De Vlaamsche Kunstbode. Jaargang 21

[p. 133]

Pieter Langendijk.

Pieter Langendijk is te Haarlem op 25 Juli 1683 geboren uit het huwelijk van Arend Langendijk en Anneke Nieuwenhuijzen. Zijn vader was metselaar, en, hetzij hij door zijn beroep veel geld verdiende of door erfenis in het bezit van kapitaal was gekomen, hij liet voor eigen rekening een huis bouwen in de Gierstraat, over de Botermarkt.

Pieter was een jongetje van zes jaar, toen zijn vader grafwaarts werd gedragen, en ofschoon zijne moeder de metselaarszaak eenigen tijd aanhield, hare krachten waren er niet voor berekend en daarom verwisselde zij voor eenen linnenwinkel.

Alle zorgen werden aan Pieter besteed. Zeer spoedig vertrok hij naar Amsterdam, om onder de leiding van Willem Sewel onderwijs te ontvangen in het Latijn.

In het leven van de moeder van Langendijk schijnt kort hierop eene kentering ontstaan te zijn; de vroeger zoo zuinige huisvrouw is een spilzieke en aan den drank verslaafde moeder geworden. Hieruit volgde, dat onze dichter zijne moeder naar 's-Gravenhage moest volgen en in een zeer klein winkeltje een somber bestaan moest zoeken. Indien hij niet voor de winkelnering bezig moest zijn, bracht hij zijne uren door met teekenen en het schetsen van landschappen. Echter moest er naar andere middelen uitgezien worden om in de behoeften van het leven te voorzien. Een weefgetouw werd door hem gekocht en binnen zeer korten tijd verstond hij de kunst om damasten servetten te weven, waarbij natuurlijk zijn kennis van het teekenen hem zeer te stade kwam en stelde hem in staat zijn eigen patronen te vervaardigen. Toen hij zijne eerste groote damaststukken had afgeweven, ging hij er mede naar Amsterdam en verkocht die. Dit wekte bij hem weder de lust op om Den Haag te verlaten en hij ging zich daarom met zijn moeder in de hoofdstad opnieuw vestigen. Nauwelijks was hij hier burger, of hij kreeg eene betrekking bij Prado, daarna bij Jan Brand en eindelijk bij A. Verhamme, een der voornaamste zijde-fabrikanten van dien tijd, die hem op een aanzienlijk salaris tot zijn patroon-teekenaar aanstelde. Ruim negen jaren bekleedde hij dien post.

In 's-Gravenhage had Langendijk reeds het bewijs gegeven van zijne zucht voor de dichtkunst, maar de Haagsche dampkring scheen in dit opzicht voor hem niet zoo gelukkig als de Amsterdamsche. Aan het IJ wonende verzuimde hij niet zijne neiging bot te vieren. Het stuk Don Quichot op de bruiloft van Kamacho was de eerste vrucht van zijn talent, die in den smaak van het publiek viel. In 1711 werd het gedrukt en driemaal achtereen met groote toejuichingen op den Amsterdamschen schouwburg ten tooneele gevoerd.

Het kon niet anders of deze uitslag prikkelde Langendijk's ijver en daardoor ontwierp hij verschillende andere tooneelwerken.

Om voor een oogenblik zijne lier een anderen toon aan te laten slaan, hielp hij Harmanus Arkelkot met de berijming van het treurspel Cato van den Engelschen dichter Addison.

In dezen tijd was de zon van zijn roem al zeer hoog gerezen en onder de voortreffelijkste dichters werd hij gerangschikt. De stad aan het Spaarne speet, het dat de stad aan den Amstel de dichter, dien zij gekoesterd had en die bij haar het levenslicht had genoten, te Amsterdam woonde. Daar moest verandering in gebracht worden. De Haarlemsche Rederijkerskamer ‘Trouw moet blijken’ benoemde Langendijk in 1720 tot haren factor. De plicht, welken deze betrekking hem oplegde, noodzaakte hem ernstige stukken te maken bij den aanvang van een jaar. Door de verschillende gebeurtenissen op te teekenen welke tusschen de 12 maanden voor waren gevallen, heeft

[p. 134]

Langendijk een gewichtigen dienst bewezen aan deze rederijkerskamer. Tegen de vrijheid van accijns welke zij genoten, kwamen eenige koffiehuishouders op, met het voorgeven dat het verloop hunner nering en het niet bezoeken hunner kroegen daardoor ontstaan was; zij verzochten daarom aan de regeering dat de vrijheid van accijns aan de rederijkerskamer verleend, mocht worden ingetrokken. Langendijk schreef een ‘Verweerschrift der drie aloude Haarlemsche Rendenkamers,’ hij verdedigde hierin het voorrecht zijner kunstbroeders zoo openhartig en flink, dat de regeering hun vrijheid van accijns handhaafde.

De tijd naderde dat Langendijk niet meer bij zijn patroon Verhamme werkzaam kon zijn; zijn contract was geëindigd. De Haarlemsche fabrikanten deden hem voortdurend aanbiedingen om zijn vermaarde patronen. Daaruit volgde, dat hij, om dadelijk bij de hand te zijn, in 1722 eene woning betrok op den Kleinen Houtweg, even buiten zijn geboortestad.

In 1721 had hij al een uitgebreide verzameling van dichtwerken en besloot daarom tot de uitgave. In genoemd jaar kwam van de pers ‘De gedichten van P. Langendijk, I^e en II^e deel, te Amsterdam bij de weduwe B. Visscher, Boekverkoopster. 4^o.’

De opbrengst van deze twee deelen had hem een ruim bestaan kunnen verschaffen, indien niet zijne moeder, door hare verkwisting en drankmisbruik, de hoofdsom totaal verkwistte.

Langendijk schijnt voor zijne moeder alles over gehad te hebben; hij bleef bij haar wonen en betaalde alles voor haar. Hij voor zich begeerdeniets meer dan zijn boekerij en prenten verzameling te behouden. In den winter van 1724 werd zijn optimisme geknakt; een ongemak aan zijn oog belette hem zijn gewone kostwinning voort te zetten, en hervatte hij zijn damastfabriek. Hoewel hij spoedig geheel herstelde, hield hij de werkzaamheden voor de fabriek aan, en breidde die nog verder uit.

De moeder van Langendijk overleed in 1727 en terstond trouwde hij met Joanna Maria Sennepart van Amsterdam.

Was zijne moeder lastig voor hem geweest, zijne vrouw deed voor haar niet onder. Twistzucht en een humeurtje waar geen huis mede te houden was, maakten dat Langendijk een allertreurigst leven sleet. In 1739 - het sterfjaar van zijn vrouw - droeg hij echter met lankmoedigheid den last van dit huwelijk.

Thans zou men moeten denken dat na den dood van zijn vrouw de dichter zijn dagen onbekrompen doorbracht. Maar het tegendeel is waar. Wat de reden daarvoor is geweest, is niet juist te bepalen; maar dat hij geldgebrek had, bewijst ons het jaar 1747, toen hij door zijn schuldeischers genoodzaakt werd zijn boeken en teekeningen, alsmede zijn inboedel te verkoopen en daardoor een zeer bekrompen bestaan leidde.

Door de uitgave van zijn ‘De Gravin van Holland,’ in jaardichten beschreven, verrijkt met al de beeltenissen dier Prinsen, nauwkeurig, naar de echte aloude tafereelen, op de zaal van 't Raadhuis der stad Haarlem, te Haarlem, bij J. Bosch 1745. 4^o’ - had Langendijk een bewijs gegeven van historie-kennis. Van de stad Haarlem was geene andere stedebeschrijving dan die van Samuel Ampsing, en deze liep niet verder dan tot 1628. Zucht om den roem uit te breiden van zijn geboorteplaats, had hij reeds jaren plan gehad het werk van Ampsing te vervolgen en over de stad Haarlem had Langendijk reeds veel bijeenverzameld.

De regeering van Haarlem wilde eene stedebeschrijving hebben en overtuigd van Langendijk's bevoegheid, en hoogst waarschijnlijk nog meer uit medelijden met zijn armoedigen toestand, benoemde zij hem tot historie-schrijver harer stad en stelde hem als zoodanig aan op den 5^den Februari 1749. Om hem geheel de gelegenheid te geven dat hij rustig aan zijn arbeid kon voortwerken, deed men hem bovendien de gulhartige aanbieding om hem van stadswege zijn levenlang

[p. 135]

van levensmiddelen en inwoning in het Proveniershuis te Haarlem te voorzien. Deze aanbiedingen werden door Langendijk met dank aanvaard.

Of hij zich nu juist in die woning in het Proveniershuis met Haarlemsche historiestukken bezig hield, kan betwijfeld worden, want geschiedkundige werken kwamen niet van hem uit en de Haarlemsche regeering zag geen vruchten van den nieuwen geschiedschrijver harer stad.

Zeven jaren heeft hij daar gewoond, maar zijn letterkunde heeft hij alleen beoefend; ‘Xantippe of het booze wijf des Filosoofs Socrates beteugeld,’ schreef hij o.a. in dezen tijd.

In Februari 1756 was hij naar Amsterdam gekomen om de vertooning van zijn stukken bij te wonen. Ongesteld kwam hij naar Haarlem terug en bleef sukkelen tot Juni. Toen scheen het dat hij niet beter zou worden.

Hij behoorde tot geen kerkgenootschap. Door de gezinte zijner moeder en zijn inwonen bij Willem Sewel had hij geruimen tijd overgeheld tot de inzichten en leerstellingen der Kwakers, maar reeds lang was hij deze richting ontloopen.

Zijn vader was Doopsgezind In Juni 1756, ziende dat hij niet beter zou worden, beklaagde hij zich aan een zijner vrienden, dat het hem speet geen Doop- en Avondmaal te kunnen gebruiken. Met eene van aandoening trillende stem las hij hem zijne Berijming van de twaalf Geloofs-Artikelen voor, en verzocht door een Doopsgezinden leeraar gedoopt te worden.

De kerkeraad dier gemeente vergaderde op het Klein-Heiligland, gaf hiervoor toestemming en hun predikant Jan Visser bediende dit sakrament aan Langendijk op 13 Juni 1756, terwijl onze dichter op zijn sterfbed lag.

Vijf dagen later bezweek hij in den ouderdom van drie-en-zeventig jaren.

Langendijk's leven wordt gekenmerkt door verschillende omstandigheden. Nu eens badende in de grootste weelde, straks weder is de dichter omringd van het nijpendste gebrek. Nu eens schittert hij in de balkons en loges van den grooten schouwburg op het Leidscheplein te Amsterdam als een der voornaamste gunstelingen van het publiek, en als straks het laatste bedrijf uit is, davert de zaal van het geroep: ‘Langendijk, Langendijk, en ziet men den gevierden blijspel-dichter voor het voetlicht treden; straks weder zit hij neder in het Proveniershuis te Haarlem, omringd van eenvoudigen in den lande, niets meer voor het leven kunnende doen dan te wachten op den dood.

En toch is in zijn leven een gedeelte van den tijd waarin hij leefde afgespiegeld. Hij vertegenwoordigt de licht- en schaduwzijde van de achttiende eeuw.

Niemand zal hem den titel van blijspeldichter kunnen ontzeggen. Na Gerbrands Adriaanz Brederoo was hij een der grootsten. Te midden van allerlei Fransche naäping had hij den eerlijken moed oorspronkelijk te zijn en in blijspelen als Quicampoix of de windhandelaar en Arlequin Actionist den op den dwaalweg verkeerenden handelaars in het beruchte jaar 1720 hun beeld voor oogen te houden.

Het tooneel in het windhandelaars-koffiehuis draagt alle kenmerken van een kopie naar de natuur, en is daarom ook als eene gewichtige bijdrage tot de kennis van dien dwazen tijd belangrijk.

Tegenwoordig zou men zijn stukken niet goed kunnen opvoeren, daar zijne kwinkslagen te dikwerf te voorschijn komen in het havenlooze en vuile kleed der platheid.

Dit verwijt hebben wij niet aan den schrijver, maar aan den tijd, waarin hij leefde te doen. Hij zou in onze dagen zich niet aan zulk een vergrijp hebben schuldig gemaakt.

[p. 136]

Ook zijne historische geschriften kunnen ons niet voldoen en daardoor bewijst het opnieuw, dat de geschiedenis beter beoefend wordt, dan in zijn tijd.

Over zijn Graaven van Holland schreef Hofdijk indertijd;

‘De platen in dat boek zijn het eenige wat nog waarde heeft. Melis Stokes Rijmkroniek is levendiger dan Langendijks Jaardichten, en gij staat verstomd wanneer ge, na van Dirk den Eerste tot Dirk den Zevende allengs zoetelijk in slaap te zijn gewiegeld, plotseling verrast wakker schiet bij het schoone

Rampzalige Gravin, hoe smolt gij van verdriet;
De roozen uwer jeugd verwelkten in uw tranen,

waarop hij de jonge Ada toespreekt; en gij vraagt onwillekeurig: is dit eigene begeestering, of werd hier Vondels

Zij ging in roozen op, nu gaetze in tranen onder,

verwerkt?

‘Want waarlijk - die teedere rozen van Adaas jeugd staan wonder vreemd in den dorren hof van de Graaven van Holland.’

Maar al kunnen zijne werken voor dezen tijd geen modellen meer wezen, in Langendijk heeft Nederland een voortreffelijk dichter der 18^de eeuw gehad. Zijn tijdgenooten noemden hem den Nederlandschen Plautus en Molière. En al is op dien lof wel wat af te dingen, dit is toch zeker, dat met hem het Nederlandsche blijspel te niet ging, dat door Glanor, Mulder e, a, in het laatst der 19^de eeuw nieuwe teeken van leven openbaart.

In het voorbericht van zijn Wederzijds huwelijksbedrog, Amsteldam, bij Hendrik van de Gaete 1718. 8^o. zegt Langendijk: ‘Een blijspel bereikt veel beter de grootste bestemming van het tooneel: verbetering van de zeden. Ik voor mij prijs vooral het schouwburgdicht wanneer er gierigaarfs, verwaanden, zotte doktoren, beursschrapende advokaten, jaloersche knorrepotten, schijnheilige bedriegers, losse minnaars en minnaressen, koppige dwarsdrijfsters, zwetsende pofhansen, doorslepen vleiers, domme boeren, geestige knechts, nijdige buurlieden, razende geleerden en malle poëeten ten tooneele gebracht en naar verdienste behandeld worden. Onze dichters zouden wéldoen wat meer bij Molière ter school te gaan.’

Hebben deze regelen van Langendijk nog niet dezelfde beteekenis als toen zij voor honderd jaar geschreven zijn? Zou het geen zegen voor de dramatische kunst in ons land wezen, indien door schrijvers en dichters deze les ernstig ter harte werd genomen?

ZAIM.