Volk. Jaargang 2

[p. 156]

Geert Ruygers: Krachten der toekomst. Brabant, het hart van Dietsland

Stormend jagen over deze Dietse landen de winden die aanrukken van oost en zuid en west, die allerlei nieuwe ideeën en nieuwe idealen aanbrengen. Wij staan daar tegenover niet bij voorbaat afwijzend, maar nog minder aanvaardend. Wij herinneren ons immers, hoe altijd opnieuw de zelfstandigheid van onze traditionele cultuur is bedreigd geworden door de grote buitenlandse stromingen, die dit land soms schenen te overspoelen. - Die altijdige bedreiging heeft zich gesymboliseerd in de grote rivieren en de zee, tegen wier áánhoudend geweld onze voorouders zich hebben moeten verzetten met immer waakzame kracht. - Maar wij herinneren ons ook, hoe in de grote tijden altijd de houding is geweest van de mensen in dit land: bedachtzaam moedig de eigen weg te gaan en het eigen wezen doorheen de storm der tijden ongerept te dragen tot waar Gods hand wenkt aan den einder.

* * *

Er is een tijd geweest dat van de Dietse landen Brabant het kernpunt was. Dat was vooral onder de Bourgondiërs, toen na de verzanding van het Zwin, Antwerpen snel uitgroeide tot Europa's grootste handelsstad, de universiteit van Leuven studenten tot zich trok tot van ver over de grenzen van dit land, en het hof van Brussel toonaangevend werd zelfs voor de vorstelijke residenties van de renaissancistische stad-koningen in Italië. Het was het Brabantse dialect dat zich aan het opwerken was tot algemeen beschaafd, en het was niet de taal alleen, waarin het Brabantse normatief werd. Hendrik Spieghel immers hekelde de Amsterdamse meisjes omdat ze in alles de Brabantse mode volgden, en Bredero heeft in zijn Jerolimo-figuur de tragiek gebeeld van den Antwerpenaar, die nog het grote gebaar kent van zijn waarlijk ‘kaiserlaicke’ maar verarmde stad, zich echter daarmee belachelijk moést maken tegenover het snel-groeiende, jongbewuste en overmoedige Amsterdam.

Nog vlak vóór de droeve scheuring had Jonker Jan van der Noot de verhouding getekend in zijn Lofsangh van Brabant:

Als ick dus singh van Brabandt, 't hooft vruchtbaer
Der Nederlanden schoon, soo prijse ick oock veurwaer
U ander leden med', d'ander sestien Provincen
Die veurmaels plegen te sijn onder verscheyden Princen.

[p. 157]

 

Nu sijn sij rondtsom u, om u veur druck en smert

 

Te bevrijen te bat, ghelijck rondtsom het hert

 

Al d'ander leden sijn, makende alsoo volkomen

 

Een lichaam eel en goedt, deur vaste eendraght vol vromen.

 

En hierom houdt u toch tesamen t'alder tijdt,

 

Verbonden vreedsaemlijck, in liefde sonder strijdt.

Die wens van Van der Noot is niet in vervulling gegaan. De opstand tegen Spanje, die aanvankelijk vooral politiek was, - verdediging van eigen privileges tegen de centraliserende macht van een vreemden overheerscher, - werd later door de godsdienstige tegenstelling overheerst. De godsdienst was het, die tenslotte de Dietse landen in twee tegengestelde kampen verdeelde, en wapengeweld trok een grens midden door het oude hertogdom Brabant, dat vroeger goeddeels de grootheid van dit land had bepaald.

Zuid-Brabant kwam onder Spaans, het noorden onder staatsbewind. Toch bleef het oude eenheidsbesef ook in Noord-Brabant bewaard en de cultuur behield er haar zuidelijke gerichtheid. Het zou b.v. nog lang duren eer de studerenden er de universiteiten van de Republiek verkozen boven die van Leuven. En ook op economisch gebied bleven de oude verhoudingen nog lang doorwerken. Wanneer in de tweede helft der zeventiende eeuw voor de Noordelijke Nederlanden een verbod komt van uitvoer van laken naar de zuidelijke Nederlanden, dan weten verschillende drapeniers in Brabant zich dermate gedupeerd, dat ze besluiten hun bedrijven naar het zuiden over te brengen. Tegelijk proberen zij in Brussel het verbod opgeheven te krijgen, en dit lukt tenslotte door bemiddeling van het Antwerpse lakenkopersgilde, dat om eigen belangen meende de Noord-Brabanters deze dienst te moeten bewijzen.

Zo zien we dat door alle moeilijkheden heen het oude gemeenschaps-besef in Brabant bewaard bleef, en telkens wanneer maar even drukkende last en angstige bekommernissen worden opgeheven, herleeft dit eenheidsbesef met nieuwe aandrang.

Al die geschiedenis schrijven, al dezen die de voorbije grootheid van dit land en van de mensen hun hartstochtelijke liefde voor het leven beelden, en al die dromen van een nieuwe toekomst waarin de cultuur van dit volk weer groot zal zijn, moeten zich van de eenmaal wezenlijke en nu potentiële krachten dezer eenheid diep bewust zijn.

Met politiek heeft dit alles per se niets te maken. Geen politieke omstandigheden zullen de groei van een wezenlijk diep-levende cultuur kunnen tegenhouden. We herinneren ons hoe misschien de grootste tijden voor

[p. 158]

Brabant geweest zijn de vijftiende en de zeventiende eeuw. En in de vijftiende eeuw heersten over Brabant de Bourgondiërs, in de zeventiende de Spaanse tak der Habsburgers. Beide dynastieën en hun staatkundige belangen en inzichten waren goeddeels on-nationaal. Maar ondanks het feit dat beide keren de staat, die de societas perfecta moet zijn, tekort schoot in zijn plichten tegenover de volksgemeenschap, heeft in die waarlijk grote tijden de cultuur zich zo overweldigend rijk en schoon gebeeld, dat zij een heugenis en een bezieling blijft voor altijd. Dit is een historisch inzicht, hetwelk de politici van deze tijd, die de politiek niet zien als culturele factor, maar haar er boven stellen als de noodzakelijke voorwaarde voor cultuur, niet schijnen te verstaan.

* * *

De cultuur in Brabant is altijd gedragen geweest door het katholicisme. Elke waarlijk katholieke cultuur nu is een cultuur der gemeenschap. Een gemeenschap, die de onbeperkte vrijheid van een ongebonden individualisme uitsluit, omdat zij bouwt op het feit, dat ieder mens lid is van de orde die de harmonie is van al het geschapene, en die verwijdt over de grenzen van dit aardse heen in de gemeenschap van de strijdende, de lijdende en de zegepralende Kerk.

Ook de katholieke cultuur in de Zuidelijke Nederlanden der zeventiende eeuw was een cultuur der gemeenschap. Men heeft deze tijd met ‘individualisme’ willen veroordelen tegenover de middeleeuwen. Critiekloos aanvaardde men de term uit de cultuurhistorische wetenschap der negentiende eeuw, ofschoon die geen juist inzicht in de verhouding van individu en persoonlijkheid meer had. Eigenlijk loochende men zelfs een onderscheid, en voor de eeuw die van de franse revolutie de gelijkheid van alle mensen geërfd had als hoog ideaal, beantwoordde aan de norm degene die was zoals ‘men’ - d.i. de meerderheid - was. Het genie viel daar per definitie buiten, en daarom waren alle grote geesten der zeventiende eeuw individualisten. Voor ons echter is de norm een maatstaf, die ideeël-normatieve waarde heeft. En persoonlijkheid is hij die de harmonische ontwikkeling van zijn mens-zijn - d.i. geestelijk-stoffelijk wezen zijn - tot volledige ontplooiïng weet te brengen. De wezenlijkste persoonlijkheid is de heilige. De norm voor de persoonlijkheid ligt in de lijn, niet van het ware of schone alleen, maar van het goede, dat beide omvat. Het is dus onjuist iemand, die om zijn groot-zijn boven de om hem levenden uitsteekt, niet individualist te noemen, omdat het 't besef lid te zijn van elke gemeenschap, eerder in dan buiten sluit.

Deze uitweiding was nodig. Want in de zeventiende eeuw heeft de

[p. 159]

cultuur van ons volk haar laatste hoge opbloei gekend, en haar miskennen als cultuur der gemeenschap, is haar miskennen in diepste wezen. Die katholieke cultuur der gemeenschap heeft zich hier gebeeld in vormen die beantwoordden aan de eigen aard van dit volk en dit land. En die vorm is de barok, deze term te verstaan in stijlpsychologische zin, d.i. zin voor beweeglijkheid, liefde aan sier en praal, zucht naar vertoon.

De romaanse stijl werd barok, de gothiek was hier barok, en evenzo de zeventiende eeuw. En de barok is hier altijd geweest een cultuur der gemeenschap, omdat de cultuur hier altijd bouwde op het katholicisme. De Kerk had immer de leiding, ook in de zeventiende eeuw. De haar omringende wereld staat zij tegenover ruim en mild in het aanvaarden. Zij gebruikte wat voorhanden was en maakte het dienstbaar. Zo had zij zich altijd gedragen: bij de kerstening van het Romeins imperium, de kerstening der heidense Germanenlanden in de aanvang der middeleeuwen, en ook in de zeventiende eeuw bij de kerstening der renaissance. Zij aanvaardde de vormen en bezielde ze met een nieuw leven. De Kerk stond hier tussen hervorming en renaissance in, de Hervorming die afwees, de Renaissance die critiekloos aanvaardde. De Kerk aanvaardde, maar ordende tevens. Milde aanvaarding en drang naar hiërarchische ordening, het zijn de twee stuwende beginselen, die de barok kenmerken.

* * *

Alleen een diepe bezinning op de eigen aard en de eigen cultuur van het ene, grote Brabant, zal Brabant weer groot maken en daarmee Dietsland ten besten steun zijn. Want de Dietse cultuur is een eenheid in verscheidenheid en de grootheid van het geheel stelt als voorwaarde de grootheid der delen. Een vlakke nivellering, die de wezenlijke waarde der verscheidenheid miskent, omdat ze de eenheid alleen maar kan zien als gelijkheid (te democratisch, te weinig hiërarchisch) zal voor de toekomst van onze cultuur noodlottig verzet zijn. Brabant verzet zich daartegen, en het weet dat het sterk staat!

Edele Brabant, were di!