel zang dan dat men ze leerdicht kan heten, hij wijst er ook op dat Vondel alles deed om de afwisseling te vergroten en aan het geheel een bijzondere schoonheid verleende. De Bespiegelingen heet hij een onafgebroken stroom van schone en heldere welsprekendheid, terwijl hij dit gedeelte besluit met enkele opmerkingen over De Heerlijkheid der Kerke. Het slotstuk zijner Inleiding handelt over de grote vertalingen. Noemt hij deze de sluitstenen zonder die het gebouw van Vondel's werk niet voltooid zou zijn, hij wijst er ook met nadruk op dat Vondel's proza een bewonderenswaardige afdeling van de Nederlandse letterkunde vormt, al was het vers zijn eigenlijke vorm van uitdrukking. Het ware woord nu voor Vondel's vertalen is in vers oververtellen en zo werd zijn Herscheppinge een bekoorlijk boek vol sprookjes. Kort handelt de auteur ook nog over Vondel's andere vertalingen om daarmede zijn inleiding te beëindigen. Uit dit - voor een deel uit 's schrijvers eigen woorden samengestelde - korte overzicht, moge blijken dat Verwey's Inleiding in waarheid een schoon en voornaam stuk is. Is zij van belang, zij is niet minder edel en geeft in vorm en omvang uitdrukking aan het groot meesterschap van haar samensteller die van zijn jeugd tot zijn ouderdom Vondel lief had en bestudeerde en daardoor meer dan wie ook zich tot dit inleiden

[p. 29]

Hierna volgen de teksten van Vondel in dezelfde volgorde als Verwey ze in zijn Inleiding behandelt.

Terecht is er met nadruk op gewezen dat men zich het herdrukken van al Vondel's gedichten in gemoderniseerde spelling niet te lichtvaardig moet voorstellen. Men vergete niet dat de teksten in dit boek ruim veertienhonderd in twee kolommen bedrukte pagina's beslaan. De samenstelling, correctie en revisie van dit alles moet een arbeid geweest zijn van welker omvang en zwaarte men zich bijna geen voorstelling kan maken; maar het was tegelijkertijd een arbeid die zijn vele vruchten droeg in een editie die in waarheid een geschenk aan het Nederlandse volk genoemd kon worden. Nooit was er de gelegenheid zich een volledige Vondel als deze aan te schaffen, nooit ook viel de laatste samen met zo gunstige nu geldende tijdsomstandigheden, want wie Vondel huldigt zal hem moeten kennen en begroeten van nabij, zal in hem hebben moeten bladeren, ja in hem hebben moeten lezen en naar welgevallen opslaan. Ziedaar wat Verwey's uitgave mogelijk maakt. Zij bedelft Vondel's werk niet onder een commentaar dat niet zelden den ernstig willende nog afschrikt, zij verliest zich evenmin in een variantenopsomming welke meestal hetzelfde tot gevolg heeft, en zij is zo volledig en gemakkelijk in het gebruik als men maar zou mogen wensen.

Dit alles zijn qualiteiten van welker omvang en waarde men zich eerst ten volle bewust wordt als men bijna dagelijks deze uitgave in handen heeft. Dan toch groeit het boek tot een meer persoonlijk iets, dan wordt het als het ware een wegwijzer welks voortreffelijkheid den lezer steeds weer verbaast en verrast. Voelt men zich een geleide, men zal moeten erkennen dat Verwey's voorlichting en samenstelling het mogelijk maakt ook zelf naar eigen wens en voorkeur in deze uitgave Vondel's werk te bezien en te volgen, terwijl men voortdurend het bijzondere gevoel heeft de oorspronkelijke tekst met het grootste gemak te kunnen vinden. Het valt daarbij op dat dit boek nooit vermoeit. Telkens weer toch wordt men getroffen door Vondel's rijkdom en grootheid; hoedanigheden die overal hun uitingen vinden in een poëzie wier uitzonderlijkheid te treffender is zo men zich haar hier gebodene omvang terzelfdertijd herinnert. Geboren met het talent in vers te schrijven oordeelde Verwey, en in waarheid is dit het geval. Deze grote dichter was wel buitengewoon beschaafd; hij bewoog zich op alle gebieden en scheen geen moeilijkheden te kennen. Groots en eenvoudig, bijzonder en algemeen, maar toch voor alles zichzelf; ziedaar hoe Vondel's beeld in deze uitgave voor den lezer oprijst. En zo is het nog een verheugend iets dat deze uitgave door in bredere kring door te dringen de hier en daar heersende miskenning van Vondel's grootheid van persoon en werk kan wegnemen. Kan er niet aan getwijfeld worden dat deze miskenning meestal berust op een niet kennen van den dichter, zij strekt aan de andere kant ten nadeel van de algemeenheid zijner waardering, die - naar wij hierboven trachtten aan te tonen - noodzakelijk is, wil deze figuur van mondiale grootheid in de Nederlanden volkomen begrepen worden.

Aldus dient deze uitgave meerdere doeleinden en is zij ook daarom van te groter waarde. Wij hopen de laatste in deze meer uitgebreide aankondiging zo goed mogelijk te hebben aangetoond. Haar volledig erkennen is slechts mogelijk met de uitgave in de hand. Men neme er dus zelf kennis van om er zich zo van te overtuigen dat deze uitgave in de bibliotheek van iedere belangstellende in de schone letteren en hun geschiedenis thuishoort. Wij wensen haar dan ook in handen van een zo uitgebreid mogelijke kring. Iedereen zal zich over de kennismaking verheugen.

Zomer 1937.