Volk. Jaargang 2

[p. 127]

Frans Mertens: El Greco, de synthese van den Spaanschen geest

De eeuw waarin Greco geboren werd (1537-'40-1614) en leefde had bijna volkomen afgerekend met de oude middeleeuwsche kultuur, de vernieuwing was in de geesten en de europeesche landen doorgedrongen. De Renaissance brak zegevierend door en drong haar formules en geestesvormingen onweerstaanbaar op, zoowel opwetenschappelijk als op godsdienstig en artistiek gebied. De olieverfschildering zegevierde op de oude schilderstechnieken, het perspectief en gezichtsbedrog waren de jongste technische veroveringen op kunstgebied, stilaan stuwde de kunstenaar de Barok. De kunst had 'n zelfstandige beteekenis gekregen los van het inwendig zieleleven van den godsdienstigen mensch. De kunst kende haar eigen problemen en de kunstenaars trachtten deze op te lossen langs louteren wetenschappelijken weg en technische knapheid. Daardoor werd de ziel gebannen, daar de ziel in haar subtielste bewegingen niets meer te maken had met het probleem der vormgeving. De beweging der ziel die bij den middeleeuwschen kunstenaar, de hoofdzakelijkste factor was in het proces der vormgeving, werd als versleten en ontoereikend beschouwd.

Te midden deze kunstvernieuwende tijdsstroomingen arbeidde te Kreta, Kuriakos Theotokopulos, (veel later te Italië zal men hem ‘de Griek’, ‘El Greco’ noemen) als jonge, nederige, de traditie getrouwe kunstarbeider, in 'n oud atelier, vermoedelijk in 'n Grieksch klooster, waar monniken en kunstenaars gewetensvol en zoo trouw mogelijk de oude iconen copieerden.

Bij het vervaardigen dezer iconen trad de artistieke schoonheid minder naar voor, daar deze van ondergeschikt belang was; slechts hoofdzakelijk de geestelijke, de godsdienstige waarheid domineerde immers. Het weze hier terloops gezegd, niet zonder eenige bitterheid, dat de hedendaagsche verantwoordelijke geestelijkheid die de leiddraad der kerkelijke kunstbezieling en kristene kunstvemieuwing moest zijn, zich bot en onnoozel staart op de maanzieke parijsch-joodsche Saint-Sulpiceindustrie, die slechts 'n loutere commercieele onderneming is; die geen ander doel nastreeft dan de pornografische kunstateliers: kapitaal maken en de zielen verpesten. Deze onverschilligheid of boosaardige achterlijkheid op religieus kunstgebied der geestelijke potentaten heeft bij den eenvoudigen mensch zoo goed als bij den hooger ontwikkelde het zui-

[p. 128]

vere kontakt, langs de kunst tot de schoonheid, met God verbroken. Dit zuiver kontakt langs de kunst, doorheen de schoonheid tot God, was de heilige erfenis van den jongen Greco, die binst den duur van zijn ontwikkeling als kunstenaar dit zuiver kontakt met de opperste Schoonheid en Waarheid, als hoogste waarde zal najagen. Heel zijn leven lang is hij aan den zuiveren godsdienstigen schoonheidszin van het Byzantijnsch kunstideaal en den gewetensvollen arbeidszin trouw gebleven.

Zoo veroverde hij de moeilijke techniek en werd de geest der Byzantijnsche conceptie hem ingeënt. Hij ontwikkelde zijn geest en ziel aan de wonderbare mystieke traditie der kristelijke iconographie (welke in de oude kloosters steeds voortleefde), die voor hem de levende bron zal blijven van zijn scheppenden geest doorheen heel zijn kunstenaarsleven. Buiten deze kristelijke iconographie heeft sinds vele eeuwen de Kerk helaas niet veel schoonheid meer bijgebracht rond de mysteriën van den Godsdienst.

Op twintigjarigen ouderdom trekt deze jonge Griek doorheen Italië. De geest der Venetiaansche kunst die haar volle glorie benaderde, met Tiziaan, Veronèze, Tintoretto en Jacopo Bassano, kon hem niet langer boeien; hij trok naar Rome, waar Michelangelo en Rafaël, de gevierde grootmeesters leefden en werkten. Hun kunst was geen onderkomen voor zijn steeds op essentieele waarheid gerichten geest. Hij verliet Rome als bij tooverslag op den vooravond van zijn aanzwellenden roem. In de volle kracht van zijn jonge mannelijkheid, op acht en twintig-jarigen leeftijd, trok hij naar Spanje en sloot zich op in het hooge grijze Toledo. Toledo, met zijn felle contrasteerende lichten, zijn loodgrijze nare luchten, zwanger van dreigend geweld, van lichtende hemelschichten en zonneklaarten die boven de hooge geslotene eenzame burchtstad splijten en scheuren en verder over den harden naakten grond van het vaderland lichten en kleuren... Toledo, met zijn stugge onverwoestbare dreigende torengebouwen van het Alcazar, en zijn zoo sprookjesachtige verscheidenheid van fijne minaretten en kerktorens, overheerscht door de machtige kathedraal; Toledo, hoog op de trotsche vale rots, midden het gepijnigde golvende land. Toledo, met zijn zonderlinge hoogten en zijn mysterieuze diepten waar de Taio-rivier langzaam en geheimzinnig omheen de rots slingert. El Greco beminde dit beeld van de stad, hetwelk hij door zijn kunst wist te herscheppen tot gansch persoonlijke waarachtige zielelandschappen. Toledo was voor hem het evenbeeld van zijn gefolterd gemoed en zijn bewogen geestesleven. El Greco beminde deze stad vol tegenstrijdigheden en extrème uitingen. Toledo, de oude, door Philippus II onttroonde ‘Ciudad imperial y Coronada’

[p. 129]

waar de geheimzinnige bekoorlijke verfijning der moorsche beschaving nog grijpbaar en voelbaar leefde, stralend van oostersche weelde en beschenen door de nieuwe onpeilbare waarden van het oprijzende kris tendom dat 'n nieuwe mystiek inluidde. El Greco vond er 'n onderdak voor zijn woeste natuur en zijn mystische ziel; zijn voortvluchtenden geest vond te Toledo de noodige atmosfeer om zijn droomen tot zielebeelden uit te bouwen, om 'n onovertrefbare zuivere kunst te scheppen, het hoogste wat tot heden toe bereikt werd; een kunst die van de kunst verlost was, een kunst die de waarde heeft van het zielebeeld, een kunst die zoo min als het leven van de ziel zich dwingen laat door conventie, mode of door den betrekkelijken esthetischen smaak van den tijd. El Greco heeft de Spaansche ziel blootgelegd en voor de eeuwen deze ziel opgetrokken tot zijn eigen zielegrootheid; hij was één met dit land en dit volk. Schoon moet ge dit volk voelen, schoon in den huiveringwekkenden slag van zijn opstandig bloed en nationalen trots, schoon in zijn somberen ernst en scherpe zielsgevoeligheid, onvergankelijk schoon moet ge dit land vinden met zijn monotone landschappen en zijn naakte verschroeide rotsgronden.

Wie El Greco ten volle wil begrijpen moet dit land en dit volk van naderbij leeren kennen en beminnen in zijn hartstochtelijke levensbezetenheid en zijn mystische droomen. Dit vloekende, strijdende, dansende en biddende volk moet ge zielsgrondig begrijpen en doorvoelen, wilt ge het mysterie van Greco's kunst begrijpen en benaderen.

Zeer behendige kunstuitpluizers en geleerde, positieve mannen zullen verklaren dat de kunst van dezen man mank gaat, dat hijzelf onwetend, onkundig en ontoerekenbaar was, dat zijn kunst behendigheid mist en ze in 't geheel niet beantwoordt aan de z.g. onontkoombare kunstcanons. Deze windpraters vermoeden niet eens dat El Greco zoomin met de kunst als met hen iets te maken had. De intellectueelen en de geleerde doctoren onderwerpen de kunst van dezen man aan 'n buitensporig onderzoek; voor hen is het immers uitgesloten dat de mensch in rechtstreeksch kontakt met het bovenaardsche, de kleine menschheid kan ontberen, om zich naar de hoogten te richten waar de mensch, de stof en het vleesch van geen tel meer zijn, waar de geest leeft, verlost van zijn afschuwelijk gevang, het lichaam, de vorm, de stof.

Ja, El Greco's kunst is onjuist en onevenwichtig volgens de z.g. onafwijsbare kunstgeloofsregels, maar steeds is ze geestelijk, en organisch één met de onzichtbare werelden en ontastbare waarden in het bevrijdende licht der waarheid, de eenige realiteit. Boven alles gansch persoonlijk, heeft hij de kunst in haar wezen zelve vernieuwd en hooger opge-

[p. 130]

voerd tot ver buiten de grenzen van het aardsch verzuchten, met alle conventie van kleur, vorm, verhouding, teekening, schikking der figuren, met alles heeft hij gebroken; zoodanig heeft hij met dit alles gebroken dat hij geen kontakt meer hield met de kunstrichtingen van zijn tijd, omdat hij geen nood had aan gezichtsbedrog en schijnwerkelijkheid.

Hij heeft al de problemen der kunst opgelost door ze te verplaatsen naar de geheime regionen van het zieleleven; aldus heeft hij kunst en leven aanschouwd in het licht der Waarheid. De kleur zijner lichamen is geen vleeschkleur meer; het zijn groene, grijze, en blauwe, met roze doorstraalde lichten, onmogelijk te beschrijven, daar deze kleur muziek geworden is, en toch zuiver pikturaal blijft, klank en licht uitstralend. De kleur is voor El Greco geen middel meer; ze heeft een eigen doel en beteekenis in haar zelve gekregen. De kleur is ziel, ziel die huilt en schreit en die de luchten openrijt. Zijn figuren worden aldus zuivere zielebeelden. Voorzeker, er bestaat kunst die meer zinnestreelend en, oppervlakkig beschouwd, normaler voorkomt, zooals de meeste uitingen van den menschelijken, al te vermenschelijkten geest. De kunst der profane vormenbeginsels der superficieele geestesontroeringen kan onmogelijk, zooals die van El Greco, zoo plots in heimwee doen ontbranden, zoo plots met klapperende vreugdepijn, lichaam en ziel aangrijpen.

Er is geen kunst van zulke redelooze schoonheid als deze van El Greco, die onze hart- en zielevezels rekt en onze ziel doet ontbranden, een kunst voor de welke we ons niet meer kunnen inhouden, en toch onmogelijk kunnen meedeelen welke gevoelens ze in onze ziel wekt. In eiken wrong van zijn penseel, in eiken blik van 'n oog, in elk gebaar trilt de ziel, leeft het licht en wringt de pijn. Nooit schokte de ziel zoo vrij en onverminkt door de vormen, nooit was de brand der schoonheid zoo klaar, nooit is de glorie zoo volledig en dicht bij ons geweest, zoodanig dat alwie zijn werk van dichtbij mocht aanschouwen en zich nederig gewonnen geven, onverzadigd door kunst en leven hunkeren blijft naar deze lafenis.

El Greco is de man die boven alle brutale onafwendbare realiteit van het fatale leven met zijn duizende leugenachtige aanbeden waarden en zinlooze conventies, zijn kunst heeft gebouwd op den absoluten, onwankelbaren, rotsvasten grondslag van het innerlijk beleven. El Greco is de man die den onverbiddelijken strijd heeft aangebonden met de stof en den geest, en volgens de wetten van zijn zielezucht, de opstandige stof, het vleesch, de mensch heeft gedwongen tot zuivere dienstbaarheid. Die strijd heeft hij getrouw, onvermoeid en overmoedig gestreden tot het einde, tot den bitteren bevrijdenden waanzin in het licht der absolute waarheid. Begenadigd of waanzinnig, maar bovenmenschelijk waar is

[p. 131]

zijn getuigenis in den strijd om de ontastbare schoonheid. Zijn kunst maakt ons dwaas en gelukkig zooals elke bovenzinnelijke ontroering.

El Greco is de man die met de oogen van zijn ziel de waarheid als 'n verteerende gloed door alle wezen zag stralen; alles heeft hij met de ziel gezien, gevoeld, en begrepen. Dit hemelsch vizioen heeft zijn menschelijke oogen verbrand, zoodat hij nooit meer de dingen dezer aarde vermocht te zien in hunnen normalen maar vergankelijken vorm.

El Greco, ziener en belijder van de glorieuze bevrijding onzer zieleangsten, is de man die onweerlegbaar getuigd heeft, en door zijn kunst bewezen dat elk leven zijn oorsprong vindt en besloten leeft in het grondelooze mysterium van het Licht.

El Greco, geestelijke realist en droomer, naar de ziel verwant met de heilige Therésia van Avila; geestelijke stormlooper over de oneindige vlakten der zielelandschappen, voor de wereld lotgenoot van den waanzinnigen Don Quichote, gij hebt ons geleerd dat alle zuivere schoonheidsdragers voortvluchtige zielen zijn die haken naar de opperste waarheid...

Teekening A. Ost.