De Vlaamsche Kunstbode. Jaargang 6

[p. 77]

Over de verschillige vormen der electriseertuigen.
(Vervolg.)

Sedert 1865 is eene gansche omwenteling ontstaan in het vervaardigen van werktuigen om spanningselectriciteit in hooge mate te ontwikkelen. De eerste opvatting dezer nieuwe toesfellen behoort aan Töpler, een Russisch natuurkundige, maar het is Holtz van Berlin die ze de eerste gemaakt, en hun een eenvoudigen vorm heeft gegeven, waardoor ze gemakkelijk kunnen behandeld worden. In deze nieuwe werktuigen heeft de electrische vonk wel geen grootere spanning dan in de vroegere, maar zij hebben het voordeel van in korten tijd een groote hoeveelheid electriciteit op te wekken en toe te laten van zeer spoedig groote electrische batterijen te laden. De spanningselectriciteit, die men met deze machienen bekomt, bezit in zekere mate de eigenschappen van den electrischen stroom, en dáárom mag men ze als het uitgangspunt aanzien van toestellen, die het problema oplossen de spannings- in bewegingselectriciteit te veranderen.

Het toestel van Holtz is een multiplicator, die de barnkracht van een op voorhand geëlectriseerd lichaam op zulke wijze vermenigvuldigt, dat, door eene snelle omdraaiing, men onafgebroken sterke vonken tusschen de twee geleiders bekomt. Het bestaat uit twee dunne glazen schijven, waarvan de ééne eenige millimeters kleiner is dan de àndere. Beiden staan vertikaal, de grootste is vast en met drij ronde openingen doorboord. Door de middenste opening gaat de as van de kleinste schijf, die bij middel van een groote rol en een kleine die op de as is geplaatst, zeer snel kan omdraaien. Tegen beide andere openingen zijn twee blaadjes papier geplakt, welke men de

[p. 78]

armuren noemt, en die in een puntachtig reepje in de opening eindigen, in verschillende richtingen. De omwenteling der beweegbare schijf geschiedt in de tegenovergestelde richting dezer reepjes, naar de punten heen.

Achter de beweegbare schijf bevinden zich twee geleiders; de onderste is een dikke koperdraad, die tegen het onderste deel der schijf, voor een der armuren, in een met punten voorzien buisje eindigt; het andere uiteinde draagt een koperen bolletje. De bovenste geleider is eene koperen buis, wier voorste uiteinde voor het bovenste deel der beweegbare schijf in punten eindigt. De twee geleiders kunnen in aanraking gebracht worden.

Om dit toestel in werking te brengen, doet men de twee conductors elkander raken, en men plaatst met de éene hand een op voorhand geëlectriseerd stuk harde caoutchouc tegen de onderste armure, terwijl men met de àndere hand de beweegbare schijf doet draaien. Na eenige omwentelingen verwijdert men de geleiders zachtjes van elkander, en men ziet onophoudende vonken van den èenen naar den anderen overspringen.

Om deze werking goed te begrijpen, veronderstellen wij voor een oogenblik dat de onderste armure alleen negatief geêlectriseerd zij, door aanraking met het kaoutsdhouk. Deze negatieue electriciteit werkt verdeelend, door het glas der draaiende schijf heen, op den ondersten geleider, en de aangetrokkene positieve electriciteit straalt langs de punten op de schijf. Deze geleider is dus negatief geëlectriseerd. Maar het geëlectriseerde gedeelte van het glas wordt door de omwenteling tegenover den bovensten conductor gebracht, werkt ook door invloed op dezen, en trekt de negatieve electriciteit langs de punten op de schijf, zoodat de bovenste conductor met positieve electriciteit beladen is.

Nu verstaat men licht dat men dubbel zooveel uitwerksel

[p. 79]

zal hebben als de bovenste armure met positieve electriciteit beladen is. Het is om deze reden dat men vooreerst de conductors in verbinding brengt: - De positieve electriciteit die op het onderste deel der schijf gevloeid is werkt ook ontbindend op de bovenste armuur, en trekt langs het papieren puntje de negatieve electriciteit aan.

Zoolang het toestel in werking is blijven beide armuren geëlectriseerd, vermits van de bovenste immer de negatieve, van de onderste de positieve op het glas heenvloeit. Maar zoodra de afstand der geleiders te groot is, opdat de vonken zouden kunnen overspringen, houdt alle werking op en men moet de armuren met nieuwe electriciteit laden.

Het toestel van Holtz werd op zijne beurt veel vereenvoudigd door Bertsch te Parijs. De vaste glazen schijf wordt weggelaten en vervangen door een blad harde caoutchouc van een vierkanten decimeter oppervlakte, die op voorhand door wrijving geëlectriseerd wordt en vóór de beweegbare schijf is geplaatst. De draaiende schijf is ook van zwarten caoutchouc: deze stof is meer isoleerend en min vochtopslorpend (hygrometrisch) dan glas. Beide geleiders zijn dus ook in tegenovergestelden zin gëlectriseerd, en bij de omdraaiing ziet men schitterende vonken van den éenen naar den ànderen overspringen. De machien van Bertsch mag men bijzonderlijk als een onophoudelijk werkende electrophoor aanzien. In droge lucht kan de plaat geëlectriseerde caoutchouc zeer lang zijn induceerend vermogen behouden; maar is de lucht eenigzins vochtig, dan verdwijnt de electriciteit spoedig, en men moet de plaat alras weder met een wollen lap negatief electriseeren. Dit toestel is bijzonder geschikt om aan te toonen hoe men de mechanische kracht van den arm in electriciteit kan omzetten; hier heeft ook, zooals in het toestel van Holtz, hoegenaamd geene wrijving plaats, en uit den tegenstand dien men bij de omdraaiing gewaar

[p. 80]

wordt, nadat de plaat caoutchouc geëlectriseerd is, blijkt ten volle dat de spierkracht in electriciteit overgaat. Ondanks zijne bezwaren is dit toestel, onder al de vormen van electriseermachienen voorzeker dàtgene welk het gemakkelijkst te vervaardigen is en ook het gemakkelijkst kan worden behandeld.

Wil men een dezer electriciteiten benuttigen, bij voorbeeld tot het laden eener batterij, dan brengt men den anderen geleider in verband met den grond. Men kan ook de beide conductors, den éene met de bovenste, den àndere met de buitenste armatuur der batterij in verbinding brengen.

Om Geisslersche buizen met dit toestel te verlichten, brengt men de conductors in verband met de twee uiteinden der buizen; maar als de hoeveelheid electriciteit niet voldoende is om de buizen te verlichten, dan kan men de kracht der vonken vergrooten bij middel van een condensator, of kleine leidsche flesch. Een tamelijk wijde glazen buis wordt van buiten met bladtin beplakt en van binnen met bladtin gevuld. Tusschen de armaturen en de uiteinden der buis wordt eene ruimte gelaten die men met eene oplossing van gomlak in alcohol overdekt. Een gekrulde koperen staaf, bij middel van een kurk in de buis vastgemaakt en in verband met de inwendige armatuur, hangt den condensator aan den bovensten geleider, en de buitenste armatuur rust op den ondersten conductor. Door deze inrichting worden de vonken wat min menigvuldig maar daarentegen ongemeen sterk.

De machien van Holtz is uiterst gevoelig aan de vochtigheid der lucht. Om de verdamping van waterdamp op de schijven te verhinderen, overdekt men deze, na ze verwarmd te hebben, met eene alcoholische oplossing van gomlak. Niettegenstaande deze voorzorg, moet men het toestel altijd in eene droge, in den winter goed verwarmde plaats, in werking brengen.

[p. 81]

De laatste uitvinding op het gebied van statische electriciteit is het werktuig door den heer Carré te Parijs in 1869 uitgedacht: Het is eene gewijzigde electriseermachine van Ramsden, met toevoeging van een multiplicator of vermenigvuldigende schijf, of ook nog eene verbinding van de gewone electriseermachine met die van Bertsch. De multiplicator is een schijf van glas of van zwarte caoutchouc van 35 centimeters diameter; bij middel van een groote en een kleine rol door een lederen riem verbonden, kan men deze schijf snel doen omdraaien. De groote rol is geplaatst op de as van een dikke glazen schijf, van 30 centimeters middellijn, welke tusschen twee met amalgama bestreken lederen kussens in draaiende beweging gebracht wordt. Een stelsel van twee geïsoleerde geleiders bevindt zich, zooals in de twee vorige toestellen, achter de beweegbare schijf. De onderste geleider zal dus positief, en de bovenste negatief geëlectriseerd zijn.

De kracht van de machine vermeerdert sterk als men vooraan de schijf, op de hoogte van den bovensten geleider, een negatief geëlectriseerd stuk harde caoutchouc plaatst; want dan is de induceerende werking dubbel, zooals in het werktuig van Holtz. Om het gestadig wrijven van dit caoutchouc te vermijden, neemt Carré eene inrichting aan, die eenigzins met die van Holtz overeenkomt: hij plaatst voor de opperste punten een blad papier dat op een plaatje zwarte caoutchouc geïsoleerd is, en met een papieren punt is voorzien: de richting van dien punt is tegenovergesteld met dien der òmwenteling van den multiplicator. De negatieve electriciteit die op de schijf is overgevloeid, behoudt eene bestendige negatieve electriseering in het blad papier.

Dit toestel is veel krachtiger dan de gewone electriseermachienen: dit wil niet zeggen dat het werktuig van Carrè grooter vonken geeft dan een machien van Ramsden; de

[p. 82]

kracht van een electriseermachien hangt niet af van de spanning, maar van de hoeveelheid electriciteit die zij in een gegeven tijd kan voortbrengen, en onder dit oogpunt staat het stelsel van Carré vèr boven dit van Ramsden, voor gelijke grootte der schijven. Om eene electrische batterij te laden, hoeft men slechts eenige malen de onderste schijf om te draaien; de vonken springen onophoudend op de batterij en in eenige seconden is deze geladen. Dit stelsel heeft ook nog, boven de machien Holtz, het groote voondeel van veel min aan de vochtigheid der lucht gevoelig te zijn, en het overtreft de machine van Bertsch, vermits het een groot bezwaar, nl. gestadig de electriciteit van het induceerend lichaam te vernieuwen, ter zijde stelt.

Gent.

Edw. Verschaffelt.