Volk. Jaargang 2

[p. 136]

Dr. J. Larochette: Van Unamuno tot Ortega y Gasset

Hedendaagsche tendenzen der Spaansche letteren.

Hoe meer de vreemdeling het karakter, de zeden en de kultuur van Spanje bestudeert, hoe meer hij tot het besluit komt dat er in de Spaansche psychologie elementen zijn die hij nooit tot algemeen geldende begrippen zal kunnen herleiden, elementen die een onoplosbaar Iberisch complex vormen, waarvan hij geen uitleg maar hoogstens een interpretatie zal kunnen geven.

Spanje heeft inderdaad in den loop der geschiedenis heel weinig buitenlandsche invloeden ondergaan: tal van kultuurstroomingen die de zeden, de gedachten en de litteratuur van andere landen vervormd en hernieuwd hebben, zijn tegen de Pyreneeën komen uitsterven. Het goud van die nieuwe Wereld die Colombus met de schepen van Isabella van Kastilië ontdekt had, heeft in de meeste Europeesche landen buitengewone ekonomische en sociale veranderingen veroorzaakt; in Spanje niet, want het is er niet gebleven; de Hervorming heeft Spanje niet gekend; de ideologie der Fransche revolutie is er heel laat en met moeite binnengedrongen: veel intellectueelen ontdekten ze er nu maar pas; aan den oorlog van 1914-1918 die voor de geschiedenis van vele landen als een keerpunt mag aanzien worden, heeft Spanje geen deel genomen...

Hoewel de jongste generatie zich graag den schijn geeft ‘up-to-date’ te zijn, mag men zeggen dat sedert Spanje het Arabisch juk, na 8 eeuwen lang gestreden te hebben, volledig afgeschud heeft, het door geen enkel ander volk duurzaam en diep beïnvloed geweest is: het heeft de eeuwen heen, zijn eigene persoonlijkheid onaangetast bewaard.

De hoofdtrek van het Spaansche karakter is wel het individualisme; en dit is een andere reden waarom het op letterkundig domein onmogelijk is de verschillende phasen van een regelmatige evolutie aan te stippen. De Spanjaard wil geen lessen ontvangen van een vreemdeling, maar evenmin van een landgenoot: daarom is zijn land misschien het land waar schetterende personaliteiten het meest opkomen, maar ook waar die personaliteiten het minst invloed hebben.

Buiten dat individualisme, heeft een tweede factor de groote schrijvers nog belet een school te stichten: het gemis aan publiek. Het aantal ongeletterden is in Spanje nog heel aanzienlijk en de vadsigheid, de onver-

[p. 137]

schilligheid welke de sociale elite tegenover de geestesbewegingen aan den dag legde was teleurstellend en ontmoedigend.

Een ander specifiek Spaansche karaktertrek is dat geweldig dynamisme der gevoelens en der gedachten, die drang naar schepping, naar verandening, die geen materieele, tot de vooruitgang der beschaving dienende goederen beoogt, maar die zijn reden van bestaan in zich zelve draagt en bij voorkeur naar denkbeeldige, vaak beuzelachtige doeleinden streeft. De spontane gloed waarmede de Spanjaard voelt, denkt en handelt bekommert zich inderdaad niet met het zoeken naar evenwicht tusschen de vermogens en met het begripmatig opbouwen van een systeem, met het logisch uitwerken van een leerstelsel... Zoo komt het dat de Spanjaard dweepziek aan gedachten kleeft waarvan hij alleen maar één aspekt ziet, en zich zoo gemakkelijk door slagwoorden en formules laat verleiden: het fanatisme dat eertijds de Inquisitie tot stand bracht vindt tegenwoordig zijn weerga in het fanatisme waarmede de Spanjaarden op bloedige en hartstochtelijke wijze ideologies verdedigen die ze heel zeker moeilijk zouden kunnen bepalen.

* * *

Het is tegen de afzondering van Spanje op kultureel gebied en tegen de voortdurende verzwakking van het Spaansch geestesleven die de XIXe eeuw kenschetst, dat de zoogenaamde generatie van '98 poogde te reageeren. De voornaamste personaliteiten ervan zijn Unamuno, Azorin en Pio Baroja.

Ze wilden, zooals Petrarca het in de XVe eeuw voor Italië gedaan had, heraanknoopingspunten zoeken tusschen het moderne Spanje en zijn glorierijk verleden, en door een scherpe psychologische ontleding van eigene kultuur de specifieke kenmerken van de volksziel ontdekken, om dan, door regelmatige en innige betrekkingen met meer geëvolueerde landen, in de vreemde geestesbewegingen nieuwe gedachten en nieuwe vormen te vinden, die hen zouden toelaten op eigen grondslagen te bouwen en zoo hun land tot het peil der Europeesche beschaving te verheffen.

Miguel de Unamuno (Bilbao, 1864 - Salamanca, 1936) gaf in een beroemd werk ‘En torno al casticismo’ een genuanceerde ontleding der essentieele eigenschappen van Spaansche geest en temperament. Van zijn kennis der volksziel maakte hij dan verder gebruik om in tal van essays alles wat hem in de letterkunde, de philosophie en de politiek niet zuiver Spaansch scheen, te bestrijden. In zijn studie ‘La vida de Don Quichote y Sancho’ verwijt hij bij voorbeeld aan Cervantes, met het eergevoel

[p. 138]

dat volgens hem de hoofddeugd van Kastilie is, de spot gedreven te hebben.

Azorin (de naam van Jose Martin Ruiz; Monovar, 1874) zocht hetgeen de huidige mentaliteit nog overeenstemt in de geest der klassieke schrijvers te ontdekken, en maakte zoo een nieuwe waardeschaal op (c1asicos y Modernos; Al margen de los clasicos; Los valores literarios; Rivas y Larra ). Doordrongen zooals Unamuno, met liefde en bewondering voor de ziel van zijn land, en zooals hij overtuigd dat Kastilië de streek is, waar de hoofdeigenschappen van het Spaansche karakter best terug te vinden zijn, doorliep hij die dorre, strenge en fiere hoogvlakte, op zoek naar het karakteristieke, het eigene aan de volkszeden en de volkspsychologie. De uitslagen van zijn schrandere ontledingen geeft hij in Alma Castellana, Los Pueblos; La ruta de Don Quichote; Un pueblecito; Castilla.

Pio Baroja y Nessi (Vera de Bidasoa, 1872) is in de eerste plaats een romanschrijver. Met dat buitengewoon Spaansch dynamisme waarvan we gesproken hebben en voor hetwelk de daad meer waarde heeft dan het doel, graag sarkastisch, anarchistisch en zwartgallig, onderzoekt hij het bewustzijn zijner helden met een skeptischen en ontgoochelden glimlach. Zijn voornaamste werken zijn Vidas sombrias; Zallacain el aventurero (waarin hij episoden vertelt uit den Carlistischen oorlog); Inventos, aventuras y mixteficaciones de Silvestre Paradox, (een autobiografische satire), Paradox Rey (zwaarmoedig, anarchistisch, en ietwat onsamenhangend); Camino de perfeccion (romantisch en mystisch); El arbol de la ciencia (een weinig menschelijker) en een aantal romans onder een gemeenschappelijken titel vereenigd: Memorias de un hombre de accion.

* * *

Uit de volgende generatie is Vicente Blasco Ibanez (Valencia 1867 Menton in Frankrijk, 1936) zeker de schrijver die hoewel geen groot stylist het meest in 't buitenland gelezen wordt: gedurende den oorlog heeft hij, ondanks de germanofiele tendenzen der Spaansche intellectueele kringen, krachtdadig in Mare nostrum, en Los cuatro Jinetes del Apocalipsis (‘De vier ruiters der Apocalypse’), voor de Verbondenen partij gekozen. In de meeste talen vertaald, hebben die werken hem wereldberoemd gemaakt.

Pio Baroja heeft hem verweten in een zijner sociale romans La Hor-

[p. 139]

da, drie zijner werken versmolten te hebben: schema en atmosfeer zijn wel gelijk, maar de geest die beide schrijvers bezielt verschilt: Bajora is eenvoudig anarchistisch en sarkastisch afbrekend en Blasco Ibanez droomt van een nieuwe sociale orde die volgens de socialistische ideologie zou opgebouwd zijn.

Persoonlijk zeer ontvankelijk voor vreemde invloeden (zijn werk staat onder het teeken van het Fransch naturalisme) en teleurgesteld door de onwetendheid der massa op letterkundig gebied, vertaalde B. Ibañez met behulp van eenige medewerkers, een buitengewoon aantal meesterwerken der vreemde litteraturen, gaf ze uit en verkocht ze aan spotprijzen. Die poging om het kultureel peil van zijn volk te verheffen - poging die weinig gekend is hoewel ze aanmoedigende uitslagen gegeven heeft - is misschien wel zijn edelste en meest verdienstelijk werk geweest.

Met Jose Ortega y Gasset (geb. 1883) hebben we te doen met een denker van een heel ander gehalte, beschikkende over een verbluffende eruditie, begaafd met een bijzonder schrander en nuchter verstand, heeft hij een klaar inzicht over de toestand.

Hij weet dat de voornaamste oorzaak van Spanje's achterstand op kultureel gebied dat ‘adamisme’ is (het woord is van hem) d.i.t.z. de noodzakelijkheid voor iedere Spaansche intellectueel alles van meet af te herbeginnen, en zelf aan te leeren hetgeen geen enkel leerstelsel, geen enkele school hem heeft onderwezen (España invertebrada).

Daarom heeft hij onder den titel El Espectador verscheidene bundels essays verzameld, waarin hij de fluctuaties van de Europeesche gedachte getrouw weergeeft; daarom ook heeft hij de Revista de Occidente gesticht, die voor doel heeft een publiek te vormen en die o.a. de ingang in Spanje der hedendaagsche Duitsche philosophie vergemakkelijkte.

Ortega is zelf geen schepper: zooals een diamant het licht, weerkaatst zijn schitterend verstand op heldere wijze hetgeen hij hoort en ziet, maar zonder zelf een standpunt te kiezen, zonder zich tot een persoonlijke constructieve studie te dwingen. En dit nog is zuiver Spaansch...

In een woord: de hoofdtendenz der hedendaagsche letterkunde - tevens als het groote drama van het Spaansch karakter - is die drang naar geestesontwikkeling, gesproten uit de overtuiging dat Spanje, uitverkoren land, een zending in de wereld te volbrengen heeft, drang die in zijn zoeken naar breeder contact met meer gevorderde naties, altijd gehinderd wordt door de fiere terughouding, de misprijzende trotschheid van het Iberisch individualisme.