De Vlaamsche Kunstbode. Jaargang 10

[p. 442]

De eerste Muziekdrukkers der Nederlanden.
III.

Op 22 December 1541 verleende Keizer Karel eene derde privilegie voor het drukken van zekere muziekwerken. Het was aan Hendrik ter Bruggen.⁽¹⁾

Wie was die nieuweling in het nog onbeploegde veld der muziekdrukkerij?

Hendrik ter Bruggen was een antwerpsche boekhandelaar, die zich vooral bezig hield met het drukken van landkaarten en platen. In de Archieven van Antwerpen vonden we een akt, gesloten in 1540⁽²⁾ voor het Schepencollegie dezer stad, waarbij Engele Henrickx, weduwe van wijlen Godfried van der Haeghen en toenmaals echtgenoote van Jan de Cock, toestemt eene overeenkomst te sluiten met den boekhandelaar Hendrik ter Bruggen nopens zekere tusschen hen hangende rechtsgedingen, te Brussel en te Antwerpen. Hendrik ter Bruggen verbindt zich in dien akt aan de vrouw van Jan de Cock te overhandigen, zijne koperplaten, zijne perssen en andere gereedschappen om platen te drukken, zijne landkaarten, enz,⁽³⁾, en deze zal er gedurende eenige jaren voordeel uittrekken, ten einde de som van negen honderd vier en twintig gulden carolus te vereffenen die ter Bruggen haar schuldig was.

Had Hendrik ter Bruggen aan den Keizer de toelating gevraagd om muziekwerken uit te geven, om er zelf van te genieten, om zelf eene muziekdrukkerij op te richten? Neen: ter Bruggen verbond zich met Willem van Vissenaecken en Thielman Susato.

(1) ‘Octroy om te mogen printen zeker boecken van muysicke voor Henrick ter Bruggen.’ (Zelfde register n^o 20,778 der Rekenkamer, hooger aangehaald).

(2) Sub Wesembeek en Grapheus 1540, deel 2, bl. 189 ss.

(3) ‘Coperen platen, coperenplaetpersse ende andere gereetschap, etc., charten, mappen ende figueren, etc.’

[p. 443]

Die driedubbele verbintenis moet in het begin van het jaar 1542 gesloten zijn geweest, korts na het door den Keizer verleende privilegie; want daar reeds in September van hetzelfde jaar, de deelgenoten twist gehad hadden en zich niet meer konden verstaan, wisten Vissenaecken en Susato, door een contract de ontbinding der vereeniging veinzende, er den ongelukkigen ter Bruggen uit te verwijderen. Dit geveinsd contract werd op 12 September 1542 des morgends geteekend, en des namiddags, in de herberg het Beerken, op de Lombaarde-Vest, nam het tweetal afscheid van ter Bruggen.

Intusschen was hunne drukkerij opgericht en gedurende hetzelfde jaar 1542, verscheen hun eerste werk, dat enkel den naam draagt van Vissenaecken: Modulationes, quatuor vocum musicae, numero XXVI, ex optimis autoribus diligenter selectae prorsus novae, atque typis hactenus non excusae.

Die verzameling in 4^o bevat toonzettingen van twaalf verschillende musici en o.a., van Tielman Susato, een der deelgenoten, die een verdienstelijk toonkundige was, zooals wij verder zien zullen⁽¹⁾.

Maar het waren niet al rozen in het leven van Susato! Nauwelijks had hij zich van ter Bruggen ontslagen, als van Vissenaecken, in plaats van het tweede onbindings-contract der maatschappij voor geveinsd te houden, zooals het inderdaad was, dit contract voor ernstig opnam en van Susato de betaling eischte der in dit tweede contract vastgestelde sommen, als derde van het capitaal der ontbonden vereeniging.

Susato, zeker van zijn goed recht, weigerde daaraan te voldoen en werd door zijn oneerlijken deelgenoot voor het Gerecht geroepen. De zaak werd voor den Amman, den Burgemeester en de Schepenen van Antwerpen gebracht; daar elk der partijen eenen advokaat gekozen had, en op 9 April 1543

(1) De andere elf toonzetters waren: Arnoldus, Antoon Barbé, J. Baston, C. Canis, Colin, J. Gallus, Lescuier, C Margot, L. Piéton, J. du Mont en J. Vindess.

[p. 444]

bracht het Magistraat een besluit uit, waarbij Susato ontslagen werd van de eischen van van Vissenaecken, welke laatste tot de kosten van het proces werd veroordeeld.

De groote belangrijkheid van het stuk dat ons al deze bijzonderheden leerde, zal aan niemand ontsnappen. Dit document berust nog in de zoo rijke Archieven der stad Antwerpen.⁽¹⁾

(1) Inder saken geport in rechte voor Amptman, Burghemeester ende Schepenen, etc., tusschen Willeme van Vissenaken, pro quo Assuerus, aenleggere, ter eenre, ende Thielman Susato, pro quo Obbergen, verweerdere, ter andere syden, naedien van wegen des voors. aenleggers geseegt hadde geweest waerachtich te syne dat de voors. aenleggere de voors verweerdere ende een genaempt Henrick Terbruggen hadden tsamen ghehadt ende gemaect sekere societeyt ende geselschap om te druckene musycke oft musyckboecken, dair aff de voors. aenleggere ende de voors. Henrick Terbruggen de ghene waeren geweest die de pinsoenen ende nooten vanden selven principalycken, hadden geordineert ende doen maken, ende de voors. partyen nyet connende veraccorderen oft vereenigen, waeren, nae diversche altercatien ende geschillen, gecompareert voor zekere goede mannen om middele ende maniere te suecken om de selve te verenigen, ten eynde dat sy haere societeyt tsamen hadden mogen onderhouden, mair want sy nyet en consten eenich middele gevinden omme by malcanderen te blyvene, soe hadde men middele gesocht om de selve van malcanderen te separeren, ende omme tselve te doene hadden de voors. partyen, by tusschen sprekene van goede mannen, onderlinge geaccordeert dat een van hen dryen soude stellen alle de gereetschap vande druckeryen, ende soe wie de selve stelde dat die de selve soude moeten behouden voor den prys dat hy de selve stelde, ende nu want de verweerdere voors. hadde den last aengenomen om de voors druckerye ende gereetschap vander selven te priserene, de welcke de selve hadde gepryseert gehadt op 11J^e ende LXXX karolus guldens eens, welcke appreciatie gedaen synde, hadde de voors. aenleggere ende de voors. Terbruggen geavoyeert ende waeren te vreden geweest dat de voors. verweerdere voor den selven prys de voors. druckerye behoude soude, betalende elcx zyn rate vande voors. 11J^e ende LXXX karolus guldens, dwelck beloepende hadde elcx derde pairt hondert XXVj karolus guldens, van welcken hondert XXVJ karolus guldens eens waeren de voors. partyen geaccordeert dat de voors. verweerdere de selve betalen soude elcken in tsyne, in diversche paymenten, te wetene LX karolus guldens eens binnen XIIIJ dagen nae daten vanden contracte ende de reste in drie paymenten, deen derdendeel dair aff te Bamisse doen naestvolgende, tweede derdendeel te Paeschen daere nae ende tderde derdendeel Sint-Jansmisse dan dair navolgende, gelyck dit al blyckende ware by den instrumente auctentyck dair aff synde in date duysent vyf hondert XLIJ den XIJ^en dach Septembris, ende hoewel de voors. verweerdere hebbende in handen vanden voors. aenleggere ende Terbruggen alle de voors. druckeryen ende instrumenten dair toe dienende ende syn proffyt grootelyck dair mede doende, behoirde de voors. paymenten te onderhoudene, zoe en hadde hy tselve nyet gedaen oft hem na den voors. instrumenten inhoudene, oick dat hy den aenleggere metten voors. Henrick Terbruggen zoude geloofte doen voor Scepenen met cautie, nyet willen vugen ende reguleren, soe concludeerde de voors. aenleggere tot betalingen van XXX karolus guldens eens van verscheenen paye, nae luydt vande voors. instrumente, metten costen hieromme gedaen ende te doene, ende voorts dat de voors. verweerdere soude schuldich syn te doene geloefte opt vonnisse voor de voors. Wethouderen de toecomende paymenten inden selven instrumenten begrepen te betalene ende soufficienten borge dair voore te stellene, al nae luydt vanden selven instrumenten, ende van wegen des voors. verweerders concluderende gecontendeert hadde geweest ten eynde dat de voors. aenleggere in syne voortstel oft conclusie gewesen zoude worden nyet ontfangbaer ende dat hij, verweerdere, dair aff soude worden geabsolveert, ende daenleggere geduempt worden in alle costen. schaden ende interesten, gemerckt sy partien in voorgaende tyden zekere societeyt vande voors. druckeryen hadden geexarceert gehadt, dat sy ten lesten om zekere differenten dair nu gheen questie omme en waere van malcanderen hadden willen scheyden, men alleer sy totter selver scheydinge hadden willen procederen, zoe was warachtich dat de voors. aenleggere ende verweerdere tsamen met malcanderen hadden geaccordeert dat sy tsamen souden blyven dienende, ende dat alsulcken contract als sy maken souden soude alleenlyck respicieren den persoon van den voors. Henricx, ende voor alsoe vele als sy er onder hen beyden geruert souden syn, soude tselve wesen simulaet, navolgende welcken accorde alsoe tusschen hen partyen gesloeten synde des voornoens, soo waeren sy des nanoens vegadert geweest in sekere herberge geheeten het Beerken, gestaen op de Lombairde veste, aldaer sy vanden voors. Hénrick gescheyden waeren, ende, zoet scheen, oick van malckanderen, alst bleke by den voors. contracte dairaff synde navolgende welchen contracte zoe hadde de voors. verwéerdere de gereetschap edde de druckerye innegeset te gevene ende te nemene op 11J^e ende LXXX karolus guldens, die moeste Henrick Terbruggen hem geven een gouden croene ende de voors. aenleggere, zoe tselve scheene, ende hadde de voors, verweerdere gelooft den voors. Terbruggen ende den voors. aenleggere, soet scheente gevene ende te betalene elcken hen derdendeel ter saken vanden selven vuytcoop, gelyck van allen desen bleke byden instrumenten voors., ende dien achtervolgende hadde de goude croene vanden voors. Henrick ontfaen ende de helft vanden selven den voors. aenleggere in rekeninge gebracht ende en hadde de voors. aenleggere hem dairaff neyt gegeven, gemerckt dat het contract voor alsoe vele alst hen beyden aenginge was simulaet en alsoe van gheenen effecte, hoewel hy ter goeder trouwen hadde willen wandelen behoirde met den voors, verweerdere synen medegeselle achtervolgende heuren accorde, dwelck sy tsamen hadden gemaict, blyven doende hebben heure druckerye, zoe en hadde hy tselve nyet gedaen, mair, dat arger was, willende den verweerdere bedriegen, hem willen houden aen tcontract voor Notarys ende getuygen op den voors. XIJ Septembris gepasseert, met meer redenen ende allegatien breeder by den voors. partyen, in heur scriftueren van advertissemente hebbende doen deduceren ende byleggen. Soe is ten nabescreven dage, gesien de voors. scriftueren, tvoors. instrument ende den thoon by de voors. partyen ten beyden syden geproduceert ende geleydt eude op al wel ende rypelyck gelet synde, ter manissen etc., by de voors. Wethouderen gewesen vonnisse dat de voors. verweerdere sal wesen ontslagen van den heysch by den voors. aenleggere te hemwaarts gedaen, condempnerende den voors. aenleggere inde costen van desen processe, de taxatie dairaff den voors. Wethouderen gereserveert. Actum Mercurii nona Aprilis anno XLIII voor Paesschen. (Vonnisboeck. 1544, f^o 24).

[p. 445]

Wij hadden ons zelven reeds zoo dikwerf afgevraagd, door welke gewichtige omstandigheden, ter Bruggen, die van den Keizer eene privilegie bekwam, nooit een enkel muziekwerk uitgaf? Er moesten, zegden wij, buitengewone omstandigheden bestaan om dit onregelmatig feit uitteleggen! Nu is alles uitgelegd.

[p. 446]

Dit gerechtelijk document geeft ons nog andere bijzonderheden, die het goed is in het voorbijgaan aan te teekenen.

Men verneemt er o.a. door, dat ter Bruggen en van Vissenaecken de steekpriemen en de muzieknoten geleverd hadden, en dat de gereedschappen geschat werden op de som van drij honderd tachtig carolus gulden.

Hier plaatst zich natuurlijk eene belangrijke vraag voor de geschiedenis der muziekale drukkerij in de Nederlanden: Drukten onze Nederlandsche drukkers met de letters gegraveerd en gegoten door Pierre Haultin, een franschen graveerder en gieter? Moet men op dit punt gelooven vooreerst

[p. 447]

Anton Schmid en vervolgens Fetis en Wekerlin die, te goeder trouw, den geleerden schrijver van het werk over Petrucci gevolgd hebben? Wij gelooven het niet, en, ofschoon wij niet gevonden hebben wèlke nederlandsche graveerders en gieters de vervaardigers mochten zijn der drukletters, gebezigd door Symon Cock, Susato en de twee Phalesen, drukletters zeer verschillend van elkander, aarzelen wij niet te gelooven dat ze te Antwerpen zelf vervaardigd werden.

Antwerpen had al zeer vroeg letterstekers in hout en lettergieters.

Waarom zouden onze drukkers, die in hunne gezellen der St.-Lucas gilde in die twee takken der drukkunst volslagen kunstenaars vonden, zich tot een fransch kunstenaar, die Parijs bewoonde, gericht hebben, om drukletters te laten maken die ze even schoon en waarschijnlijk minder duur in hunne eigene stad konden bekomen? Dit schijnt ons niet aanneemlijk, en zoolang ons niet het tegendeel blijkt, houden wij onze meening vol dat de letters, die door onze muziekale drukkers der Nederlanden werden gebruikt, wel degelijk gegraveerd en gegoten werden door nederlandsche kunstenaars. Overigens, wordt zulks niet door den inhoud van ons gerechtelijk document bewezen? Er wordt in gesproken van pinsoenen ende nooten; waarom spreekt men er niet in van noten alleen? Onze drukkers behoefden enkel pinsoenen en matrysen voor zooveel zij zelven de letters goten, noodig, om te drukken: dat is zeer stellig. Wij oordeelen dus die zaak genoegzaam opgehelderd.

Wij hebben gezien dat, na de uitdrijving van ter Bruggen en de veroordeeling van van Vissenaecken, Thielman Susato alleen in onbetwistbaar bezit bleef van al het gereedschap dat de gemeenschappelijke eigendom der drij deelgenoten was geweest. Die toestand was oorzaak dat Susato gedurende vele jaren de eenige muziekdrukker was, niet alleen te Antwerpen, maar in de Nederlanden gevestigd; immers Symon Cock, die nooit eigentlijk Muziekwerken drukte, maar

[p. 448]

enkel vlaamscge psalmboeken met opgegeven zangwijze, mag niet aanzien worden als muziekdrukker in den eigentlijken zin des woords.

Niettemin, alvorens ons uitsluitend met de perssen van Susato bezig te houden, die een zeer belangrijk drukker werd, houden wij er aan te zeggen wat er van de drukkerij des veroordeelden Willem van Vissenaecken gewerd.

Deze drukker bezat de werkhuizen van Willem Vorsterman, in het huis genaamd den Gulden Eenhoorn, in de Kammenstraat. De drukkerij van Vorsterman is eene der bloeiendste van Antwerpen geweest in het begin der XVI^e eeuw.⁽¹⁾ Willem van Vissenaecken verbond zich met Adriaan Verbruggen om ze over te nemen, maar het schijnt dat hij haar niet haren ouder luister liet behouden, want de werken door Vissenaecken uitgegeven zijn niet zeer talrijk. Welke ook de oorzaken van dit spoedig verval zijn mogen, ééne zaak is zeker, 't is dat op 18 Mei 1545, die werkhuizen opnieuw in andere handen overgingen en ditmaal eigendom werden van Marten Nuyts of Nutius, gezegd Meranus, die haar heure oude belangrijkheid terugschonk.⁽²⁾ 't Is mogelijk dat die verkoop plaats heeft had door het overlijden van Adriaan Verbrugghen; inderdaad, men ziet in den akt dien wij onderaan deze bladzijde als nota mededeelen, Johanna Vrancx, weduwe van dezen laatste, verschijnen⁽³⁾.

(1) Het eerste werk dat van Vorsterman gekend is, dagteekent van 1514. Die drukker maakte zich vooral beroemd door de talrijke en schoone Bijbels die uit zijn werkhuis kwamen.

(2) Martin Nuyts (Nutius)werd Meranus genaamd naar zijne geboorteplaats. Te Meere geboren, verkreeg hij op 31 december 1544 te Antwerpen het burgerrecht. ‘Merten Nuyts Janssone van Meere boeckprinter.’ Poortersboecken der stad Antwerpen).

(3) 1545. 6 Junij. Compareerden, etc. Dierick Adriaenssen, Cornelis Gheeten, ende Godevaert Verryt, ter eene, ende Merten Nuyts, ter andere zyden, alle ingesetene van Antwerpen, hebben uyt heuren vryen wille bekent ende verleden, bekennen ende verlyden by desen, met malcanderen gemaect te hebbene zeker contract van coope, inder vueghen ende formen nabescreven: te wetene, dat die voors. Dierick, Cornelis ende Godevaert gesamenderhandt ende elck van hen een voer al, wel ende wettelick, den achthiensten dach der maent van Meye lestleden, vercocht hebben ende vercoopen by desen den voirn. Mertene Nuyts, den coop accepterende ende aanveerdende, alle alsulcke boecken, folie werck, stuck werck, vuyl papier, ende schoon papier, gebonden ende ongebonden werck, ende oick pressen, letteren, matrysen, stoffe, figueren, ende alle tgene dat den boecken ende der druckkeryen aengaen mach, nyet uytgenomen, sonder argelist, inder vueghen ende manieren gelyck Willem Vorsterman ende nae hem Adriaen Verbrugghen met Willem van Vissenaken die beseten ende achtergelaten hebben, van allen welcken goeden eenen inventaris gemaect ende gescreven is by Janne Demers ende Jacobe Verschueren, doorweerders ons genedichs heeren des Keysers in Brabant, ende syn oick geschadt bij vier boeckvercoopers by den Rechte daertoe ghestelt ter sommen toe van vierendertich hondert vierthien karolus guldenen; den welcken Inventaris die voirn. Dierick, Cornelis ende Godevaert, gesamenderhandt ende elck van hen een voor al, geloven den voirsc. Mertene te voldoene ende den voirs. coop goed te doene ende te houdene ende den selven Mertene altijt costeloos ende schadeloos te houdene van alle molestatien ende calengien die hem daer af souden moeghen comen oft aengedaen worden van erfgenamen, crediteuren, oft andersins hoe dattet zij; ende voor welcken coop ende voldoeninghe desselfs die voirs Merten Nuyts beloeft den voirs. Diericken, Cornelisen ende Godevaerden te betalene die somme van vierhondert ponden grooten vleems, te wetene die twee hondert ponden grooten vleems daer af veerthien daghen nae dat men hem vollevert sal hebben, ende die andere twee hondert ponden grooten vleems te bamisse daer naest ende eerst volgende beyde in dit loopende jaer van XV^e vyf en veertich; met onderspraeck nochtans indien Merten die twee paeye in gelde nyet opgebrenghen oft betalen en can. soe mach hy ende beloeft by desen daer vore interest te betalene, alsoe men van rente gewoonlicker te gevene sonder mindernisse oft afcortinghe van der principaelder sommen vander twee hondert ponden grooten vleems, tottertyt toe dat hy te vollen soe voirschreven is betaelt sal hebben; wel verstaende ende hierinne ondersproken by alsoo verre als die Bibels door die leste mandementen vanden Keyserlycken Majesteyt of door der Doctoren inquisitie verboden worden, soodat Merten die nyet en soude moghen vercoopen, soe en sal hy nyet gehouden wesen die te aenveerden oft te derven oft moeten behouden, maer sullen hem afslach doen van der sommen voirs. nae advenant dat hy die gecoch, zal hebben; ende omme daer of van den doctoren bescheet te hebbent zoe geloeft den voirn. Merten syn neersticheyt te doene om tselve bescheet te brengene tusschen dit ende veerthien daghen nae Sint-Jansdach Baptisten voirs. naestcomende.
Item dat die voirs. Dierick, Cornelis ende Godevaert. gesamenderhand ende elck van hen een voer al, den voirn. Mertene toegesaeght ende verhuert hebben thuys geheeten den Gulden Eenhoore dwelck die voirn. Adriaen Verbrugghen ende Willem van Vissenaken in hueren levene beseten hebben, ende dat den tyt van drie jareen lanck geduerende beghinnende Sints Jans daghe Baptisten in midzomere naestcomende jaerlycx voor hondert karolus gulden oft die weerde van dyen tot twintich stuvers den gulden gerekent; wel verstaende dat alle tghelt datter ghemaecteis van den boecken inden Inventaris voirgeruert gebrekende sal Martene tot profyte comen oft corten aen den voirscreven somme.
Item es besproken dat Merten voirn. sal gehouden ende schuldich zyn, indient den vercoopers belieft, hen dit voor scepenen van Antwerpen te passerene ende te verlydene.
Alle twelcke die voirs. partyen ten beyden zyden geloeft hebben ende geloven etc., etc. (Waarborgen gegeven van hunnen persoon en goederen door de verkoopers en koopers.)
Op allet welcke die voirs. partien begheert hebben hen van my Notaris nagenoemt gemaect te wordene openbare instrumente, ende op alle besproken voorweerde soe hebben die voirs. Cornelis Gheeten ende Godevaert Verryt als impetranten ende Dierick Adriaenssen uyten name van Johanna Vrancx, weduwe wylen Adriaens Verbrugghen, als impetranteressen, ende Merten Nuyts voirs. dit met heuren handen onderteekent; dwelck al geschiet es ten huyse myns Notaris genaemt het Root Cruys gestaen byder Borssen vanden cooplieden ten daghe als boven ter presentien van Meesteren Jacobo Suydackers ende Henricx van Uffele clercken, poorters der voirs. stadt van Antwerpen getuygen daertoe versocht ende gebeden.
Martinus Nutius.
Dirck Adriaenssens.
Goeivaert Verryt.
Cornelis Gheten.

[p. 449]

Martin Nuyts bekwam door denzelfden akt, het hooger gemelde huis te huur en zette er het drukken voort tot in 1555. Tegelijkertijd kocht hij gl de boeken, het papier, de perssen, letters, matrysen, platen, enz, tegen den prijs van

[p. 450]

vier honderd vlaamsche ponden, terwijl al dit gereedschap door vier boekhandelaars geschat was op eene waarde van drij duizend vier honderd veertien carolus gulden.

(Slot volgt.)