Volk. Jaargang 1

[p. 221]

Dirk Vansina: Drie katholieke tijdromans

Anton van de Velde: ‘Het Hart vecht’. - Antwerpen, Vlaamsche Boekcentrale, 1936, Fr, 30.-; geb. Fr. 35.-
Ernest van der Hallen: ‘Zes Dagen’.- Antwerpen, De Sikkel, 1935, Fr. 20.-
Ernest van der Hallen: ‘De Aarde roept’. - Antwerpen, De Sikkel, 1936, Fr. 28.-

Dit tijdschrift werd niet opgericht om een bepaalde esthetische leer te propageeren, maar wel om een moedige en frissche geest in onze letterkunde aan te wakkeren, een eeuwig-jonge geest van hooggehouden idealisme die het leven aanvaardt met al zijn werkelijkheden, ook de bovennatuurlijke; een strijdende geest die evenmin voor eer en roem als voor zorg en ellende zal versagen. Werken van mederedacteurs of medewerkers die door dezen geest zijn bezield mogen hier dan ook niet onbesproken blijven. Een enkel scheppend werk is immers van grooter beteekenis dan jaargangen gevuld met theoretische beschouwigen. ‘Het Hart vecht’ van Anton van de Velde, de eerste roman van de vernieuwer onzer dramaturgie, is een werk dat in de eerste plaats zijn hooge waarde verkrijgt door dezen heldhaftigen strijdenden geest die zich, spijts het sloopingswerk van materieele ellende en huiselijke bekommernissen, zegevierend weet te handhaven. Deze roman geeft een kijk op de uitkomstlooze strijd om het bestaan van een jong katholiek gezin, door werkeloosheid en tegenspoed geteisterd, maar sterk door onderlinge liefde en kinderlijk vertrouwen op de Voorzienigheid. Deze echtelingen vechten om iets meer dan hun dagelijksch brood, zij doen het evenzeer om het bestaansrecht van hun eigen persoonlijkheid, om het behoud van hun beste zelf, om hun onbetwistbaar levensrecht, hun liefde in onbeperkte kinderweelde te laten uitbloeien. Doordat zij om deze elementaire behoeften moeten strijden: hun brood, hun persoonlijkheid, het bestaansrecht hunner kinderen, is dit optimistische boek tevens een wrange aanklacht tegen onze gedegenereerde samenleving. Men moet een economische structuur haten die zulke levenstoestanden schept; een maatschappij zielsgrondig verachten die zulke wantoestanden gedoogt. Men moet het in het hoofd van alle katholieken hameren, dat geen normale opbloei van katholiek leven mogelijk is binnen het raam van een samenleving die hiervoor waarachtige heldhaftigheid vergt van de niet

[p. 222]

op carrière-maken toegespitste mensch. In afwachting van diepgaande sociale hervormingen moeten zij ten minste hun dagelijksche plicht van naastenliefde beseffen en in de praktijk niet handelen naar de wijsheid van de wereld maar naar de wijsheid van het christendom. Wie zal in onze moderne grootstad het ‘ziet hoe zij elkaar beminnen’ als het kenteeken van de katholieke gemeenschap durven aangeven zonder dat het als bittere ironie wordt aangevoeld?

De echtelingen, de hoofdfiguren uit ‘Het hart vecht’ zijn geen heiligen; zij hebben hun gebreken maar in hoofdzaak trachten zij te leven naar den geest van het Evangelie. Zij zijn er zoodanig van doordrongen dat hun spontane reacties, en dit geldt vooral voor Greet, haast altijd onfeilbaar juist zijn. Indien de vooraanstaande katholieken uit hunne onmiddellijke omgeving hen in dienzelfden geest hadden behandeld, waren hen vele ontzenuwende ontgoochelingen gespaard gebleven. Wie strijd voert tegen een overmachtigen vijand, en dit doet elk katholiek gezin in de grootstad dat zijn katholicisme in zijn levenshouding belijdt, moet minstens op zijn strijdgenooten van de achterlinie kunnen rekenen, indien zij niet naast hem in de voorposten kunnen staan. De strijd van het dagelijksch leven wordt niet met leuzen gestreden maar met kleine, steeds hernieuwde daden van liefde en offervaardigheid. Deze worden in het boek van Van de Velde, - en dit komt met de werkelijkheid overeen, - door een oude baker of een groenselwijf gesteld, maar niet door de drukdoende schoolbestuurster of den goedmeenenden pastoor. Verzuim en onbegrip kunnen misdadig zijn ook als zij hun oorsprong in onoplettendheid vinden. Waakzaamheid is plicht evenzeer aan het stuur van het leven als aan het stuur van een auto.

Het is het voorrecht van de armen, zij die geene belangen hoeven te verdedigen en geen toekomst te voorzien, dat zij onbelemmerd de waarachtige caritas kunnen beoefenen. Waar belangen aanwezig zijn, wijkt de mensch, ook als hij een katholieke instelling te beheeren krijgt en geen eigenbelang nastreeft. Het vermeende belang van de instelling primeert zooals bij Mej. Tipkens, en belangen zijn hardvochtig. Slechts waar menschen tegenover menschen staan krijgt de liefde 'n kans. In onze moderne maatschappij vermag de vrije arme zoo weinig en de geknechte rijke is zoo machteloos. De katholiek van de daad staat vereenzaamd. Hij krijgt den indruk dat de leuzenkatholieken een unfair spel met hem spelen.

Het is niet de minste weldaad van het alhier besproken boek dat het tot zulke overwegingen aanzet. Meen nu niet dat er ook maar met een woord in dezen of genen zin gepleit wordt. De feiten zelf spreken echter

[p. 223]

met een direktheid die elk betoog overbodig maakt. Daardoor ook de gaafheid van dit verhaak, hetwelk vief en kwiek, zonder het minste effektbejag door een steeds aanwezig innerlijk dynamisme wordt voortsgedreven, en dat niet het minst door zijn praegnante toon, een mengsel van humor, bittere verbetenheid en genereuze groothartigheid, de harten der lezers stormenderhand verovert. Dit verhaal van enkele jaren huwelijksleven is spannend en boeiend als een avonturenroman. ‘Het hart vecht’ is niet enkel een goed en moedig boek, een noodkreet, een aanklacht en een belijdenis, het heeft als roman uitzonderlijke schriftuurkwaliteiten. Elke zin is gespannen zenuw. Geen uitvoerige beschrijvingen, maar enkel het flitsen van het rake woord. Het rhythme der grootstad zit in dit boek waardoor een perfekte adekwaatheid ontstaat tusschen onderwerp en schrijfwijze. Men zal het in Vlaanderen Van de Velde niet gauw nadoen.

‘Het Hart vecht’ eindigt op een perspektief van zon en bloemen: de verlossing uit de verstikkende grootstad, het vooruitzicht van een idyllisch leven op het land waarin het verbroken kontakt met de natuur zal worden hersteld. De twee boeken die Ernest van der Hallen slag op slag uitgaf: ‘Zes dagen’ en ‘De aarde roept’ zijn een vlucht uit de grootstad. Deze boeken zijn gehouden in een poëtische atmosfeer, en ontleenen voor een aanzienlijk deel hun charme aan de persoonlijkheid zelf van den schrijver. Er is iets duitsch-romantisch aan zijn schrijfwijze, dat buitengewoon sympathiek aandoet. Er ligt steeds een groote rust over dit verzorgd en egaal proza dat vooral in de weergave van frisch ondergane natuurindrukken zijn meesterschap verraadt. Weinig schrijvers hebben even zuiver als Van der Hallen de Kempen aangevoeld. ‘Zes dagen’ is ook als voorstelling een oorspronkelijk boek. In zes hoofdstukken verhaalt het van zes dagen avontuurlijk zwerversleven, het verhaal van een vlucht in een andere dan de dagelijksche werkelijkheid. Schrijver doolt rond in het schoone Vlaanderen en beleeft vreugde aan de zon en het licht en de wolken, de velden de bosschen en heidelandschappen. Hij slaapt in een hooimijt, hij werkt op het land en ondergaat de vreugde van de vermoeiende maar gezonde arbeid in de vrije natuur. Hij wordt de gezel van zwervers en armoêlijders zooals hij tevoren met de zwijgzame boeren vriendelijk was omgegaan; zooals hij later op een timmerwerf zijn man zal staan. Het is een vluchtige trip in een omgeving die hem tenslotte zeer nabij is, maar die de intellectueel in een wereld verplaatst die in feite zoover van hem af staat als een ander werelddeel.

Uit vroeger werk kennen wij de voorkeur van Van der Hallen voor

[p. 224]

verloopen artisten en studenten, ongelukkige gedeclasseerden, koppige non-conformisten, de meest representatieve wrakken uit de grootstad. Zoo zijn ook de hoofdpersonen van ‘De aarde roept’ een jonge kunstschilder, een cellist uit een nachtkroeg, een aan lager wal geraakt student. Het boek verhaalt hoe zij onder aanvoering van de kunstschilder de pioniers worden van een werkgemeenschap van jongeren, voor wie de terugkeer tot het land onder alle opzichten de redding beteekent. Want die terugkeer beteekent niet enkel arbeid, brood en gezondheid, maar ook de vervanging van het artificieele beschavingsleven door een leven dat opnieuw verbonden werd met de eeuwige wetten der natuur. ‘Zes dagen’ was een ontsnappingspoging; een zich vluchtig baden in den gezondmakenden stroom. ‘De aarde roept’ is de beslissende daad die leiden moet tot de opbouw van een nieuwe wereld en een nieuwe mensch. Beide boeken zijn representatief voor dezen tijd die zoekt naar een nieuwe levenshouding, wars van het intellectualisme, en het ‘kunst om de kunst’; afkeering van het mecanisme, walgend van de kapitalistische slavernij en de kleinburgerlijke wijsheid. In dezen zin zijn zij een illustratie van de zoo merkwaardige ‘Brieven aan een jonge vriend’ en moeten, ideologisch althans, door deze worden verklaard.

‘De aarde roept’ is het beste boek van Van der Hallen, een boek waarin de dichter, de natuurvriend en de jeugdleider mekaar op uiterst gelukkige manier ontmoeten, een boek dat organisch gegroeid is en alzijdig beheerscht wordt. Wie het werk van Van der Hallen in zijn geheel overschouwt, ziet er de uitkomst in van een gestadigen groei die zich langzaam, haast ongemerkt, heeft voltrokken en nu tot dit verrassend resultaat heeft geleid.

Voor ‘Het hart vecht’ van Van de Velde en ‘De aarde roept’ van Van der Hallen mag de katholieke kritiek de groote klok luiden. Hoe verscheiden ook van opzet en schrijfwijze, zijn het boeken van dezen tijd. Zij getuigen, elk op hunne manier van die groote deemoed voor het leven, die leert dulden en ondergaan, maar die een verholen jubel wekt in het hart dat zich onverwinbaar weet. Wij roepen sinds jaren om moderne roomsche romans. Hier zijn er nu twee waarop het katholieke Dietschland zonder achterdocht kan groot gaan.

Ik kan mij geen letterkunde zonder ethica voorstellen.
(M. Arland)