Volk. Jaargang 1

[p. 288]

Al. de Maeyer: Antigone of versobering door klassiek werk

De Europese (?) bonzen van onze literatuur - maar zeer kleine meisjes onder hun volk - ten spijt, zouden we van een Vlaams kunst-Mekka, een Bayreuth of Malvern kunnen gewagen naar aanleiding van de toneelvoorstellingen die het H. Graf (Turnhout) ieder jaar aan de Vlaamse gemeenschap biedt: liefhebbers en leerlingenwerk, alleszins; maar onder de gave leiding van Anton van de Velde (semper redivivus ondanks de seniele kwijl waar sommige hem telkens weer zouden onder verstikken!) tot een zuivere en integrale schoonheid geworden, niet alleen onder beding van de beperkte mogelijkheden, maar in de volle straling van zefstandige vorm.

Dit jaar had de leider ‘Antigone’, het oudst bewaarde stuk van Sophokles, gekozen. Het staat bovendien vrij vooraan in de gunst ook van onze tijd en telkens weer komt het op de affiche, hetzij in zijn oorspronkelijke vorm, of in moderne transcriptie, zelfs in gedeeltelijk-lyrische aanpassing.

Het is een van Sophokles' zuiverste werken: de dramatische spanning wordt veelzijdig opgewekt zonder de eenvoud van het conflict na te komen. Het conflict zelf is, als verwittigend voorbeeld, meer dan actueel: dat boven de menselijke en voorbijgaande wet, steeds de eeuwige en goddelijke blijft. Antigone zelf geeft er, in paradoks, de lapidairpractische formule van, waar ze zegt langer te zullen leven met de doden dan met de levenden.

De uitbeelding die van de Velde van dit stuk heeft gegeven is op vele punten merkwaardig. In zijn eigen oeuvre en ontwikkeling betekent het een onwraakbare mijlpaal. Het contact met de klassieke oudheid heeft hem, ondanks zich zelf, boven zich zelf uit verheven. Geen bekommernis om reconstructie van welke aard ook. Geen modemisme-an-sich, naar een eerlijk dienen, een uitdiepen naar de essentie toe van wat er aan grootheid en aangrijpende tragiek in geborgen ligt.

De uiterlijke verzorging was keurig en af, zoals van de Velde ons dat heeft gewoon gemaakt. Costumering absoluut tijdloos, maar stijlvol in lijn en kleuren-harmonie. De zegging steunde vooral op de gevoelsdynamiek en op het rhythme, meer dan op de enkele klankschoonheid. Ze was er warm en innig op geworden, sonoor en diep. Ook de beweging ging uit van die dynamiek. Bij de koren was er een meerder mimodramatisch

[p. 289]

element tot hoge plastiek opgevoerd. De nauwe geslotenheid tussen de rythmische evoluties en de plastische standen zouden haast een begin van dansdrama kunnen heten.

Boven dat al blonk de vertoning uit door beheerste soberheid. Reeds in het dekor. Toren of paleis? alleen een silhouet en zacht-afdalend een spel van terrassen in architectonische ineenwerking, uitsluitend berekend op spelontwikkeling. Soberheid vooral in het spel en de bezetting. Dat werd bereikt zonder het minste traditionalisme, in volle eigentijds karakter en zelfstandig artistiek inzicht. Even herinneren aan de romantische uitbundigheid (het moest toen populisme heten!) van de Antigone in het Antwerpse De Brandt-park zou volstaan om de superioriteit van van de Velde's opvatting en uitbeelding te erkennen. (Toen betrof het echter de transcriptie van Hasenclever). Toch hadden we de soberheid nog verder doorgevoerd willen zien. De koren konden op de helft gereduceerd (thans 40) - of over een groter dansveld verspreid. Allicht hadden de bewegingen aan plastische expressiviteit dan nog gewonnen. De grote revelatie was echter het algemeen gebruik van het masker. Voor de reien was het een cliché; voor de hoofdfiguren een individueel masker zonder karakter- of tijdsbeeldend te zijn. De positieve resultaten - naast het materiële van het zeer geslaagde aanmaak-procédé - zijn: 1^o dat het masker een esthetisch element kan zijn; 2^o dat al de bezwaren die tegen O. Daem's ‘Agamennon’ zijn aangevoerd, ten onrechte absoluut zijn voorgebracht en op een voorbijgaande vergissing moesten steunen. van de Velde, technisch bijgestaan, geholpen, of wat ook, door de subtiele kunst van P. Raaymakers, heeft hier een uitslag bereikt die vaste vorm verdient te krijgen. Natuurlijk waren er vergissingen. Antigone was te zwaar; Teiresias miste imponerende grootheid. Maar prachtig waren Kreon, Haimon, Eurydike; stijlvol die van de koren in schier blinde eenvormigheid.

Dat alles is hoofdzakelijk het werk van de regisseur geholpen door de kunstenaar P. Raaymaakers. Doch ook het spel - als het zich-geven van de speler - bereikte verblijdende hoogten. Meisjes in een heldenspel zou op voorhand op vergoelijkend inzicht kunnen aanspraak mamaken. En toch zou dat bedelprocede van genade-inroepen hier onrechtvaardig werken, omdat de uitslag zo zuiver was. Kreon was een pracht: een vol-sonore geluid, heersersstap en gedraging, strak-menselijke gebrokenheid achter de lijkbaar van zijn zoon. Dat is geen eenvoudig dilettantentoneel en, mag het niet beroeps heten, het was schoonheid en kunst die het beroeps weinig biedt. Antigone had even hoog kunnen reiken, was de indruk niet telkens gedrukt geweest onder haar te zware

[p. 290]

masker. Haimon had schitterende momenten, echter niet zo volhoudend als Kreon of Antigone. Een brokje allerbeste plastiek was de verschijning van de lijdende Eurydike, kleurig en vol leven de rol van de bode. Dat haalde de kunst van Sophokes dicht naar die van Shakespere toe.

Ik sprak bij de aanvang van een Mekka - tot een Malvern. Turnhout geeft geen toneelfestival; alleen enkele vertoningen van één stuk om het jaar. Toch weet ik dat dergelijke vertoning meer culturele vormkracht bergt dan de ‘matinées classiques scolaires’ of de school-radio-uitzendingen van een heel jaar. Beter dan vele schoolreizen waar een uitstap naar de Kempische hoek om er een vertoning bij te wonen; doeltreffender dan wekenlange analyses en schooldictaten. Vlaanderen mocht aan zich zelf verplicht zijn dergelijk gebeuren in een gepaste lijst van handige reclame te stellen. Al te dikwijls verwant men culturele actie en bediedenis met officiële of adellijke beschermcomités. Laten we reëler zijn, maar de realiteit dan niet zelf onder de korenmaat houden, van de Velde als artist-regisseur is een ongewone kracht. Het beste van zijn werk en kunnen biedt hij, om het jaar, in het H. Graf te Turnhout, waar zo stilaan een traditie is gegroeid van meer dan provintiale betekenis. Het beste als de ‘Geheimen der Mis’ van Calderon, of ‘de eerste Bliscap’ en nu vooral ‘Antigone’ verdient de volle bekendheid buiten de grenzen en dus wel vooral in het eigen land. Met werk van klassieke herkomst is daar klassieke schoonheid in wezen gegeven. We mutileren ons-zelf als we dat niet zien willen.