Volk. Jaargang 3

[p. 17]

Film
Jeanne De Bruyn: Volkskunst of kunst met een groote ‘K’

Naar aanleiding van havenmuziek.

Kunst komt voort van kunnen. Een straatliedje, op grappige en origineele manier in mekaar getooverd en met brio voorgedragen, is ‘kunst’; een symphonie, die aan alle eischen der techniek beantwoordt en door iemand met hoog-artistieke ideeën werd gecomponeerd, doch inspiratie mist, staat volstrekt buiten de kunst. Er heerscht tegenwoordig een fatale neiging om het - ach zoo vaak onmachtige - streven naar hoogere en diepere schoonheid, of alleen naar allerindividueelste vormgeving, met kunst te verwarren, terwijl de realisaties op een lager plan minachtend worden terzijde geschoven.

Zoo is het voor mij onbetwistbaar, dat een geslaagde HAVENMUZIEK kunst kan zijn, terwijl een mislukt poëem, als HET KWADE OOG, trots enkele aanloopjes, beslist géén kunst is.

De idealisten zullen opwerpen, dat het beter is telkens opnieuw den hemel te bestormen, al breken daarbij lansen, hoofden en harten, dan rustig voort te kuieren op een gezellig pad naar Nergens.

Ik neem aan, dat de voortrekkers, planters van nieuwe mijlpalen, recht hebben op waardeering, zelfs voor hun mislukte experimenten, in beperkten kring. Maar de heele volksgemeenschap is geen liefdadige instelling tot zedelijken en materieelen steun aan hoog-artistieke probeersels. De functie van verheffing, bezieling, bevrijding, die de kunst in de gemeenschap waarneemt, kan alleen door een prestatie, niet door een poging worden vervuld. En daarom valt er aangaande de miskenning van de hemelbestormers door het vulgus plebs wel een en ander te zeggen wat door de idealisten vaak uit het oog wordt verloren.

Het is een bewijs van kleinheid en oppervlakkigheid, alleen naar de vormgaafheid van een werk het meesterschap te schatten. De lezers van dit blad gaan voorzeker niet mee met degenen, die Lubitsch of Capra om hun feilloos hanteeren van de lichte fantazie en de techniek groote kunstenaars noemen. Maar misschien slachtofferen ze af en toe aan het snobisme, dat ‘onbegrepen-zijn’ als een kenmerk van echt kuntenaarschap beschouwt.

Was Shakespeare een onbegrepene? Kunnen de kinderen Andersen niet genieten? Ik zeg u, als er morgen een film-Shakespeare komt, dan zal het volk de zalen bestormen om zijn werk te zien. In Disney hebben we geen film-Andersen, maar een soort film-Lafontaine. Wordt zijn werk miskend? Ik voor mij geloof geenszins, dat het volk blijk van domheid geeft, wanneer het LE SANG DU POETE of LE CHIEN ANDALOU uitfluit, of zelfs - ik moet het met een pijnlijke grimas toegeven - wanneer het prachtig lyrisch werk zooals MAN OF ARAN van Flaherty of SONG OF CEYLON van Basil Wright afwijst.

[p. 18]

Het volk heeft recht op scheppingen der verbeelding, die het begrijpen en genieten kan. Misschien niet voor al wat ze waard zijn, maar toch tot verzadigens toe.

De orthodoxe kunsten hebben den volksmensch geweigerd wat hem toekwam. Daarom heeft de uitgehongerde massa zich met een soort woede op de primitieve, ongeschaafde, ideeënarme, maar fantazierijke en licht begrijpelijke film geworpen.

De kunstenaars hebben het volk in den steek gelaten. Dat was ook niet heelemaal hun schuld - want waar is het genie, dat zich aan de tijdsstroomingen kan ontrukken? Op één ding hebben de dragers van de esthetische opvattingen eener voorbije periode echter volstrekt geen recht: op het ontrooven van de film aan het volk, op het inlijven van die volkskunst in het regiment van ‘l'art pour l'art’ of ‘de kunst voor de uitverkorenen’.

* * *

Ik heb honderden en honderden films gezien, de besten en de slechtsten, de oudsten en de jongsten, en met tegenzin bn ik tot het besluit gekomen, dat de filmkunst met een groote ‘k’ uiterst, uiterst zeldzaam is, ja, dat we ze in gaven vorm nog zoo goed als niet aantreffen.

Een eigenaardig verschijnsel is wel, dat een film, die ons jaren geleden zuiver kunstgenot schonk, thans als onzuiver, valsch-romantisch, ontoereikend in menig opzicht, door ons wordt verworpen - ten minste 9 maal op de 10. Niet alsof we toen geen benul van schoonheid hadden; onze waardeering voor andere kunstvormen heeft zich immers over 't geheel gehandhaafd. Maar de film is zoozeer aan de techniek gebonden, en die techniek ontwikkelt zich zoo verbazend snel, - de film verslijt zoo vlug haar eigen veroveringen op gebied van den vorm, - de film slorpt in zoo verbazend tempo nieuwen inhoud op, dat al wat van gisteren is, heden reeds overleefd schijnt.

Is het een bewijs, dat we groen en naïef zijn, indien we vandaag bewonderen in de film, wat morgen reeds zoo onvolmaakt blijkt te zijn? (Ik denk nu aan films zooals DE NEVELINGEN, DE STORMLOOP NAAR HET GOUD, TABOE, enz.). Welneen. We bewonderen toch evengoed als de filmhaters wat volgens klassieke maatstaven bewondering verdient: Shakespeare, Ruisbroek, de Italiaansche primitieven, Rubens, Bach. Maar bij de film beleven wij het genot van nieuwe schoonheid, en dat is zoo verrassend en sterk, dat we de onvolmaaktheid pas gewaarworden wanneer het besef daarvan ons door verdere veroveringen is bijgebracht.

Dat de film nieuwe schoonheid heeft geschapen, staat als een paal boven water. Dat ze een nieuwe kunst met een zeer groote ‘k’ worden kan, eveneens. Ze zal het ook worden, indien ze niet door de televisie wordt weggevaagd. Want ze wordt door de ongedwongen liefde van het volk gedragen, en de wegen werden door hoogbegaafden reeds gebaand voor wie - als de techniek eenmaal volgroeid is - de werkelijk blijvende film zullen scheppen.

Fragmentair bestaat die ‘blijvende’ film ook reeds: fantazieën van Meliès, stukjes van Chaplin en Laurel-en-Hardy, stukken natuurfilm van Flaherty en Murnau, muzikale fragmenten uit het werk van Pabst, fresco's van Eisenstein en Poedovkin, de beste momenten bij René Clair, bij John Ford, bij Basil Wright, en zoo verder.

Alleen zou het een onvergeeflijke dwaasheid zijn, de gewone volksfilm te willen opruimen om een verheven esthetische film in de plaats te stellen. Zooals in het verleden de groote kunstenaars steeds uit een zwerm kleiner volk hun vlucht hebben genomen, zoo zal het ook thans gebeuren. Nooit heeft die vrije, hooggestemde, ideale

[p. 19]

kunst bestaan, waarvan edele zielen soms droomen. Steeds was ze gebonden aan geld, aan meesters, aan het welgevallen van het volk, aan een taak in den staat.

* * *

Dat geld, het crediet van die meesters, het welgevallen van het volk krijgt de zeldzame hoogere film alleen door medehulp van vele lagere fims. Die taak kan ze slechts in gezelschap van duizenden mindere films nakomen.

Wie er even wil over nadenken, zal dat inzien. Al het talent uit de Vereenigde Staten zou niet volstaan - aangenomen, dat het voor de film beschikbaar was - om de 800 en meer groote films, die Hollywood jaarlijks verlaten ter ontspanning van het begeerige menschdom, tot films van allereerste gehalte te maken. Het geweldige apparaat van de film kan niet in gang worden gehouden zonder een voortdurend toestroomen van geld, en het geld zal niet toestroomen indien het filmgenot niet bij millioenen een gewoonte is en blijft, wat het alleen door een massaproductie kan zijn.

De filmgewoonte is geen ziekelijke uitwas van onzen tijd. Ze vervangt andere kunsten ontspanningsgewoonten, die door de dwaze 19de eeuw en haar nasleep werden uitgeroeid. Was de film er niet gekomen, dan had het iets anders moeten zijn. De volksfilm heeft een leemte aangevuld. De hoogere filmvormen niet zoozeer; we hebben die op den koop toegekregen. Voor de zoogenaamde elite was er, ook in onze eeuw van ‘pièges-à-snobs’, nog schoonheidsgenot in voldoende mate voorhanden.

***

Als ik me niet vergis, heb ik thans drie of vier argumenten ten voordeele van de volksfilm aangehaald. Van de goede volksfilm.

Dat iemand honger heeft is geen gegronde reden om hem vergiftigd brood te voeren of zijn maag met steenen vol te stoppen. Dat het volk behoefte heeft aan ontspanning (wat ik hooger ‘bevrijding’ noemde), mag geen reden zijn om het uitsluitend op sensatie en Kitsch te onthalen, nog minder op schunnigheid en wansmakelijk geknoei. Jan Vanderheyden heeft van 't begin af aan een vrij klaar inzicht in zijn taak gehad. De keuze van zijn filmthema's was onberispelijk, op één flater na: ALLEEN VOOR U. Hij was niet bezeten door den hoogmoedswaanzin, die filmers uit een klein land zoo vaak tot gevaarlijke speculatie drijft, tot flirt met de ‘internationale markt’. Hij wou werken voor zijn volk. Hij zocht links en rechts bekwame medewerkers bij dat volk.

Maar hij overschatte steeds zijn eigen krachten. En onverantwoordelijke zwaaiers met wierookvaten hebben hem daarin gesterkt.

Na DE WONDERDOKTOOR echter waren de wierookwolken opgetrokken. Allerlei nuchtere en zwarte vooruitzichten kwamen bloot. En het viel te vreezen, dat de eenige serieuze poging om een speelfilm op Vlaamsche basis op te bouwen, spaak was geloopen.

Mij verheugt het, dat Vanderheyden den moed nog eens in zijn twee handen heeft genomen. HAVENMUZIEK is niet heelemaal geslaagd; ik zal me wel wachten het als een model van volkskunst te bestempelen. Maar het heeft kwaliteiten, en de grootste: het gaat niet van een cliché uit - filmisch of literair - maar van de ongekunstelde Sinjoorsche werkelijkheid. Het is zeer zwak geregisseerd; er komen goede en slechte spelers bij te pas, en ze doen ongeveer wat ze willen. De techniek van beeld en klank is nog ver van volmaakt, en de afwezigheid van een micro bij de buitenopnamen valt pijnlijk op. Maar de beeldsnit is voortreffelijk, en dat wil wat zeggen! De liederteksten staan beneden nul; doch de muziek behoort tot het genre waarop het volk nu eenmaal

[p. 20]

verzot is, en niemand kan loochenen, dat ze tot het vlotte, opgewekte tempo van sommige tafereeltjes bijdraagt. Enkele gags zijn goed gevonden, vooral die aan 't slot. Het verhaaltje is onbenullig (zooals vele scenario's van uitstekende films), en primitief verwerkt (wat een grooter tekort is). Het steunt echter niet op misverstanden en toevalligheden.

Ik weet niet of Vanderheyden ver zal geraken op dezen weg, dien hij heelemaal zelfstandig heeft ingeslagen. Hij heeft echter het volk weer mee, dat zich na UILENSPIEGEL en DE WONDERDOKTOOR resoluut van zijn werk had afgekeerd. HAVENMUZIEK heeft in 't buitenland, en zelfs in Holland, weinig kansen. Het staat niet op het gemiddeld internationaal peil! Maar het is volkomen vrij van de gruwelijke vulgariteit der Hollandsche Jordaan- en soldatenkluchten. En tegenover de verbasterde Brusselsche geestigheid van Schoukens stelt het de rasechte, tienmaal voornamere volkschheid van den Sinjoor.

* * *

Films zooals HAVENMUZIEK mogen er naar mijn meening nog een paar komen; en dan moet het véél beter worden. Niet in den zin van HET KWADE OOG - de hemel beware! - Maar van JULIKA, en MIJNHEER DEEDS en DE VERLOREN ZOON en DE VERKLIKKER... Ach, ach, wat een droomen!