Volk. Jaargang 2

[p. 337]

Tooneel
Al. de Mayer: Schooltoneel - kunsttoneel

Vlaanderen is een land van ‘sursauts et revirements’. Ik zou net zo goed kunnen, spreken van spontane opflakkeringen en berekeningloze generositeit. Dat zijn echter ‘nuances’ zou Paul de Mont zeggen.

In alle geval, het katholiek Vlaams Volkstoneel verdween. Met dat verdwijnen werd tevens de ingetreden verkwijning van het toneelrenouveau bevestigd. Het Vlaamse Volkstoneel, Groep Staf Bruggen, teerde, voor een goed deel, op zijn oude faam. Terwijl men nog jammerde over vervlogen schoonheid, was in de stilte van de Kempen een heerlijke plant gewassen, die algauw op andere gewesten werd overgeënt. Zo gebeurde het dat na het verraad van het onberedeneerde liefhebberstoneel, dat weer zijn heil ging zoeken in een tot de draad versleten realisme, plots het schooltoneel de ontlopen vlag weer opnam en de strijd aanbond, door daadwerkelijke realisaties, voor schoonheid en kunst. Het ging onder vorm van spreekkoor, demonstratie, maar bovenal, en gelukkig maar, door heuse verzorgde, kunstvolle toneelvoorstellingen.

Turnhout, met zijn H. Graf-gesticht en de fijnzinnige leiding van Anton van de Velde stond vooraan. Het had overigens, sedert jaren, geleidelijk een traditie opgebouwd, waarvan thans, spijts wisselende mogelijkheden, de meest stralende vruchten worden geplukt. Er is ooit al veel kwaad gezegd over schooltoneel, ook in onze tijd. Wie echter de jaarlijkse feestdagen te Turnhout heeft gevolgd, en zo de heerlijkheden mocht meemaken van af dat verre ‘Spel van de Maagden’, over ‘Macbeth’, en ‘Jephttra’ Calderan's ‘Geheimen der Mis’; over ‘De eerste Bliscap’, ‘Antigone’ en nu pas ‘Adam in Ballingschap’, zal wel voorgoed thuisgekomen zijn van die bezwaren en geloven in de werkelijkheid: schooltoneel-kunsttoneel. Overigens, al moet de maatstaf voor sommige detailkwesties, anders worden aangelegd bij schooltoneel, dan wel b.v. bij het eigenlijke beroepstoneel, toch blijft de absoluutheid van de eisen die kunnen worden gesteld, even vast, alleen al omdat de visie van de regisseur en de atmosfeer die hij over zijn werk legt, even zeker te onderkennen zijn.

Voor het ogenblik interesseert ons alleen het Turnhout-Van de Velde geval, al zou wel een hele bijdrage te wijden zijn aan verscheidene andere gestichten. Daaruit zou dan duidelijk blijken dat het schooltoneel, voor het moment, een overwegende plaats inneemt in Vlaanderen. Dat niet in vergoelijkende of tegemoetkomende zin, maar op grond van het meest scherp-critische onderzoek. Het geval Turnhout zou dan echter gauw van zo een overweldigende betekenis blijken, dat de geschiedenis van het naoorlogs toneel in Vlaanderen niet kan worden geschreven op een verantwoordelijke wijze zonder dat een alle belangrijkste bladzijde er zou worden aan gewijd. Materiëel komt het overigens hierop neer dat hier een spellijst en een lijst van successen wordt geboden, waar de meest geslaagde schouwburgdirecteur fier op zou zijn en op meer dan een punt - op heuse wijze - jaloers.

Die overwegingen lieten ons geen rust na de jongste prestatie van Anton van de Velde. Kritische beschouwingen werden er al herhaaldelijk aan gewijd. Het moge volstaan hier de nadruk te leggen op de wezenlijke triomf die de regisseur hier bereikte met zijn decorbouw en zijn choregraphie. Ook hier mag gelden wat we reeds zeiden van een aangepaste maatstaf in deze zin dat het aangewende materiaal elders solieder of weel-

[p. 338]

deriger zou kunnen zijn. De architectonische geslotenheid, de symbolische waarde, de dynamische doelmatigheid en de keurige verzorgdheid in bescheiden eenvoud van materiaal was van een uitzonderlijke waarde en uitstralende schoonheid. Het opnemen van het geheel als levend element in het spel van het begin tot het einde was van een geweldige kracht. De samenbundeling, het dooreenstrengelen van die twee: bouw en bewegen, vormde een onwrikbaar geheel waar geen wig was in te drijven. Ook voor de choregraphie kan men zich gemakkelijk indenken dat er met beroepsspelers, of dank aan een overwonnen techniek een heel ander beeld was te scheppen. De eenvoud van de passen, van het glijden en schrijden, van evolutie en rhythmiek was afgemeten op de als zodanig ongeschoolde meisjes. Het geheel groeide niettemin tot een werkelijke dans die een weelde was van lijn en rhythmiek. Bovendien straalde er van zijn rustig en toch intens levend karakter een atmosfeer uit van liturgische godsdienstigheid, van transcendentele bezieling die de geest van het werk op uitzonderlijke wijze ten goede kwam en de regie van Van de Velde een meer dan gewone luister bijzette. Die schoonheid kwam ten volle tot haar recht in de grote rei na het derde bedrijf. Van de Velde had van dat moment het scenisch hoogtepunt gemaakt waar al het voorgaande naar heenstreefde en het later volgende uit voortvloeide. Dynamisch had hij het spel geconcentreerd op het enig dramatisch moment: de verleidingsscene, dat wil zeggen het hele vierde bedrijf. Merkwaardigerwijze maakte de weelde en de verrukking van de grote rei als het ware de lust en het grijpen naar die volle rijkdom menselijk begrijpelijker. Ook anderen dan Eva zouden zich om die grootheid en diepschoonheid laten verleiden tot het vergrijp.

Eigen grootheid wordt in Vlaanderen nog al gemakkelijk neergehaald met de dooddoener van het Europese of internationale plan. Men wil ons waarschuwen voor zelfoverschatting. Toch aarzelen we niet de Adam in Ballingschap zoals Van de Velde die verwezenlijkte, en ondanks detail-gebreken, als b.v. sommige onvermijdelijke ontoereikendheden bij een of andere speelster, een absoluut-glansrijke waarde toe te kennen waarover we het oordeel van het buitenland (misschien bij voorkeur juist dàt oordeel) gerust zouden tegemoet zien: kniezers en zelfgenoegzamen ten spijt. Dat oordeel zou ons allerminst beschamen en zeker eerlijker zijn dan het nijdassen-zwijgen van sommige landgenoten. Dan kwam er allicht nog een tijd dat ook onze inlandse persridders interesse zouden gaan tonen voor Van de Velde's kunst en zouden we niet meer de triestigheid moeten beleven dat een blad als ‘Cassandre’ Turnhout en zijn kunstvoorstellingen beoordeelt met het overdrukken van een artikel, twee jaar terug in een ander blad verschenen, over de onvergetelijke kinderpret die ‘Lotje’ toen was.