De Vlaamsche Kunstbode. Jaargang 21

[p. 513]

Het Dichterlijke en Wezenlijke
van Lijkbegraving & Lijkverbranding.⁽¹⁾

Rustig slapen de lijken
In der aarde killen schoot,
Tot steen geworden, bevrozen
Onder den zoen der dood.
Frans De Cort.
Assistete ad un abbruciamento d'un cadavere e se avete cuore e mente, proclamate, se vi dà l'animo, la nuova barbarie profanatrice dei morti. Chi vide una cremazione non ne vuol veder la seconda, tanto ne resta stomacato.
Alessio Besi, Inumazione e cremazione, bl. 115.

(1) Het XIX hoofdstuk van een eerlang te verschijnen boek over ‘Lijkbegraving en lijkverbranding, onder wetenschappelijk, godsdienstig en dichterlijk oogpunt beschouwd’ door Dr. Is, Bauwens.

Kort begrip.

I. VERBRANDING: (A) Het Dichterlijke: hare zoogezegde zinnebeelden. - Den ouden volken kon zij dichterlijk schijnen. Waarom? - De ijselijkheid eener verbranding naar aloude wijze. - Is de huidige aschmaking in den oven dichterlijk? Het eenige beeld des vuurovens is dat der algeheele vernieling. - Welke dichterenrij bezong de voortreffelijkheid des ovens? - Zijn de toepassingen van het overschot der verbranding, van de asch, dichterlijk?: (a) de voortreffelijkheid der urn: hare opschriften; zij voorkomt alle lijkonteeren; zij is een herinneringsvoorwerp en een geslachtsboom; wat er van de urn geworden zal; haar neerzetten in columbaria; haar onvermijdelijk begraven; b) de bloemkweekerij met de assche; c) het opdrinken der assche; het afbeeldsel des dooden uit zijne asch vervaardigd onder den vorm van borst- en standbeeld en borstsieraad (de standbeelden van Kergoratz); e) de asch tot juweel verwerkt; f) de doode in borst- en standbeelden uit zijne verglaasde beenderen veranderd (de verglazing van D^r Becker; ontwerpen van Gautier en Giraud tijdens de Fransche omwenteling); g) de verglaasde doode als hedendaagsch plaveisel.

[p. 514]

(B) De wezenlijke verbranding ten huidigen dage: eene aschmaking te Milaan en te Parijs; is zij min akelig dan die in open lucht?

II. BEGRAVING: (A) Het Dichterlijke: Een paar zinnebeelden in 't voorbijgaan herdacht. - Het dichterlijke dezer lijkbestelling: a) naar eenige vermaarde schrijvers der oudheid; b) naar de dichters. - Rusten in vaderlandschen grond is de laatste zucht van banneling en gesneuvelde; onbegraven blijven de gruwelijkste straf onwaardigen toegebracht; onbegraven laten de heetste wraakoefening der overwinnaars, de schrikkelijkste verwensching in aller mond. Graf en oven als drijfveeren der vaderlandsliefde. - Het dichterlijke van het dorpskerkhof en den doodenhof der groote steden. - De godsakker als bron van denkensstof. De gemoedsaandoeningen bij ongeloovigen en geloovigen op het kerkhof verwekt.

B.) Het Wezenlijke: de ijselijkheden van het graf. - Worden de lijken door wormen verslonden? De gekorven dieren op het lijk: a) in open lucht, b) onder de aarde. - De kwalijkriekende grafuitwasemingen herdacht. - Slotsom.

Eerst den verbeeldingskijker vóór het oog gezet! Er valt te beslissen welk lijkbezorgen, de lijkverbranding of de - begraving, het troetelkind der Poëzij is. Hangt de zanggodin de schoonste lauwerkroon aan den grafcypres of aan des vuurtempels schouw? Strooit zij de liefelijkste bloemen op de terpe of op den oven? Dat zullen wij door het zoo dikwijls begoochelende tuig trachten te zien. Daarna ontdoen wij ons van vergrootglas als van gekleurde of ongekleurde glazenreeks en staren, met onbevangen, ongewapende blikken, den oven als het graf in. Het dichterlijke als het wezenlijke van aschmaking en teraardebestelling zal derwijze in oogenschouw worden genomen.

I. Verbranding.

A. Het Dichterlijke.

En de vindingrijke lijkverbranders juichen het vuur toe:

Het vuur is het element der Warmte en des Lichts (Bion)!⁽¹⁾

(1) Bion, Weiherede gehalten bei der Einweihung des Zürcher Krematoriums, Zürich, 1889.

[p. 515]

Het vuur is het zinnebeeld der dichtkunst; de aarde de vertegenwoordigster van het onedele en het ondichterlijke! In de vlammen ondergaan wij eene zinrijke zuivering (Bion, Thompson en anderen). Tot doorschijnende dampen vervluchtigd, snelt de verbrande door de luchtgolven en verzwindt ergens hoog, zeer hoog in het bodemlooze diep. Op eene spanne tijds, is hij in gasvormige baren herschapen, met het ‘eeuwige leven van 't Heelal’ innig verbonden, in ‘de groote zee van het Zijn opgelost’! Zijne onzichtbare atomen kussen dan de kransen der bloemen, dartelen op het gras der beemden, ademen in de planten, stijgen naar de hemelstranden (Ghisleri⁽¹⁾! Door het vuur verteerd worden, is, tot spijt van schrokachtige grafmaden en afzichtelijke grafwormen⁽²⁾, als eene blanke wolk, onbezoedeld in het bovenaardsche verdwijnen. De mensch, die den duisteren nacht des kuils ontsnapt, om in de vlammen te verrooken, dwarrelt den lichtkring in en zweeft, op heerlijke dampvleugels, het bestemmingsoord des schepsels, den hemel binnen⁽³⁾. Naar den hemel, die herkomstplaats der stervelingen, ja, zal de verbrande vliegen, evenals de zwaluw naar haar geboortesnestje.⁽⁴⁾

(1) ‘Ardere, ossia tramutare le nostre carni in cui venne a cessare il palpito del l'organismo, in fiotti ed ondate gazeiformi che si mescoleranno nuovamente all' eterna vita dell' universo, oh rapida trasformazione! In brev'ora confusi coll'intimità del gran tutto!
C'è una bellezza artistica in questo scomparire della vita; ardendo scenderemo, atomi invisibili, a baciare le corolle dei fiori, a scherzare nei campi coll'erbe, entreremo nel respiro degli alberi, voleremo forse colla bufera a visitar plaghe di cielo e regioni lontane. (Ghisleri, Almanacco dei Liberi Muratori, 1881.)
Lo spettatore col pensiero seguitando quella purificazione ardente, quell'uscita a volo degli atomi della umana forma che si dissolve nel gran mare dell'essere, sensibilmente intuisce questa intimita profonda che compenetra l'uomo coll'universo, delicata e poetica concezione dei nostri antichi, armonizzante oggi colle concezioni della scienza. (Ghisleri, Faro di Torino, nummer van 1 Maart 1888).’

(2) Het opschrift van Brunetti's vuuroven luidt: Den wormen onttrokken, worden wij door het reine vuur verteerd; wat de domheid verbood, vordert thans de helderder ziende geest:

Vermibus erepti puro consumimur igni;
Indocte vetitum mens renovata petit.

(3) Den 30 Maart 1886, zei de afgevaardigde Fr. Passy, in Frankrijk's Kamer, dat de verbrande zou opstijgen ‘sous la forme de fumée et de flammes, prenant cette forme aérienne qui est comme une image de l'aspiration de la créature humaine vers le ciel.’

(4) In Figaro, 4 Januari 1881, las men: ‘L'être aimé est dans les espaces, volant près du ciel comme une hirondelle qui veut rentrer où elle est née.’

[p. 516]

Hoe hoog zal het vervluchtigd lijk in de ‘vrije dampkringslucht, waar het door den vuurgloed in opgelost is, wel geraken?’⁽¹⁾ Moeielijk op te lossen vraagstuk. Dr. Lieball verzekerde ons echter, in 1868, dat het de zon wiegelend nabij zweeft.⁽²⁾

En ten slotte dezer zinnebeeldenreeks: Door 't vuur verkolen, is dat den feniks niet afgeleerd, die zich zelven ver-

(1) Albert Heim, Reden gehalten bei der Einweihung des Zürcher Krematoriums, Zürich, 1889, bl. 5: ‘Wir wollen rasch aufgelôst werden in der reinigenden Gluth der Flamme hinaus in die freie Atmosphâre.’

(2) Wij deelen graag Dr. Lieball's beweren mede. In zijn werk Der Welt Verderb durch Todtenbegrabung, das neue Paradies durch Todtenverbrennung, schetst hij ons, zoo P. Bruyn zegt, de voortreffelijkheden der verbranding naar een ‘phantastisch standpunt met het materialisme van Moleschott als onderlaag’. Het ondichterlijke en 't dichterlijke reiken er zoo koddig elkander de hand, dat de lachspieren van menigen lezer er door in beweging zullen geraken. Dr. Lieball weet: ‘1^o Dat de doode door de verbranding van zijn lijk wordt opgelost in lucht, die de gansche hemelruimte vervult, en met alle planeten, met zon, maan en sterren in onmiddellijke verbinding staat. De doode komt daardoor in den waren zin van het woord in den hemel, het vaderland der hemellichamen, en komt zoo in de mogelijkheid om als dunne, lichte lucht tot alle hooger ontwikkelde planeten, ja tot de zon zelfs op te zweven, terwijl in het graf het zware lichaam aan de aarde gekluisterd is. - 2^o Dat door het louterende vuur de doode in zoeten geur veranderd wordt, want alle gebraden vleesch riekt goed en verspreidt een zoeten geur; terwijl de begravene in verrotting en stank overgaat en aas wordt der walglijkste wormen. - 3^o Dat door de verbranding van millioenen menschen en dieren, die er dagelijks sterven, de lucht steeds warmer en vetter, en daardoor het klimaat steeds zachter en voedender en vruchtbaarder wordt. - 4^o Dat de veel grootere zachtheid en fijnheid der lucht ook op de gezondheid en den levensduur van menschen en dieren grooten invloed uitoefent, dewijl warme, vethoudende, welriekende lucht aan de ademings- en arbeidsorganen van menschen en dieren minder wrijving en ontsteking veroorzaakt dan koude, droge, magere en stinkende lucht. - 5^o Dat de welriekende, aan opgeloste vleeschatomen rijkere lucht meer voedt en minder verteert dan stinkende, vetlooze, magere en droge lucht, waarvan wij het bewijs zien bij koks en keukenmeiden, die meestal een doorvoed, dik voorkomen hebben, ofschoon zij gewoonlijk niet veel eten, maar zich meer met de goede uitwasemingen der gebradene en gekookte vleeschspijzen dan met deze bestanddeelen zelf voeden. - 6^o Dat de nagelaten verwanten en vrienden in de overgebleven asch en in het gebeente een werkelijk aandenken aan den overledene bezitten en, door dat in schoone urnen te bewaren, eene schoone versiering verkrijgen voor kamers, huizen en tuinen.’ Vgl. P. Bruyn, Lijkbegraving en lijkverbranding in de Studiën op Godsdienstig, Wetenschappelijk en Letterkundig gebied, XXII jaargang, Dl. XXXIII, 1889.

[p. 517]

brandde, om uit zijne assche verjongd te herrijzen?⁽¹⁾ Welk ander lijkbesteden kan zóo dichterlijk de vernieuwing des levens, o lief vooruitzicht, verzinnelijken? Baart het dan nog verwondering dat de helden der oudheid uit hunne assche, gelijk de onsterfelijkheidsvogel, wilden heropstaan?

De verbranding zou dus, zinnebeeldig gesproken, even wel het dichterlijk gevoel van stofvereerders, als van dat vrome christenen bevredigen. Door de rookkolom, welke de schouw des vuurtempels ontkronkelt, verdwijnt de aanhanger van het niet na den dood in het vormlooze ijdele; de belijder van het voortbestaan der ziel, die van haar stoffelijk omhulsel bevrijd is, wordt tot de eeuwige lustwaranden opgevoerd. De aschmaking alleen, zoo beweren hare voorstanders, is bij machte het akelige des doods weg te nemen: zij verbergt het sierlijk onder een prachtgewaad, uit de gouddraden der verbeelding geweven, met de bloemen der poëzij bestipt.

Eer wij door den vuurijver der ovenliefhebbers ontvonken, onderzoeken wij bedaard de waarde dier vooruitgezette zinnebeelden. Dragen deze beelden den echten stempel der dichterlijkheid, die slechts verbloemde waarheid, wij zullen hun voorzeker den wierook onzer bewondering niet onthouden.

Dat, in het verleden, de aschmaking op den brandstapel het hart der omstanders kon ontroeren en hunnen geest ontgloeien, is mogelijk. Dat is zelfs door de geschiedenis bewezen. De Aryas zagen in het opwaartsdringen der rookwolken het zinnebeeld van een snel heenreizen naar de Vaders, naar de Pitris. Waarom niet? Zij hechtten immers geloof aan het louteringsvermogen des vuurs. Zij dachten dat die verdelgende hoofdstof het onsterfelijke van het stoffelijk omkleedsel moest bevrijden. Zoo ontdoet de smeltkroes het goud van de bevuilende aarde, den diamant van het glansverdoovend erts. De Aryas waren innig overtuigd, dat zij maar, na het wegruimen van dien lichamelijken hinderpaal, den weg der zaligheid konden inslaan. De geloofsleer en zij alleen schonk toen aan den lijkbrand eenige dichterlijkheid. Iets dergelijks wordt hedendaags in Hindoestan opgemerkt. De opgewekte weduwe snelt er, soms blijmoedig, in het vuur, welk haren echtgenoot verslindt. De beweegreden dezer zelfopoffering is de zoete hoop

(1) Wegmann-Ercolani, De lijkverbranding aanbevolen voor de gezondheid der levenden en uit eerbied voor de dooden, Maassluis, 1874. Hol. vertaling: bl. 69.

[p. 518]

dat hare ziel, van het stofkleed ontdaan, van alle zonden losgebrand, met heuren gemaal het eeuwig heil zal genieten. Grieken en Romeinen, door wijsgerige stelsels bewogen, door geloofsleeringen gedreven, zag men het lijkvuur aansteken. Uit dien hoofde was het verbranden bij hen van geen aantrekkelijkheid, van geen aandoenlijkheid ontbloot. De vrees voor een mogelijk onteeren des lijks door dierentand of menschenhand verhoogde, in hunne oogen, het heerlijke van het vernielingsmiddel. De praalzucht wees den Romeinen daarenboven den doodshaard als een onderscheidingsteeken aan, als eene gelegenheid om zich zelven, bij het verkwisten van honderden en duizenden, in de denkwijze der menigte op te vijzelen, te verhemelen. De vergodingslust hunner keizers zag in de reusachtige vuurspitszuil het voetstuk der onsterfelijkheid; zij vond in den wind, die er van opsteeg, het zinnebeeld van het opvliegen hunner ziel naar de woning der goden. Bij Germanen, Skandinaviërs en Slaven kon ook het tot asch brengen de verbeeldingskracht scherpen, den dichtergloed aanhitsen. Geschiedde dit lijkbestellen er immers niet of, in open veld, onder het blauw uitspansel des hemels? of onder het looverdak der hoogstammige boomen van het eeuwenheugend woud, te midden eener menigte door geheimvolle plechtigheden fel bewogen?

Edoch, ernstig gesproken, kon en kan dit verteren der lijken in open lucht, in werkelijkheid, bij ooggetuigen iets anders verwekken dan afkeer, walg, sombere gemoedsaandoening?

Wij willen hierover geen getuigenissen in het grijze verleden opsporen. Onvermeld blijve het dus dat de Romeinsche en Grieksche dichters, die zoo talrijk het begraven van lijk of asch bezongen, voor het lijkverbranden uit hunne harp schier geen akkoorden wisten te slaan. Onaangestipt weze het wat Eustathius ons bericht. Een dichter werd door de ijselijke verbranding zoo kwalijk ontroerd, dat hij, in eene hartstochtelijke aanroeping, Prometheus smeekte het vuur, den menschen tot weldaad geschonken en door hen tot de afschuwelijke aschmaking misbruikt, van de aarde te willen wegnemen.⁽¹⁾

Wij willen zelfs niet herinneren hoe, bij Grieken als bij Romeinen, het verbranden voor geene lijkbesteding gold. O welsprekende verachting! Hij alleen, op wiens overblijfselen wat aarde was gegooid, - het injectio glebae - had een

(1) Eustath. in Iliad. A. bl. 32.

[p. 519]

graf en mocht op godsdienstige rechten aanspraak maken. Neen, op geen dezer getuigenissen van vorige eeuwen worde gesteund. Een tafereel der huidige vernieling door het vuur in open lucht dient opgehangen. Vele schrijvers hebben er ons de ijselijkheden van afgeschetst. De stof huns verbaals werd vooral aan de Hindoesche aschmaking ontleend. Wij meenen den lezer over de dichterlijkheid van dergelijke lijkbestelling genoeg in te lichten, door het overdrukken der bewoordingen, waardoor graaf de Beauvoir,⁽¹⁾ ooggetuige eener verbranding in Siam's hoofdstad, Bangkok, zijne gewaarwordingen lucht geeft.

‘Ik beken dat er voor de levenden weinige schouwspelen zijn, zóo ijselijk, zóo zielontroerend, zóo zeer geschikt om ons, gedurende slapelooze nachten, te beangstigen. Ten einde de plaatselijke bijgeloovigheid niet te hinderen, houden wij ons op een twintigtal meters afstand en zien wat volgt. Het lichaam, in wit lijnwaad gewikkeld, wordt uit de doodkist genomen en, in het paviljoen, op eene driedubbele rij droge mutsaarden neergelegd. De “Chaô-klein-balat,” of hoogepriester der talapoins, ontsteekt de houtmijt. De vlam slaat omhoog; haar glans en de eerst opstijgende rook beletten iets te zien. Van lieverlede slaan de vlammen te neer en verzwakt de rook; de vuurgloed blijft door het lijk bekroond, wiens vleeschdeelen, te midden der godvruchtige stilzwijgendheid der toeschouwers, ijselijk knappen en knetteren. Daar de brandende maar daags te voren ontsliep, krimpen, onder den invloed der hevige hitte, de nog versche zenuwen en spieren. De armen krommen, vinger- en teenleden bewegen; de inkrimpende beenen stampen de houtskolen weg. Ware het niet natuurkundig bewezen dat eene doode kat op den rooster als een levende kikvorsch met de beenen spartelt, wij zouden moeten gelooven dat de ongelukkige ontwaakt, herleeft! Dit menschenlijk, dat met hortende stuiptrekkingen zijne ledematen opsteekt, schudt, en op het gloeiende vuur van smart schijnt te sterven, doet mij het bloed, ik beken het, in de aderen stollen. Hier sterven? o neen, o neen!’

Maar waarom ons verder over het dichterlijke of ondichterlijke eener verbranding op houtmijten bekreund? Dergelijke aschmaking is buiten spraak. Zij zal of kan nimmer op Europa's bodem plaats grijpen. De lijken in open lucht tot assche willen brengen, ware een slecht, ondoelmatig vernielingswerk weder aanvangen. Rome's en Griekeland's doodshaarden verpestten uren lang den omtrek en stichtten soms brand (Claudius). De lichamen werden er traagzaam, ontoereikend in verbrand, nauwelijks wat verkoold. Zulks ook gebeurt heden in Hindoestan, in Siam, alom waar de houtstapel ter lijkvernieling oprijst. Menigeen werd in der eeuwen loop

(1) Voyage autour du Monde.

[p. 520]

levend den vlammen prijsgegeven; menigeen kwam, bij huisbrand, in den vuurgloed om: waren de lichamen dier ongelukkigen, hoe lang zij er ook bleven in liggen, ooit volkomen tot asch gebracht? Voorzeker zou de aschmaking thans geen voorstanders vinden, had zij enkel de kostelijke, ondoelmatige houtmijten der oudheid te haren dienste. Maar wetenschap en nijverheid schonken onlangs den liefhebbers brandkisten, die de gezondheidsleer bevredigen en het tot asch gloeien volmaakt bewerkstelligen.

Wij opperen dus de vraag: is er iets dichterlijks in het verbranden der lijken in eenen oven?

Het tot asch brengen op den brandstapel zagen wij den volken der oudheid wel eens zinstreelend, hartroerend, geestverheffend, zaligmakend zelfs voorkomen.

Verscheidene beweegredenen brachten, zoo wij het aanstipten, deze indrukken teweeg: het grootsche schouwspel eener verbranding in open lucht; de vrees voor het lijkonteeren; de vergodingslust; de praalzucht; wijsgerige stelsels en geloofsleeringen: vooral het louteringsvermogen des vuurs.

Welke dezer beweegredenen kan hedendaags, vóór den smeltoven, ons hart ontvlammen, onze zinnen streelen, onzen geest verheffen? Geen! En inderdaad:

Waar is het grootsche, het indrukwekkende en ingrijpende van een roosteren in eenen gemetselden oven?

Is het crematorium heden ten dage een bevrijder van lijkonteering? Uit welk oord zouden, in onze negentiende eeuw, barbaren opdagen ter grafschennis? Sinds lang heeft de beschaving de Europeesche volken boven dit peil der dierlijkheid verheven.

De roemzoekende Romein voerde zijne praalzucht bot in het oppronken des brandstapels; in de onversierde brandkast zal thans koning als bedelaar onopgesmukt verrooken.

Zal de oven den vergodingslust van gekroonden, indien zulke lust eenen vorst nog kon bekruipen, voldoen?

Allerlei godsdienstige en wijsgerige stelsels hadden in het verre verleden het vuur vergoddelijkt of het minstens onontbeerlijk voor de zaligmaking doen achten. Wie gelooft er nog aan de louteringskracht der vlammen? Wie meent dat wij zonder het vuur de baan der gelukzaligheid niet zullen inslaan? Treden ware christenen, vrijdenkers, godloochenaars, stofvereerders of wie ook, nog zulke onzinnigheid bij? Het vuur is als geene godheid meer aanzien; zijn zedelijk louteringsver-

[p. 521]

mogen, zijne onontbeerlijke tusschenkomst tot de zaligheid, staan sinds lang als hersenschim geboekt. Wie ziet tegenwoordig in het vuur iets anders dan een hoofdbestanddeel der natuur, rijk aan weldaden veelal, onheilstichtend meermaals?

Al wat den brandstapel voorheen dichterlijk maakte, is dus der urn thans ontnomen. Menig dichter wil, kost wat kost, het zuiveringsvermogen des vuurs tot het verheerlijken van den oven behouden. Maar, zoo M. Bianchetti schrijft: ‘Ontsteek eenen vuurhaard en leg er een ossekwartier op, zal de vlam een louterend, geestmakend werk verrichten? De oven heeft geen ander vermogen dan te branden, te roosten, te vernietigen. Het stuk hout, welk de vlam voedt, ondergaat geene geestwording, maar verbrandt; zoo verbrandt de vlam het menschenlichaam; alle lichaam laat, bij ontgloeing, een weinig assche na.’

Het eenige beeld van crematorium als van aschurne is dat eener algeheele vernietiging.

Ten bewijze:

Den vader, dien gij in zijnen doodstrijd bijstondt en den laatsten adem zaagt uitblazen, wiens wezenstrekken, door den dood voor eenige stonden met iets onbepaalbaar schoons beglansd, gij aanschouwdet, hebt ge thans godvruchtig gekist en weemoedig kerkhofwaarts gevoerd. Zeg, weet ge nu niet dat uw dierbare overledene dáar, op dat plekje des godsakkers, uitgestrekt ligt en er gerust slaapt, terwijl hij de laatste gedaanteverwisseling ondergaat? Ja, gij zijt desbewust. Begeef u integendeel met den diepbetreurde naar den oven. Gij voert hem in eene kist ter bestemmingsplaats. Gisteren nog zaagt gij hem levend en gij weet dat hij nu nog ongedeerd in die kist sluimert. Eensslags gaapt de oven; de kist, uw dierbare, zinkt in de vlammenzee. Een uur verloopt, en, op dien tijd, heeft het vuur, onder uwe oogen, vernietigd wat de aarde maar na jaren in haren schoot vernietigen kan. Een uur verloopt, en men steekt u een paar kilogrammen asch in de hand. En dat is al wat van mijnen vader overblijft? vraagt ge verbluft. Gij kunt uwe oogen niet gelooven! En echter, er is geen twijfel mogelijk: dat is uw doode, niets meer, niets meer!

‘Bij de begraving, zegt ergens P. Bruyn, doen wij het lichaam neerdalen in het graf, dat aanstonds gesloten wordt. Wel weten wij, dat de ontbinding spoedig volgt, dat er binnen betrekkelijk korten tijd weinig of niets van dat lichaam over-

[p. 522]

blijft. Maar daar maken wij abstractie van; wij denken er niet verder aan. En jaren en jaren na de begrafenis zal een kind nog het graf zijner ouders aanwijzen en zeggen: daar liggen vader en moeder; en het ondervindt een zekeren troost bij die gedachte; en het gevoelt zich daar als in de nabijheid zijner dooden; en zijne natuur verliest zich in dat gevoel. Maar zal de mensch zoo spreken en gevoelen bij eene aschurne? Heeft hij daar de voldoening, die zijne natuur vraagt? Onmogelijk. Bij de verbranding is het laatste wat wij zien: de vernietiging van het lichaam. Als het proces is afgeloopen, zeggen wij: het is gedaan, mijne dierbaren zijn weg. En het weinigje asch, dat wij mee naar huis mogen nemen, is het bewijs, dat inderdaad alles gedaan is, en wij voorgoed van onze dierbaren zijn gescheiden. Zeg, dat hier de verbeelding in spel is, daar ook in het graf de lijken verteerd worden. Het zij zoo. Het redeloos dier blijft koud bij hetgeen er gebeurt met de lijken van die het hebben voortgebracht; maar zoo is de mensch niet geschapen⁽¹⁾’

Wij knielen bij den grafzerk, waar de naam eens beminden overledenen in gebeiteld is. Wat gaat er in ons om? Hoe komt het gansche verleden des dooden ons weer in het geheugen! Hoe herinneren wij ons wat al daden hij verrichtte, wat al heil hij ons en zich zelven aanbracht, wat al smart hij leed! En, is het zinsbegoocheling? maar verleent hij, die daar slaapt, geen gehoor aan onze stem? Beantwoordt hij onze vragen niet? Wie toch die onwetens en onwillens zijnen dooden, bij het prevelen eeniger gebeden, geen woord toestuurde? Schijnt het u zelfs niet dat de begravene uit de tombe oprijst? Hoor, lezer, hoe N. Beets, de beproefde vader, zijn beaard ‘lief jongske’ op de terpe toespreekt⁽²⁾:

Dan schetsen we ons uw beeld, in 't spelen, staamlen, koozen,
In dartle kindervreugd of ongestoorde rust,
Dat zachtblauw oog vol liefde en levenslust,
Die wangen frisch als lenterozen,
Dien mond, die stervend nog ons handen heeft gekust.

Kan dergelijk beeld uit wat assche opgeroepen worden?

(Wordt voortgezet.)

(1) P.B. Bruyn. L. cit.,

(2) N. Beets, Volledige Werken, Herinnering, 3^de deel, 5^de druk. Vgl. Bij een Grafpaal (naar William C. Bennett).